A ƙarni na ashirin da ɗaya (Ƙ21), wani sabon salon waƙoƙa ya bayyana. Sababbin waƙoƙin suna tattare da tasirin zamani. Tasirin zamanin ya shafi amfani da kayan kiɗan zamani wajen samar da su da tace sauti da makamantansu. Wannan takarda ta mayar da hankali wajen ƙoƙarin sama musu gurbi na musamman a cikin farfajiyar nazarin waƙoƙin Hausa.
Ruwa-Biyu: Sabon Zubin Waƙoƙin Ƙarni Na Ashirin Da Ɗaya
Dakta Bello Bala Usman
Sashen Nazarin Harsunan Nijeriya
Jami’ar Usmanu Danfodiyo, Sokoto
Imel: bbusmanbk@yahoo.co.uk
080 27459617
GABATARWA
Bisa ga bayanin masana
irin su Muhammad (1978 da 1979 da 1980) da Ɗangambo (2007) da Sa’id (1981)
da Yahya (1997) da Gusau (2014) waƙa ta kasu kashi biyu ne
wato ta Baka da Rubutatta kuma kowace da irin nata sigogin da suka bambanta ta
da ‘yar uwar tagwaicinta. Akwai sigogi na tarayya da suka wajaba a same su a
kowace waƙar Hausa ta baka da wadda ake rubutawa. Sigogin sun haɗa da jigo da tsari da kari
da reri da zaɓen kalmomi da hikima; waɗanda sai an same su kafin waƙa ta amsa sunanta na waƙa ga Bahaushe Yahya (2010).
- Lallai ne ya
kasance waƙa tana ɗauke da wani saƙo da ake son isarwa ga jama’a. Misali ko saƙo na siyasa ko
na soyayya ko gargaɗi ko zambo da sauransu.
- Haka ma tilas
sai an zuba tunanin nan cikin irin siffar waƙa wanda ya
bambanta da misalin zube ko wani saƙon da ba na waƙar ne ba.
- Sannan sai an
zaɓo kalmomin da
za a yi amfani da su, an tace su domin su hau irin tsarin da yake na waƙar ne.
- Haka ma dole
kalaman nan da aka haɗa ya kasance ana iya rera su bisa ga wani sautin murya irin na waƙa ba wai a faɗe su kawai kamar yadda ake magana ko zance na yau
da kullum ba.
- Sai an samu
kari ko baharin da za a gina waƙar a kan sa.
- A ƙarshe lallai ne
tsarin da za a yi na maganar nan ya kasance ya ƙunshi wata
hikima ta rayuwa ko kuma hikimar harshe wadda da an ji ta an san cewa an
yi wa kalaman wani tsari mai burgewa.
Nazarce-nazarcen da
magabata suka yi ya tabbatar mana cewa tun can inda aka fito waƙoƙin Hausa na baka da ka ake
yin su, su kuwa rubutattu da alkalami da takarda ake rubuta su. Wato su
rubutattu na masu ilimi ne waɗanda ke da wata ƙwarewa ta rubutu da karatu
akasin masu yin ta baka waɗanda su ba sai suna da wani ilimi na karatu da rubutu ba.
Masu waƙar baka suna sarrafa wata baiwa ce da Allah ya ba su ta iya
shirya magana mai daɗi da hikima. Su kuwa masu rubuta waƙa bayan baiwar da Allah ya yi musu na iya tsara waƙa, suna kuma da ilimin rubutu da karatu.
Tun can inda aka fito
lokacin da Bahaushe ya fara tsara tunaninsa na waƙa a rubuce, aka zo ƙarni na goma sha bakwai inda muke da dahir na samfurin irin
waƙoƙin da suka fi ko waɗanne tsufa a ƙasar Hausa, har aka zo ga ƙarni na goma sha takwas da
na sha tara lokacin da aka samu tarin waƙoƙin da malaman jihadi suka rubuta, har aka zo ƙarni na ashirin inda aka kai ga samun rubutattun waƙoƙi na boko a bisa ga wannan
fasali muke. Wato waƙar da ake rubutawa ta bambanta da ta baka.
RUWA-BIYU
Allah cikin ikonsa ya yi
halittu jinsi-jinsi kuma iri-iri misali akwai mutane baƙaƙen fata da farare. A
tsarin yaɗuwa baƙi kan haifi baƙi ne, haka shi ma farar
fata ‘ya’yan da kan fito daga tsatsonsa farare ne. To amma idan fari da baƙi suka haɗu, sukan samar da ‘ya’yan da ba fari ba kuma ba baƙi ba. Irin waɗannan ne ake kira ruwa-biyu ko barbarar yanyawa. Ko a
dabbobi ma idan aka haɗa misali rago da akuya suka yi barbara ko aka haɗa ruwan halittarsu, abin
da za a haifa zai zama baina-baina ne; shi ba dangin awaki ba kuma ba na tumaki
sak ba. Haka ma a duniyar kimiyyar ƙere-ƙere yanzu an kai ga ƙirar ababen hawan da suna
iya aiki da fetur a matsayin makamashi, kuma ana iya amfani da makamashin
lantarki ko hasken rana don sarrafa su. Waɗannan irin ababen sufuri su ne ake ce ma hybrid a
Ingilishi, kalmar da kuma ake kiran abubuwan da aka ambata tun farko.
Irin wannan cigaba ne ya
samu waƙoƙin Hausa a ƙarni na ashirin da ɗaya; domin a yanzu ana samun waƙoƙin da suka haɗa sigogin waƙar baka da na rubutatta. Idan aka nazarce su sai a iske
suna da sigogi wasu daga cikin sigogi tara da Sa’id (1978) ya yi bayanin an san
rubutattar waƙa ke zuwa da su kamar amsa-amo (ƙafiya) da mabuɗi, sannan kuma a ga suna da wasu sigogin da aka san na waƙar baka ne kamar karɓi da rashin daidaiton ɗangwaye. Aikin Chamo (2010) ma ya yi nuni da cewa an samu
sauyi a zubin waƙoƙin ƙarni na ashirin da ɗaya. To irin wannan sauyi ne nake ganin ya ɗauki siffa ta haɗakar sigogi a waƙa ɗaya wanda a nan na kira ruwa-biyu.
IRE-IREN SIGOGIN WAƘOƘI RUWA-BIYU
Waƙoƙin nan na ƙarni na ashirin da ɗaya suna da sigogi daga dukan ɓangare biyu na waƙa. Duk da yake har yanzu ana samun waƙoƙi rubutattun da na baka
kamar yadda aka san su tun can da amma mafi yawancin waɗanda ke tashe yanzu suna
zuwa da wannan sabon zubi na ruwa-biyu. Wato a irin waɗannan waƙoƙin sai mai nazari ya ga
yana da matsala wajen yanke shawara. Idan aka ce rubutatta ce to yaya aka samu
sigogin ta baka kamar kiɗa da amshi da karɓi a cikinta. Kuma idan aka ce ta baka ce to yaya za a yi da
sigogin rubutattar waƙa da suka fito fili ɓaro-ɓaro kamar mabuɗi da amsa-amo da ƙayyadadden zubin gaɓoɓin layuka da na baiti, duk da yake wannan zubin gaɓoɓi yakan wuce ƙa’idojin rubutattar waƙa? Sai dai ana iya lura da
cewa ana iya samun mawaƙi/mawaƙiya ɗaya da za a iya kasa waƙoƙinsa/ta gida biyu. Kashi ɗaya na waƙoƙin baka kacokam, kashi ɗaya kuma na waƙoƙi ruwa-biyu.[1]
Daga cikin sigogin da ake
samu a cikin waƙoƙin nan da ke nuna cewa su
ruwa-biyu na akwai:
KIƊA
Amfani da kayan kiɗan gargajiya ko na zamani
ya zama wata siga da ta karaɗe waƙoƙin da ake yi a zamanin nan. Yanzu kusan a ce dukkanin waƙoƙin suna ɗauke da wani nau’i na kiɗa, wato kiɗan ma shi ne za a fara ji
kafin ma a soma waƙar. Kamar dai yadda yake a waƙoƙin baka inda sai mawaƙi shi kaɗai ko tare da makiɗansa sun tsayar da irin kiɗan da za su yi wa waƙar sannan a fara ambaton kalaman waƙar.To haka yake a yanzu amon kiɗan za a fara ji kafin a ji
waƙar ɗauke da saƙon da aka yi niyyar
isarwa.
AMSHI
Siga ta biyu da ake amfani
da ita a waƙoƙin ita ce ta amshi. Yahya
(1997) ya bayyana da cewa “Amshi ɗango ne ko ɗangogi da ake maimaitawa a-kai-a-kai cikin waƙa, ko da yake akan sami rubutacciyar waƙa mai amshi, amma waƙar baka ce ta fi shahara
da wannan tsari.” Shi kuwa Gusau (2008) ya nuna cewa “akan raɓa ma waƙoƙin kiɗan fiyano wani amshi irin
na waƙoƙin baka kai tsaye.” Ba waƙoƙin fiyano kaɗai ke da amshi a wannan
zamani ba hatta waƙoƙin ruwa- biyu na madahu da
na siyasa da na wa’azi duk suna ɗauke da wani nau’i na amshi. Yanzu ma yana da wuya a samu
waƙar da ba ta da amshi. Misali a waƙarsa ta Baubawan Burmi Aminu Ladan Abubakar (Alan Waƙa) ya yi amfani da amshi kamar haka:
Baubawan burmi,
Kasassaɓarmu ce kan zaɓen jagora,
Iye-iye.
Shi kuwa Yakubu Muhammad a
waƙarsa ta Zumunci an yi amfani da amshin:
Shi zumunci yana ƙara kusanci ƙwarai,
Ai zumunci yana harhaɗa kan ‘yan uwa
KARƁI
Waƙoƙin sun yi tarayya da waƙoƙin baka wajen amfani da
karɓi; wani irin nau’i na
amshi inda masu amshi ke yi wa jagora cikon wata magana da ya fara bayan
kalamansu na amshi da suke maimaitawa King (1981). Misali Nazir ya samu karɓi a waƙarsa ta Sardaunan Ganye:
Jagora: In na ce Bismillahi
Karɓi: Shi Rabbana in ka kira
shi
Ba zai bar ka ba sai ya
dafa
Jagora: Ku taya ni da roƙonsa
Karɓi: Allah ka ɗaukaka waƙar tamu, sannan ka ɗaukaka mai waƙa
Ka ɗaukaka mai waƙa sannan ka kyautata ƙarshensa
A waƙarsa ta Sama Cibiyar Nisa Ado Gwanja an yi amfani da karɓi a wasu wurare misali
kafin ya ƙarasa waƙar ya samu karɓi kamar haka a waƙar.
Jagora: Yara iye dutse, dutse ba
rabon gara ba
Mai Amshi: Yara iye dutse, dutse ba
rabon gara ba.
Jagora: Mata ku ringa takawa
Mai Amshi: Dushe ba rabon gara ba
Jagora: Ku yo rausaya, ku ringa
juyawa
Mai Amshi: Dutse ba rabon gara ba
Jagora: Idan kun yo farin ciki ku
nunawa
Mai Amshi: Dutse ba rabon gara ba.
KARɓEɓENIYA
Kamar yadda ake samu a waƙoƙin baka su ma waƙoƙin zamani suna cike da
wani irin nau’i na amshi wanda ake kira karɓeɓeniya King (1981). A karɓeɓeniya tamkar hira ce za ta wanzu tsakanin jagora da masu
amshi. Ko kuma jagora ya yi tambaya su amsa masa. An samu misalin irin wannan a
waƙar Ajnabi ta Nagudu:
Jagora: Yau gari ya yi wayewa, baƙo a gidanmu ya sauka
Karɓeɓniya: Eh
Jagora: Shi nake ba ki labari,
abokin da bai da tamka
Karɓeɓeniya: Eh
Karɓeɓeniya: Amini koko habibi mai
tarin albarka
Karɓeɓeniya: Eh
Jagora: Yarinta har ma girma, da
ni da shi a ce sambarka
: Mun ga ɗaukaka, so ya haɓɓaka
Karɓeɓeniya: A zaman juna, haƙuri ga tawakkali
Amshi: Ajnabi baƙo, zuciya na kai saƙo
So da shaƙuwa, bai misaltuwa
Soyayya, saƙo ne mai asali
A nan za a lura cewa baiti
aka raba tsakanin jagora da mai amshin. Irin wannan salon karɓeɓeniya ce Kabiru Yahaya
Classic yake amfani da shi tsakaninsa da wadda take yi masa amshi.
Ga misalin baitocin waƙar da Classic ya yi wa Garkuwan Kwatarkwashi Alhaji Mani
Aliyu:
Jagora: Bunguɗu mun san Allah mun san
Annabinmu,
Mun yi karatun ilimi kuma
bai gagarar mu,
Gwargwadon hali mun san
mai gudunmu,
Kamar wane mun jigata da
shi ya butulce.
Karɓeɓeniya: Karankaɓau gona ban san mi za ka
yo ba,
Hakin banza ba sa wa kuma
ba hana ba,
Bunguɗu kowa bai ce ma Allab
bari ba,
Ba ka kwana Bunguɗu sai dai kauce-kauce,
Jagora: Had da ni yai min ƙaryar banza ta rago,
Da za ni haihu ya ce shi
zai ba da rago,
Yai yi mini ƙarya ya rufe kainai da bargo,
Kai wa maza ƙarya balle ni ta mace.
Karɓeɓeniya: Dama inda yaƙ ƙware wajjen ɗauke-ɗauke,
Wanda yaw wahala gunka ka
bar shi tanke,
Ƙurungun Bunguɗu an saba da bugun fatake,
Ga shi Gwamnanai ya hana
‘yan sace-sace.
Wani fitaccen salon karɓeɓeniya shi ne wanda Aminu
Ala da El Mu’az da Yahaya suka yi amfani da ita a waƙar Haka Allah Yas So.
AMSA-AMO
Daidaita gaɓoɓin kalmomi a baiti a farko
ko tsakiya ko ƙarshe, wata fitacciyar siga ce a rubutattun waƙoƙi. Waƙoƙin nan na ƙarni na ashirin da ɗaya sun ɗauki wannan tsari inda suke ƙoƙarin daidaita irin gaɓoɓin da ke a ƙarshen baitocin waƙoƙinsu, wani lokaci har su
yi amfani da sigar inda ba ta dace ba.
A waƙarsa ta Ƙurunƙus Dauda Kahutu Rarara ya yi amfani da amsa-amon ciki da
waje, kodayake bai cika amfani da irin wannan tsari a fitattun waƙoƙinsa ba. Ga misalin:
Jagora: Biyan bashi dole ne ga
dukkan mai hankali,
Halin kirki ya fi kyau, ga
jagora adali,
Na tuba gurin Ilahu, na ce
masa madali,
Ashe ba Malam ba ne, a
boko ya sanar da su.
Amshi
Jagora: Sai wani Honorabul
kwatsam, yaz zam malami,
Ashe wai zai takara ta
Gwamna, ku ji tsegumi,
Sannan ni ban sani ba, sun
sa ni cikin ɗumi,
A yau ta kai ta ɓare da shi, oho na ce da
su.
Ado Gwanja ya bi irin
wannan tsarin amsa-amon ciki da waje a waƙarsa ta Indosa:
Mai saurarona, bana sauti
ya sauya,
Faɗa wa mai fafe gora, yau ce
ranar tafiya,
Ado Gwanja ne, ga wani
baiti na shirya,
Mai dukan sauti, buga
ganga mu yi taken a sha ruwa-ruwa.
Ado Gwanja ne, na Aminun
Dawayya,
A sauya salon tako, tun da
kiɗana ya sauya,
Lokaci in har zai zo maka
ba ya bari sai ka shirya.
Mai saurarona, don jin daɗin gangar, bi ni mu je
fagen rawa.
Ayye, Wasu nij ji suna
magana, wai mata muka wa waƙa,
Kuma in na kaɗo sautin, har da mazan sai
sun taka,
Kai ya zama dole iri, za
ya fito ranar shuka,
Sai doki ya kai doki, a
kwalliyatai za ka jiyo ƙarar ƙararrawa
ZUBIN LAYUKAN BAITI
Ƙayyade layukan baiti fitacciyar siga ce a rubutattun waƙoƙi. Ɗangambo (2007) An saba da zubin gwauruwa (mai layi ɗaya) da ‘yar tagwai (mai
layi biyu) da ƙwar uku (mai layi uku) da ƙwar huɗu ( mai layi huɗu) da ƙwar biyar (mai layi biyar) da tarbi’i (mai layi biyu ga
asali wani ya ƙara mata biyu ta koma huɗu) da tashɗiri mai kama da tarbi’i,
amma ita raba baitin asali biyu ake yi, kowane ɗangon asali ya sami ƙarin ɗango. Ta haka sai waƙar ta riɓanya baitoci; idan waƙar asali an san ta da baiti goma sai ta koma mai baiti
ashirin saboda tashɗiri da aka yi mata da kuma tahamisi (mai layi biyu ga
asali, wani ya ƙara mata uku ta koma biyar). A bisa ga wannan tsarin ake
sai da aka zo wannan zamanin inda aka sake fasalin layukan baiti kamar yadda
Chamo (2010) ke cewa: “Zubin waƙoƙin ƙarni na 21 ya sha bamban
da na waƙoƙin ƙarni na 19, da na 20 ta fuskar yawan layuka a baitoci”
Misali ana samun waƙa mai layi shida-shida a baiti ko ma fiye. Dubi yadda Fati
Nijar ta yi a waƙar Ka Yi Mun Gani:
Jagora: Rabbi tutil mulki, kai kaɗai ne mai bayarwa,
Dukkan lamarina, ni da kai
nake yin farawa,
Sallama ga Ma’aiki, Maƙurar kyau gatan kowa,
Alihi sahabai, mai nagarta
nai gaidawa,
Duk wanda ya bi su, shi ne
za yai dacewa,
Mu kama salati da hailala,
a Jigawa ba za mu faɗi ba.
Amshi:
Jagora: Jama’a ta Jigawa, mata da
maza duka kowa,
Ni Fati Nijar, sallama nai
ƙarawa,
Ga ni ɗauke da saƙo, wanda na san zai burgewa,
……… Zannan adali yau nai ɗaukowa
Jigo kuma ango, mai kishi
gun talakawa,
Sule Lamiɗo ɗan halaliya, namijin
gaske, gamji jagaba.
Amshi.
Jagora: Addu’a talakawa, mun yi
Allah yai amsawa,
Matsaloli sun kau, mun ga
haske yau a Jigawa,
Samun managarci, zuciya
tasa tsaf kyakkyawa,
Gwamna Sule ya zo,
alkhairi yai kawowa,
Ba ma kokwanto, mun gani
kuma mun shaidawa,
Zuciya hankali ta yi
kewaya, a Jigawa yau babu fargaba.
A waƙar Dauda Kahutu Rarara “Masu Gudu Su Gudu” ya yi amfani da
tsarin mabambantan layukan baiti domin an samu baiti guda ɗauke da layuka fiye da
goma, wani baitin ya ƙunshi layi goma, wani tara
a cikin wannan waƙa. Dubi wannan baiti:
Assalamu alaika salam
jama’a na ƙasa barkanmu haka,
Ga Rararan waƙa na Kahutu gida kun shaida haka,
Jami’a gonar waƙa in ka mana adalci mu maka,
Ana maganar canji APC sai
ta karɓi duka,
In kai maganar turmi kowa
ya san aikinshi daka,
Shi injin Tahuna an fi yi
masa lissafi da niƙa,
Ita PDP timɓir muka ce za ai kuma an
yi haka,
Mun hallaka PDP a saman da
ƙasan mu ne da ɗaka,
A kasa, a tsare, a raka in
ji Baba Janar shi ne waraka,
Yau ga canji ya zo, APC
kullum na haɓaka,
Yau dai mu ne da tuwo, mu
ne da miya, mu ne da duka,
Janaral na talakawa ko
Turawa sun shaida haka,
Buhari muke magana in ji
Rarara Allah ya riƙa,
Talakawa sun ce addu’ar da
sukai ta karɓu duka,
Janaral ya karɓi sama, Allah taya ka riƙo addu’ar talakawa.
Haka aka lura da irin
wannan tsari a waƙoƙin Kamilu Gashuwa kamar
“Gafara Koko” da ma sauran masu waƙoƙin zamanin nan.
SHARAR FAGE
Wani sabon zubi da aka
lura da shi a waƙoƙin ƙarni na ashirin da ɗaya shi ne na sharar fage, inda mai waƙa zai buɗe waƙarsa da wani abu kafin ya
koma ga zubinsa na rubutacciya mai ƙwar huɗu. Dubi yadda Dauda Kahutu
Rarara ya share fage a farkon waƙar “Ƙurunƙus” da cewarsa:
Amshi: Ƙurunƙus, Kwankwaso ya firgita
su,
Allah ya kawar da su,
Ƙurunƙus, a zaɓe an ka da su,
A kotun an ka da su,
Kwankwaso ya tarwatsa su,
Allah ya kawar da su.
Jagora: Tawassul ga Allah da yai
wawa yai gwani,
Yai Dauda Kahutu Rarara
tun tuni,
Yai Abdullahi Gwarzo bawan
Allah da ni,
Yai Rabi’u Kwankwasonmu
shi ne yai Ɗangwani,
Yai Sadiyya Lawal cikin
Fagge mu yi zamani,
Yai Titi Ɗandamargu gemunsa daban da su.
Amshi:
Jagora: Salati marar addadi gun
khairul anbiya,
Manzona Ɗan Amina haskenka ya zagaya,
Har ahali har Sahabu su
duka zan bayyana,
Har Sharifai suna ciki ban
manta da su.
Amshi:
Jagora: Biyan bashi dole ne ga
dukkan mai hankali,
Halin kirki ya fi kyau da
jagora adali,
Na tuba gurin Ilahu na ce
masa madali,
Ashe ba Malam ba ne a boko
ya sanar da su.
Amshi:
Sai wani Honorabul kwatsam
yaz zam malami,
Ashe wai zai takara ta
gwamna ku ji tsegumi,
Sannan ni ban sani ba sun
sa ni cikin ɗumi,
A yau ta kai ta ɓare da shi koko na ce da
su.
Amshi:
Jagora: Batun shari’a an gama ina
wani mai tsegumi,
Da na ji gunaguni da sa
jama’a zullumi,
Sun tattara dukkanin
bayanansu na tsegumi,
Da ɗai ɗai aka ya da su.
MABUƊI
Wani abin lura a waƙoƙin ƙarni na ashirin da ɗaya shi ne sun riƙe al’adar nan ta
rubutacciyar waƙa ta sanya mabuɗi a waƙoƙinsu. Misali Alan Waƙa ya buɗe waƙar “Baubawan Burmi” da cewarsa:
Jagora: Allah malikal mulki,
Tutal mulki man tasha’u a
kan mulki.
‘Yan Amshi: Iye-iye
Jagora: Allah mun yi zaman
dirshan
Tamkar fittila a lokon
alkuki.
Mafi yawan waƙoƙinsa sukan fara da mabuɗI, wato ambaton sunan
Allah, wani lokaci har da yin salati.
Dubi yadda Nura Oruma ya
yi wa waƙarsa ta Umar Mai Akwai S/Tudu Turakin Jabo mabuɗi bayan ya ba mai yi masa
amshi amshin waƙar kamar dai yadda aka san mawaƙan baka na yi a farkon waƙoƙinsu:
Jagora: Mai Akwai S/Tudu
‘yar Amshi: ‘Yan
Jabo kun yi dace da Turaki
Jagora: Ga zama lafiya
‘Yar Amshi: Bajinin
Atiku ne Gagara-gasa
Gidan Sarkin ɓurmi Jabo yau an yi naɗinsa
Jagora: Rabbana Allah Wahidun
Gwani na yi kiranka
‘Yar Amshi: Saraki
mai martaba
Jagora: Kai ne kaɗai guda ba ka da tamka
‘Yar Amshi: Mai
Akwai S/Tudu
Jagora: Kai kay yi mai kuɗi kay yi talakka
‘Yar Amshi: Ku sha
zama lafiya
Jagora: Ga abin da kan nufa wa ka
hana ka?
‘Yar Amshi: Turaki
mai martaba
Jagora: Jalla ka taimaka
du’a’inmu ka amsai
Amshi:
Jagora: In Ilahi ya yarda duniya
wa ka hanawa?
‘Yar Amshi: Turaki
mai martaba
Jagora: Da ya furta KUN mutum
zai ta ɗagawa
‘Yar Amshi: Mai
Akwai S/Tudu
Jagora: Mai kushe da hassada ba
ya iyawa
‘Yar Amshi: Ku sha
zama lafiya
Jagora: Idan yai wa ɗan Adam tarin baiwa
‘Yar Amshi: Turaki
mai martaba
Jagora: Bishiyarsa nan da nan za
ta yi rassai
Amshi:
Jagora: Rabbana miƙa salati inda ɗan ɗa ga Amina
‘Yar Amshi: Turaki
mai martaba
Jagora: Manzon da ke hanawa a yi ɓarna
‘Yar Amshi: Mai
akwai S/Tudu
Jagora: Mahamudu duniya shi
fittila na
‘Yar Amshi: Ku sha
zama lafiya
Jagora: Alaye da Sahibai sun
shiga raina
‘Yar Amshi: Turaki
mai martaba
Jagora: Da Sheikh Ussumanu ma ba
ni cire mai
Amshi:
Jagora: Babu tababa sallama ado
ce ga musulmi
‘Yar Amshi: Turaki
mai martaba
Jagora: Duw wanda yai yi zai so
ya ji amin
‘Yar Amshi: Mai
Akwai S/Tudu
Jagora: Jama’ar gari ku taso ku
riƙa min
‘Yar Amshi: Ku sha
zama lafiya
Jagora: Ƙasar Jabo, fada nis so a gwada min
‘Yar Amshi: Turaki
mai martaba
Gidan Sarkin ɓurmi Jabo, in gane kalarsa
AMFANI DA SANƘIRA
Yin amfani da Sanƙira siga ce sananniya da aka san waƙoƙin baka da ita kamar yadda
binciken Tsoho (2010) ya tabbatar. Sai ga shi an samu shaiduddukan da ke
tabbatar da ita a waƙoƙin nan na ƙarni na ashirin. Suna amfani da sanƙira kamar yadda aka san ana yi a waƙar baka. Misali Marigayi Umar Abdul’Aziz Baba Fadar Bege da
aka sani da rubuta waƙoƙin ruwa-biyu na madahu ya yi amfani da sanƙira daga farkon waƙarsa Daɗin Duniya zuwa ƙarshe:
Jagora: Jalla Mafi girma, gyara
Jalla mafi girma
Sanƙira: Kai! Fadar Bege
Jagora: Jalla mafi girma
Sanƙira: Allah ke nan, mafi girma
Jagora: Allah mai kowaaaaaaaaaa,
mai kome
Sanƙira: La’ila ha illallahu, Ka ji Lillahi Wahidun Ƙahharu
Jagora: Jalla mafi girma
Sanƙira: Maƙagin Muhammadur
Rasulullahi
Jagora: Sarkin daraja, Allah kai
tsira ga Ma’aikina
Sanƙira: Allah da ya ƙagi mutum da aljan, yai
mala’ika da Annabi
Jagora: Yara duniya daɗi
Sanƙira: Allah da yai dabba yai tsuntsu. Annabi Muhammadu
Jagora: Duk daɗin duniya, mun san bai yi
zama da Ma’aiki ba
Sanƙira: Sarkin Muhammadur Rasulullahi, ke nan, A’a!
Jagora: Yara duniya daɗi, duk daɗin duniya, kun san bai yi
zama da Ma’aiki ba
Sanƙira: Annabi Muhammadu, kai duk daɗin zama bai yi zama da
muhammadur Rasulullahi ba
Jagora: Allah Rabbi nike sawa,
mai mulki da abin mulka
Sanƙira: Mai mulki da abin mulka, Muhammadur Rasulullahi
Sanƙira: Kai! Duk daɗin duniya, bai yi daɗin zama da Muhammadur Rasulullahi ba
Jagora: Allah Rabbi ka dafa man,
kullum kai nika wa kuka
Sanƙira: Annabi Muhammadu, Allah kai muke roƙo
Jagora: Zuljalali abin bauta,
amsa min da abin roƙa
Baituka ne zan wa Annabi,
ban tsaro su da wasa ba
Sanƙira: Eh! Baituka za mu yi wa Muhammadur Rasulullahi
Jagora: Allah mai kowaaaaaaaaaaaa
mai kome, Jalla mafi girma
Sanƙira: Eh mana! Sha kira da baiwa
Jagora: Sarkin daraja, Allah kai
tsira ga Ma’aikina
Sanƙira: Allah kai tsira ga Annabin da babu irinsa
Jagora: Yara duniya daɗi, duk daɗin duniya kun san bai yi
zama da Ma’aiki ba
Sanƙira: Annabin da ba shi da farko ba shi da ƙarshe
Annabin da shi kaɗai ne a gaba, babu wani a
bayansa.
Irin wannan salon amfani
da sanƙira ne Ali Jita ya yi a wata waƙarsa da yake lissafo abokan sana’arsa ɗaya bayan ɗaya Baba Ari yana ƙarin bayani a kan duk wanda aka kira cikin mawaƙan nan.
KARI
A wajen zaɓen kari ko bahari ma za a
lura da cewa waƙoƙin nan sun raba ƙafa domin akwai waɗanda aka gina su kan Karin Aruli da kuma waɗanda aka tsara su bisa ga
Karin waƙoƙin baka. Fitaccen misali
shi ne waƙar Daɗin Duniya ta Madahu da Fadar Bege ya ɗora a kan Karin waƙar Sani Sabulu mai wannan sunan. Haka ma waƙarsa ta Babba Ɗan Babba aron karin waƙar Sa’adu Bori na Nijar ya yi ya tsara tasa.
Jagora: Manzon Allah Babba ɗan Babba
‘Yan Amshi: Manzon
Allah Babba ɗan Babba
Jagora: Kai nike kira Sarki
Ƙara ban dubun tsarki
Nai shirin shiga aiki
Zan yabon Ma’aiki
Babba ɗan Babba.
‘Yan Amshi: Manzon
Allah Babba ɗan Babba
Jagora: Ƙara yo salatinka,
Gun cikon Ma’aika,
Mai idon ganinka,
Shi kaɗai ya gan ka,
Babba ɗan Babba.
‘Yan Amshi: Manzon
Allah Babba ɗan Babba
Jagora: Alihi in sanya su,
Ham maza da matansu,
Na daɗe da ƙaunar su
Dole ne in gaishe su,
Su kaɗai nake duba.
‘Yan Amshi: Manzon
Allah Babba ɗan Babba
TSARMIN ƊAN WAƘA
A cikin waƙoƙin nan na ƙarni na ashirin ana samun inda ana cikin zubin baitocin
rubutattar waƙa sai a tsarma wani ɗan waƙar baka. An ga irin wannan
misali a wasu waƙoƙin Siyasa. Misali a waƙar Aminu Isiyaku Rinji ɓagwai mai suna “PDP Tsumma Da Jini”
wadda ya rubuta cikin zubin ƙwar huɗu a kowane baiti. Sai ga
shi a baitin ƙarshe na waƙar ya sako ɗan waƙar baka ya rufe da shi haka:
In ba mu lafiya ba
assibitin zuwanmu don kwantarwa,
Duka assibiti ba magunna
da likkitan dubawa,
Mu ne muke zuwa mu tsumayi
zuwa na mutuwar ɗaukewa,
In ka ga shugaba a garinku
siyasa fa ta dawowa,
Da sun ci ƙurri’a shi ke nan mu da su fa sai gilmawa,
In ba su lafiya sai can a ƙasar waje ake dubawa,
Batu na ilimi mu
dagur-dagur muke ‘yan uwa,
Don babu ilimi ba yalwatas
su malaman koyarwa,
‘Ya’yanmu ne suke hoririya
a cikin ajin koyarwa,
Su ko suna fitar da ɗiyansu ƙas ashen waje koyowa,
Haka ci gaban yake? Ko ci
baya tambaya amsawa,
Tambaya amsawa,
Tambaya amsawa,
Ina da mai shirin amsawa?
Ko da mai amsawa?
Wani misali ya samu a waƙar ALA ta Baubawan Burmi inda daga tsakiya ne ya kawo wani ɗan waƙa wanda ya saɓa wa tsarin da yake a kansa na rubutattar waƙa tun farko. Ga yadda ya zuba ɗan tare mai amshinsa:
‘Yar Amshi: Ala mai
faɗakarwa,
Da’in kukan kokawa,
Allah ne ke sakawa,
Sannan shi ke cirewa,
In ya so zai canzawa,
Ba mai ikon hanawa.
Jagora: Dole in koka da tsiwa,
Dubi ƙasar nan Arewa,
Ba ilimu talakawa,
Ba mu da aikin taɓawa
Mun zama jujin zubawa,
Tarkacen tarkatawa.
An ga irin wannan tsarmin ɗan waƙar baka a cikin rubutatta a waƙar Haruna Aliyu Ningi ta Shegiyar Uwa inda yana bisa ga
tsarin ƙwar huɗu sai a tsakiya ya kawo wannan ɗan:
Jagora: Tumburun buƙun
‘Yan Amshi: Baba a
sha maganin ƙaba,
Jagora: Ina ake jiƙon?
‘Yan Amshi: Sai
Nassarawa can garin Wamba,
Jagora: Da me ake zuwa?
‘Yan Amshi: Baba ka
je da ƙatuwar kwalba,
In ka nannaga, sai ka
nufaci ƙatuwar salga.
GAZA
Ita gaza wata ‘yar tsawa
ce da mawaƙan baka ke yi don su mayar da hankulan ‘yan amshi da makaɗansu ga aikin da ake yi na
waƙar, musamman idan suka ga wani abu na neman janye
mataimakan daga waƙa.
To hatta irin gazar nan ta
shigo cikin zubin waƙoƙin zamanin nan, inda za a
riƙa jin suna ambaton kalmomi irin su ‘haba!’ ko ‘sama!’ ko
‘hayya kai!’
KAMMALAWA
Wannan maƙalar ta yi bibiyar cewa lamarin nazarin waƙoƙin Hausa ya tabbatar da
samuwar waƙa iri biyu ne; ta baka da rubutatta kuma kowace da irin
sigoginta in ban da irin sigogin da kowacensu sai ta same su kafin ta amshi
sunanta na waƙa.Amma sai ga shi a ƙarni na ashirin da ɗaya an samu waƙoƙin da ke da ruwa-biyu.
Wato sun haɗa sigogin ta baka da na
rubutatta yadda za su iya faɗawa kowane kashi. Ire-iren sigogin da ke haɗaka a waƙoƙin sun haɗa da kiɗa da amshi da karɓi da karɓeɓeniya da amsa-amo da zubin
layukan baiti da sharar fage da mabuɗi da amfani da sanƙira da kari da tsarmin ɗan waƙa da gaza. To samun waɗannan a tare a waƙoƙin ne ya sanya aka yanken hukuncin cewa ruwa-biyu ne.
Saboda suna da sigogin duka biyun yadda yana da wuya su tsaya a kashi ɗaya kamar yadda aka saba
gani inda aka fito.
MANAZARTA
Tuntuɓi mai takardar.
2 Comments
Sunana Usman Ahmed Mai ratata.
ReplyDeleteBa shakka mun gamsu da wannan bayani kuma mun kara ilimi .
Allah yabamu lafiya da nisan kwana.
Wata rana za'a buga Misali da wakokinmu.
Malam Mai Ra-ta-ta,
ReplyDeleteMun gode.
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.