Cuɗanya da iyaye wajen tashi daharshe
shi ne koyon harshe ta wajen yadda yaro ya yi cuɗanya da iyayensa wajen tashi da su
da jin abin da suke yi na al’amuran yau da kullum. Ta wannan hanyar yaro kan iya
tashi da harshe, musammar na mahaifiyarsa wato L1 ko harshe na farko. Dalili
shi ne, duk abin da aka faɗa take yake ji ko kuma ya fahimce shi. Misali idan aka
kira abu to daga nan ya ji kuma ya ɗauka. Saboda haka ma ake kiran sa da na
farko...
Bambance-Bambance da Sauye-Sauye a Kare-Karen Harsuna
Ibrahim Mohammed
08060287141
Gabatarwa
Kafin
na tsunduma cikin aikina na karuruwan harshe (dilectology), zai fi dacewa in an
yi waiwaye wanda Hausawa ke cewa ‘adon tafiya’ wato tsokaci a kan harshe, karin
harshe. Sannan da magana a kan bambance-bambance da kuma canje-canje, da koyon
harshe da tashi da harshe da kuma muhiammancin sadarwa ta yaud a kullum.
Harshe
Bagari,
(1986) ya bayyana: “Harshe” da cewa: “Hanya ce ta sadarwa kuma ana amfani da
shi wajen sadarwa ta hanyoyi guda biyu, wato ko dai a furta magana da baki
mutum ya ji da kunnensa ya fahimta ko kuma a rubuta.” Richard, (1985) ya ce:
“Harshe shi ne hanyar sadarwa ta musamman da ɗan’adam
ke amfani da ita wadda ta ƙunshi
tsararrun sautuka da ake furtawa ko rubutawa domin gina magana tun daga matakin
ƙwayar sauti har uwa jimla.”
A
wata ma’anar ta daban kuwa, Zaruk, (1987) ya bayyana harshe da cewa, shi ne
tunanin ɗan’adam
wanda yake bayyanawa da bakinsa ko a rubuce.
Dangane
da waɗannan
ma’anoni za mu iya cewa harshe wata hanya ce da ɗan’adam
ke amfani da ita domin sadarwa a halin rayuwa. Harshe wani abu ne da ɗan’adam
kaɗai
ya mallake shi. Kuma yake amfani da shi wajen isar da saƙonninsa ta hanyar furuci ga
‘yan’uwansa ‘yan’adam wanda yake bayyanwa a bakinsa ko a rubuce.
Dangane
da karin harshe kuwa, Skinner, (1977) ya bayyana shi a “matsayin wani nau’in
magana a cikin harshe ɗaya wanda ba shi ne ainihin
harshen ba.” Trudgil, (1974) cewa ya yi karin harshe na nufin ‘yan
bambance-bambance ne da ake samu a ahrshe da suka has bamban a tsarin kalmomi
da tsarin jimla da kuma furuci.
Bambance-bambance
A
ta fuskar bambance-bambance ana samun yadda mutane ta ɓangaren
maganganunsu da suke yi kamar karin sautin Sakwkatanci da Kananci da Gudduranci
da sauransu. Misali:
a.
Biyar – biyat
b.
Kusu – ɓera
Haka
kuma ga misali a ta ɓangaren jimloli kamar
haka:
a.
Ya yi saje – Ya yi swaje.
b.
Sai ta ce – Sai tac ce.
c.
Ya rubuta – Yar rubuta.
Ga
misali daga bambance-bambance na sauti a tsakanin Hausar gabas da ta yamma:
a.
/p/ paataa (skin) - /hw/ whaataa
b.
/ɗ/
ɗoyi
- /ɗw/
ɗwai
c.
/t/ taarii (cough) - /tw/ twaarii
d.
Goonarka – goonakka
Akwai
kuma bambance-bambance da ya shafi sarakuna da kuma kalmomin ‘yan kasuwa mawaƙa, malamai dattijai da kuma yara
kamar haka:
Sarakuna
a.
Ranka ya daɗe
b.
Mu muka ce
c.
Rangadi
d.
Fare
Malamai
a.
Ladantarwa
b.
Alfasha
c.
Muwafaƙa
d.
Faƙiri
Kalmomin Kasuwanci
a.
Saye
b.
Sayarwa
c.
Tayi
d.
La’ada
e.
Albarka
Kalmomin Manya
a.
Mai ɗakina
b.
Zan kewaya
c.
Tsohona
Kalmomin Yara
a.
Yaya dai?
b.
Yawa ne
c.
Bula ce da sauransu
Canje-Canje
Shi
canji wani yanayi ne da ke faruwa a wani lokaci mai tsayi ta hanyar faruwar waɗansu
abubuwa da suka faru ko suka wuce. Za a iya kasa canji zuwa manyan rassa guda
biyu, wato canji na dogon lokaci da kuma wanda bai ɗauki
lokai ba.
Idan
muka ɗauki
canji na dogon lokaci za mu ga yadda abubuwa suka faru masu tarin yawa. Misali,
idan muka ɗauki lokacin Shehu Usman Bini Fodiyo,
yadda abubuwa suka faru wajen aiwatar da kira da kuma jihadi za mu ga yadda
bubuwa suka canja a wancan lokaci wajen aiwatar da mulki na Musulunci da kuma adalic.
Idan muka yi la’akari da yanzu yadda abin ya canja wajen gudanar da rashin
adalci a kan al’umma.
Shi
kuwa canji na kusa za mu ga cewa canji ne da yake aukuwa a wasu taƙaitattun lokuta. Idan muka lura za mu
ga cewa a ɓangaren kuɗi
an samu canje-canje ta fuskar kuɗi
irin su nera da kobo da sulalla da sauransu.
Baya
ga wannan, ta fuskar ilimi idan muka yi la’akari da yadda abin yake a da, za mu
ga cewa lallai an samu canje-canje wajen ilimi. Dalili kuwa shi ne, a da ilimi
ya fi inganci fiye da yanzu. A ta fuskar ilimi lallai akwai canje-canje masu
tarin yawa ƙwarai da gaske.
Ilimi a yanzu ya samu koma baya tare da taɓarɓareaw
sakamakon rashin ba shi muhimmanci wanda gwamnati ta ƙi yi. Ta kuma ƙi mai da hankali kan ilimi wajen
rashin kula da malamai tun daga kan na firamare har zuwa na jami’a. wannan ya
shafi ƙin biyan su haƙƙoƙinsu da sauran abubuwan da suka
danganci kayan ayyukan hidimar makarantu da sauransu.
Tashi da Harshe
Cuɗanya
da iyaye wajen tshi daharshe shi ne koyon harshe ta wajen yadda yaro ya yi cuɗanya
da iyayensa wajen tashi da su da jin abin da suke yi na al’amuran yau da
kullum. Ta wannan hayar yaro kan iya tashi da harshe, musammar na mahaifiyarsa
wato L1 ko harshe na farko. Dalili shi ne, duk abin da aka faɗa
take yake ji ko kuma ya fahimce shi. Misali idan aka kira abu to daga nan ya ji
kuma ya ɗauka.
Saboda haka ma ake kiran sa da na farko.
Sau
da yawa z a atarar da yaron da ya tashi da iyayensa yana da saurin fahimtar
yaren iyayen sosai a sakamakon cuɗanya
da yake yi da su yau da gobe tare da jin duk maganganun da suke faɗa.
A wani lokaci za ka tarar da yaro na ƙoƙarin faɗin
abu amma ba ya iya faɗar sa daidai. Amma kuma
ya san ita kalmar. Sai dai wajen furtawa tana ba shi wahala. A nan ake samun
tangarɗa,
sakamakon harshensa bai nuna ba.
Koyon Harshe
Shi
kuwa koyon harshe da ake yi na shiga cikin al’umma ko shiga cikin yare shi ne
mutum ya sami wata alƙarya
ko taron jama’a ya zauna da su. Wajen aiwatar da mu’amala da su na tsawon
lokaci ne zai koyi yaren da suke yi har ma ya laƙance
shi. Idan muka ɗauki misalin wannan za mu
ga cewa lallai cuɗanya da mutane na iya
zmaa hanya ta biyu wajen koyon harshe. Dalili kuwa shi ne, irin wannan hanyar
ake koyon yare a matsayin hanya ta biyu. Misali, Bayarabe ko Babarbare ya shigo
cikin wata alƙarya ya zauna da
su, sannu a hankali sai ka ga yana fahimtar abin da suke faɗa.
Daga bisani sai ka ga shi ma ya fara iya yin yaren da suke yi. A nan za mu iya
cwewa yaren wajen uwa shi ne yare na farko L1 sannan kuma yaren da aka koya
kuma shi ne yare na biyu wato L2. Misali Bahaushen da ya koyi yaren Turanci,
bayan ya tashi da yaren wajen uwa, wannan shi ne ake kira L2.
Sadarwa
Sadarwa
hanya ce ta turawa da karɓar saƙonni daga wajen mutane ta hanyar
amfani da dabaru daban-ddban don isar da saƙonni.
Hanyoyin sadarwa sun rabu gida biyu, na gargajiya da na zamani. Hanyoyin
sadarwa na gargajiya ta haɗa da amfani da tsoffin
hanyoyin sadarwa kamar haka:
a.
Tura saƙo
da baki
b.
Tura saƙo
ta hanyar shela
Haka
kuma hanyar yin sadarwa na zamani hanya ce da ta samu sakamakon ci gaba da aka
samu na zamani. Sun haɗa da amfani da rediyo da
talebijin da sauransu.
Haka
kuma a ɓangaren
sadarwa ta yau da kullum (social media) shi ne abin da ya shafi maganganu na
siyasa da addini ko kasuwanci ta irin yadda ake amfani da kalmomi ko saƙo ta hanyar amfani da irin tsarinsu.
Idan muka ɗauki siyasa za mu ga akwai irin
kalmomin da suke amfani da su wajen isar da saƙonsu.
Misali kamar :
a.
Tazarce
b.
‘Yanci
c.
Sai ka yi
d.
Alla maimaita mana
Haka
kuma a ɓangaren
addini shi ma akwai irin maganganun da suke yi wajen isar da saƙonsu. Kamar haka:
a.
Alfasha
b.
Musulmi
c.
Mahammadawa
d.
Shiriya
e.
Tsoron Allah
Haka
kuma a ɓangaren
kasuwanci akwai irin kalmomin da akeyin amfani da su wajen isar da saƙo. Misalai kamar haka:
a.
Saye
b.
Bashi
c.
Biya
d.
La’ada
e.
Dillali da sauransu
Bayan
haka, a ta ɓangaren sadarwa na zamani akwai
hanyar sadarwa ririn su:
a.
Talabijin
b.
Rediyo
c.
Jaridu da mujallu
Talabijin
hanya ce ta sha yanzu magani yanzu dangane da isar da saƙo. Rediyo ma hanya ce da ta fi kowace
saurin sadarwa da jam’a masu yawa kuma acikin sauri. Haka kuma jaridu da
mujallu ma hanyoyi ne na sadarwa ga jama’a. sai dai a nan al’ummar da ta iya
karatu da rubutu ne kaɗai ke amfana da irin
wannan hanya.
Kammalwa
Wannan
aikin ya ta’allaƙa
ne kan bayanin bambance-bambance da canje-canje da kuma tashi da harshe da
koyon harshe. Sai kuma ya taɓo sadarwa da abubuwand a
suka shafe sadarwar. Bambanci da canji dai duka abubuwa ne da ake samu a cikin
harshe a bisa wasu dalilai. Wannan ya haɗa
da bambance-bambancen da ake samu cikin harshe sakamakon bambancin da ke
tsakanin rukunin jama’a. A haka ne har aka samu karuruwan harshe a Hausa.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.