Kundin Binciken Neman Digirin Farko (B.A Hausa) Wanda Aka Gabatar A Sashen Harsuna Da Al’adu, Jami’ar Tarayya Gusau.
Adashen Mata
A Garin Gusau (4)
NA
AMINA ABUBAKAR
BABI NA UKU
ADASHE DA
RABE-RABENSA.
3.0 GABATARWA:
A wannan babi
za mu yi aiki ne ka’in-da-na’in, a kan ma’anar adashe, haka kuma za a yi dubi
zuwa ga tarihin samuwar adashe. Bugu da ƙari za mu ga
su waye ke gudanar da adashe da kuma –ire-iren adashe, daga nanan sai
kammalawa.
3.1 Ma’anar
Adashe
A lokacin da
Bahaushe ya ambaci kalmar adashe to, ya na nufin wata hanya ce ta karo-karo na
kuɗi da al’umma
kan yi domin taimakon juna ta yanda za su kaucewa talauci na rayuwa, don biyan
buƙatun yau da kullum. Ganin cewa wannan dabara
tamkar ruwan dare ne ga al’ummomi daban-daban, akwai sunaye da dama da
al’ummomi ke kiran sunan adashe da shi wanda ya haɗa da:
Al’ummar
Yarbawa na kiransa adashe da sunan “Esusu” ko “Aji”. Su kuwa al’ummar Ibo suna
kiran adashe da sunan “Isusu”. Mutanen “Edo” kuwa suna cewa “Osusu”. Haka kuma
al’ummar Hausawa suna cewa “Adashe”,
amma al’ummar Nupawa suna kiran adashe da sunan “Dash”.
Masana da
dama sun bayyana ra’ayoyinsu dangane da ma’anar adashe, kaɗan daga
cikinsu sun haɗa da:
“Adashe:
Ajiyar kuɗi ta
karo-karo a bisa ƙyadajjen lokaci da kowane mai yi zai ɗauka.” Bayero
(2006).
Adashe: “Wani
shiri ne na tara kuɗi wanda duk ya shiga ko kuma ya ba da kuɗinsa, za a ce
ya zuba adashe. Dukkan su kuwa sai a ce sun shiga adashe, wanda kuma aka ba kuɗi da aka tara
ya zama ya kwashi adashe”. Abraham (1947).
Adashe: “Wata
ƙungiya ce, da al’umma ke haɗuwa a bisa
yarjejeniya su rinƙa haɗa kuɗi ta
karo-karo, ana ba mutum ɗaya daga cikinsu a bayan wani ƙayadadden
lokaci da suka amince ana zagayawa har a ba kowa kwasa.” Ardoner (1964).
Adashe: “Wani
tsari ne da abokai kan haɗu su riƙa ba da kuɗi a matsayin
zubi, sai a ba wani daga cikin su a matsayin ya kwashi adashe.” Bergery (1934).
Adashe: “Wani
nau’i ne na tanadi da wasu gungun mutane suke gudanarwa a bisa wani ƙayadadden
lokaci da kowa daga cikin ƙungiyar
mutanen nan zai ɗauki daidai
abun da ya yi tanadi a cikin ƙuniyar.”
Magaji (2019).
Adashe: “Wata
hanya ce da wasu ƙidayayyun mutane ke gudanarwa a tsakaninsu ta
yin karo – karo a bisa wasu sharuɗɗa zuwa wani lokaci wanda kowa daga
cikin ƙidayayyun mutanen zai ɗauki daidai
da abin da ya yi karo-karo da shi a cikin tarayyar da suka yi.” Bunza (2010).
Saboda haka,
mun fahimci cewa adashe wani abu ne da al’umma kan haɗu a ƙungiyance
su riƙa bayar da kuɗaɗe duk wanda
ya shiga to zai yi zubi kuma zai yi kwasa, a kan yi karo- karo domin a haɗa a ba mutum
guda har a zagayo yadda kowa za a ba shi kwasa don ya biya buƙatun
rayuwa.
3.2 TARIHIN
SAMUWAR ADASHE
Hausawa
mutane ne waɗanda suke da
dabaru na gudanar da rayuwarsu tun kafin haɗuwa su da
wasu al’ummomi. Bahaushe mutum ne wanda yake da tarihin hikimomi da fasahohi da
ƙoƙarin ƙirƙirar
abin da zai ingata rayuwar shi daga wahala zuwa ga jin daɗi, haka kuma,
Bahaushe mutum ne mai tarin tunani mai kyau da hangen nesa, game da yadda zai
gudanar da rayuwar shi.
Tarihin
samuwar adashe, abu ne wanda ba za a iya ƙayyade
takamaimen lokacin da aka same shi ba, abu ne wanda masana suke ganin cewa sai
dai a yi waiwaye ga al’adar Bahaushe domin duba wasu abubuwa da suke gudanarwa,
waɗanda za mu iya
kiran su da abubuwa ma su kama da mu kira su da cewa su ne tushen adashe,
abubuwan sune kamar haka:
·
Biki
·
Ziyara
·
Zamantakewa tsakanin al’umma
Biki: Al’adar
Bahaushe ce wadda yake gudanar da ita a tsarin rayuwar shi, kamar bikin aure,
bikin haihuwa, bikin baiko da sauran su. Bahaushe idan ya tashi gudanar da
bikin haihuwa ko wani biki, idan za a je wurin bikin za a riƙa
wani abu a tafi da shi domin a ba wa mai biki gudummuwa, wannan wata babbar
al’ada ce da Bahaushe yak e amfani da ita wajen gudanar da rayuwar shi, haka
kuma, shi wanda aka baiwa, ya san cewa zai maida, ko dai ya maida dai-dai abun
da aka ba shi, ko kuma ya ƙara a kan
abin da aka ba shi.
Ziyara: Bahaushe
mutum ne mai son sada zumunci a tsakanin ‘yan‘uwan shi, yakan tashi daga garin
da yake zaune ya je wani gari daban domin yin ziyara ga ‘yan’uwan shi, kuma
wannan ziyara idan ya tashi yin ta, za ya nemi wasu abubuwa domin ya yi tsaraba
wa iyalin gidan da za ya je. Idan ya tashi dawowa, shi ma za a bashi wata
tsaraba wadda za ya dawo da ita, ko daidai da abin da ya kai ko kuma fiye da
abin da ya kai. Idan muka lura, za mu ga cewa wannan ma wani nau’i ne na adashe
da aka daɗe ana
gudanarwa a tsakanin al’ummar Hausawa.
Zamantakewar
Al’ummar wuri ɗaya: Shi ma wani abu ne
wanda za mu iya cewa ya taka rawar gani wajen haifar da adashe. Misali fira da
wata tsohuwa wacce take ganin bayan biki da ziyarar sada zumunci, zamantakewar
mutane wuri ɗaya shi ma
yana ɗaya daga
cikin abin da ya haifar da adashe. Dalilinta kuwa shi ne ta ce “A gidanta da ta
yi aure suna zaune a wani ƙauye da ke
cikin jihar Sakkwato ta ce “sun kai su wajen goma sha biyar (15), tana zaune da
uwar miji (suruka), da matan ƙannen
mijinta,” ta ce “kowa yana gudanar da wata ‘yar sana’a ta hannu, amma ba wanda
yake sayen wani abu da kuɗi mai muhimamnci, sai dai ci banza ci
wofi,” ta ce “daga baya surukar su ta ba su shawara a kan su haɗu su riƙa
haɗa wani ɗan abu duk
sati ana ba wa mutum guda, sai su dinga sayen wani abu mai muhimmanci na kiyo
ko siyan kayan sana’a,” ta ce “sun haɗu, kuma sun yi aiki
da shawarar da surukarsu ta ba su.”
To a nan zamu
iya cewa tarihin samuwar adashe ya samu ne daga waɗannan abubuwa
guda uku, wato biki, ziyara da kuma zamantakewar al’umma wuri ɗaya, da cewa
yana daga cikin abin da ya kawo ko ya samar da adashe a tsakanin al’umma.
Bahaushe dai
mutum, ne da yake da dabarar samar da wurin tanadin kuɗin shi, ko
ajiya tun kafin zuwan Turawa, domin mata na ajiyar kuɗin su ne ta
hanyar buɗe kwallayen
jeren su, su yi ajiya a cikin ko su yi ɗan gini su saka
tukunya cikin ƙasa su yi ajiya domin yin tanadii don su biya
buƙatunsu.
3.3 SU WA KE
GUDANAR DA ADASHE
Adashe dai
wani abu ne da mutane kan haɗu su shirya tsakaninsu, don ra’ayin
kansu ba tare da tilastawa kowa ba, bisa ra’ayin cewa kowa zai riƙa
ba da kuɗin da aka
aminta da a bayarwa a matsayin zubin adashe, da nufin a riƙa zagayawa
ana ba kowa kuɗin da aka
tara a lokaci guda. Idan mutum yana da ra’ayin shiga adashe, a kowane lokaci
zai iya shiga, idan sauran mutanen da ke
yin adashen sun amince da shigar sa, shi kuma ya amince da tsarin su na zubi da
kwasa. Haka kuma duk wanda ya shiga adashe to ana tunanin yana da wata buƙata
ta musamman da yake son biya.
Samun nasarar
yin wannan adashen yana sa a kawar da talauci a kuma samu hanyar biyan buƙatun
rayuwa. Akwai rukunnai daban-daban na mutane masu aiwatar da wannan al’adar
adashe a garin Gusau.
Mutane masu
sana’o’i suna shirya adashe a tsakaninsu. Kamar adashe na ƙungiyar masu
gyaren mota da babura da na ƙungiyar
kafintoci, da na ƙungiyar manoma da ‘yan kasuwa da na direbobin
mota da ƙungiyar telolin keke da masu sana’ar sai da
goro da dai sauran su.
A irin wannan
adashe a kan sami ƙungiyar mata na cikin
unguwanni masu gudanar da sana’o’i daban-daban, kamar masu sana’ar kunu, masu
sana’ar tuyar waina (masa) da masu sana’ar ƙuli-ƙuli,
sana’ar ƙosai, sana’ar tuwo-tuwo da sana’ar fura-fura,
bugu da ƙari da masu sana’ar da daddawa da kayan miya
da masu kitso, nakiya, alkaki da dai sauran sana’o’in mata waɗanda sukan
gudanar domin samun ɗan abun biyan buƙatu. Bugu da ƙari,
daga cikin kuɗin da suke
samu ne sukan cire ɗan wani abu su bada ajiya wajen uwar adashe a
matsayin zubin adashe. Ta haka ne suke tara wasu kuɗaɗe masu yawa
don cimma wata manufa ta biyan buƙatar rayuwa.
Adadin masu
yin irin wannan adashe da mata ke gudanarwa ya danganta ne da yawan matan da
aka samu, wannan ya ƙunshi matan aure da
kuma ‘yan mata da maza, adadin yana kamawa daga biyu zuwa adadin da aka samu.
Haka kuma, ko
da an fara ƙofa a buɗe take ga
wadda take da ra’ayin shiga matuƙar masu yi
sun aminta da halinta na nuna gaskiya da riƙon
amana. Masu aikin Gwamnati, su ma suna
irin wannan sana’a ta gudanar da adashe. Sana’ar adashe ta samu ne sanadiyar haɗuwar al’ummar
Hausawa da baƙin al’ummu, wannan ya kawo masu wata sabuwar
hanyar rayuwa, ta samun abun biyan buƙata.
Bincike ya
nuna mata, su ne al’ummar Hausawa na farko waɗanda suka
fara gudanar da adashe a tsakaninsu, wanda ya shafi hulɗa da kuɗi a
gargajiyance domin kaucewa talauci ta hanyar tanadi da tsimin ɗan kuɗin da ke a
hannunsu, don biyan buƙatunsu na rayuwar yau
da kullum. Wannan hanya ta neman tanadin ɗan abin da aka samu
bayan an gudanar da wata sana’a ita ce, hanyar wadda iyaye da kakanni mata suka
daɗe suna
gudanarwa a tsakanin su, domin kyautata zamantakewarsu da ƙarin danƙon
zumunci a tsakanin al’ummar Hausawa da kuma inganta rayuwa.
Baya ga mata
harwa yau a wannan rukuni ana samun maza musamman magidanta masu gudanar da
sana’o’in hannu na gargajiya. Waɗannan sun haɗa da ƙungiyar
manoma, da ƙungiyar mahauta da majema da marina da maƙera
da dai sauransu.
Haka kuma,
ana samun masu sana’ar fatauci domin Gusau wuri ne na zangon fatake masu zuwa
daga wasu garuruwa da kuma wasu ƙasashe don
gudanar da harkokin saye da sayarwa. Ƙungiyar ‘yan
kasuwa manya da ƙanana, suma ba a bar su a baya ba. Duk suna
gudanar da adashe don su inganta raywarsu.
3.4
RABE-RABEN ADASHE
Nazarin
kwakkwafi na adashen Hausawa shi ya ba da haske ga nau’oin adashe daban-daban,
saboda haka, tun da mun ga masu aiwatar da adashe, yanzu za mu yi tsokaci ga rabe-rabensa.
1.
Adashen Kwasa
2.
Adashen Gata
3.
Adashen Tallafi
4.
Adashen Kati
3.4.1 ADASHEN
KWASA:
Adashen
kwasa, shi ne ainihin adashe da aka sani tun asali wanda mata da yara ke
gudanarwa a tsakaninsu. Wannan nau’i na adashe ya samu sunansa ne daga irin
kwasan zubin da ake yi. Mata sukan tanadi ɗan kuɗin da suka
samu bayan sun aiwatar da wasu sana’o’i ko wasu aikace-aikace, ko ta hanyar
kyauta. Mata dai na yi wa irin wannan adashe laƙabi da
“adashen kuɗin cefane”.
Suna gudanar da irin wannan adashe ta hanyar amincewa da juna da kuma nuna riƙon
gaskiya da amana. Kafin a fara shi, uwar adashe ce kan ba da sanarwa ga ‘yan
uwanta mata da abokan arziki, da ma yara waɗanda ake tare
da su, cewa tana son ta fara adashe. Bayan ta samu masu yi to, sai maganar ƙayyade
kuɗin zubi da za
a yi kafin a yi kwasa. Idan sun amince da yawan kuɗin zubin da
aka cimma yarjejeniya da kuma tsawon lokacin da za a yi kwasa, to sai a ci gaba
da kawo zubi, uwar adashe na tarawa. Idan lokacin kwasa ya yi to, sai a ba mai
kwasa.
Wasu ƙungiyoyin
mata, sukan yi zubi sau ɗaya a sati, wasu kuwa ƙasa
ko fiye da haka. Bayan an haɗa uwar adashe za ta ba mai kwasa kuɗin da aka
tara. Zubi na iya kasancewa sau biyu a sati, wasu kuma a ƙarshen sati,
wasu bayan kwana goma, wasu kuma za a yi ta zubi kullum sai bayan sati biyu ko
a ƙarshen wata a yi kwasa. Haka kuma sukan tsara
ainihin yadda za a riƙa yin kwasar adashe,
watau tun daga na farko har zuwa ga na ƙarshe, ya
danganta da yawan su.
Haka kuma
uwar adashe, da sauran masu yin adashe kan yi la’akari da wadda take da wata buƙata
ta musamman a cikin su domin a taimaka mata a ba ta kwasa, wannan zai ba ta
dammar warware matsalolinta, kamar biki ko suna da sauransu. Kuma wadda ta yi ƙarshe
to ita za a bawa kwasar farko. Wadda kuma ta fara zubi, ta kasa ci gaba da
zubi, to uwar adashe ita ce ke da alhakin hukunta ta, sai a jinkirta ba ta kuɗin da ta
zuba, sai kowace mata ta yi kwasa, sa’annan waɗanda ta yi wa
zubi, su mayar mata da abin da ta zuba masu.
3.4.2 ADASHEN
GATA
Adashen gata
shi ne a dashen da ake ba uwar adashe kuɗin zubi, ana sakawa a
asusu har zuwa wani lokaci kuma a buɗe rana ɗaya, abawa
kowa kwasa. Kamar yadda na yi fira da Hajiya Ade mai adashe a garin Gusau, ta
shaida mani cewa “Irin wannan adashe ya samu ne ga al’ummar Gusau, bayan wani
lokaci mai tsawo ana gudanar da adashen kwasa na ƙungiya.
Hanyoyin samun kuɗi sun fara
yawaita arziki ya ƙaru sai uwayen adashe
suka fara gudanar da irin wannan dubarar ta kawar da talauci dan biyan buƙatunsu
na yau da kullum. Mafi yawa dai mawadata ne ke yin irin wannan adashe, daga
baya masu ƙaramin ƙarfi suka
fara gudanar da shi dan tanadin ɗan abin da ke hannunsu.”
Ta shaida
mani cewa “Masu yin irin wannan adashe, sun ƙunshi mutane
daga biyu zuwa adadin da ya samu, kuma a ƙungiyance ake
gudanar da shi kamar adashen kwasa, kuma ana yin sa ne a ka, ba tare da an
rubuta ba. Sai dai wasu na tafiyar da shi a rubuce, dan gane wanda ya yi zubi
da wanda bai yi ba.
Lokacin zubi
ya danganta ne ga yadda uwar adashe da masu zubi suka ƙayyade. Yana
iya kasancewa kullum a yi zubi, ko duk bayan sati ɗaya, ko sati
biyu, ko bayan wata ɗaya. Duk lokacin da aka ba da kuɗin zubi, ana
ba uwar adashe ne ta saka a asusu har zuwa lokacin da aka ƙayyade za a
buɗe asusun.
Lokacin
kwasa, wannan ya danganta ne da yawa ko ƙarancin abin
da suke sakawa a asusu, saboda haka, yana iya ɗaukar tsawon
watanni shidda ko shekara ko kuma ƙasa da haka.
Kuma a lokacin da za a fasa asusu takan fasa ne a gaban masu ba da zubi dan
alissafa kuɗin da aka
tara, a raba daidai a ba kowa kwasarsa.
Kuɗin gurbi ana
ba uwar adashe a ranar da aka fasa asusu a ka bawa kowa kwasarsa sai ya ba da
abin da ya sawaƙa. Amma daga baya sai wasu iyayen adashe suka
fara nuna cewa, zubin farko da kowa ya ba da to shi ne ladar tari, don haka
ranar fasa asusu ba a ba da wasu kuɗi na gurbi. Wannan shi ake kira da
adashen gata kamar yadda mu ka yi bayani.
3.4.3 ADASHEN
TALLAFI
Adashen
tallafi, wani irin adashe ne wanda mutum zai zuba abin da ya ga dama, kuma a
lokacin da ya so, babu wanda zai tilasta maka da kayi zubi. Duk lokacin da
mutum ya ga dama zai iya yin zubinsa, bayan kwana ɗaya ko bayan
kwana biyu ko kuma bayan sati ko bayan wata ɗaya. Kuma
mutum zai iya zuba duk abin da Allah ya hore masa. Bugu da ƙari,
duk lokacin da mutum ya ce yana buƙatar kuɗinsa, wato
abin da ya zuba, to uwar adashe za ta ɗauko masa kuɗin shi duka
ta bashi. Sai dai za a cire kuɗin da mutum ya fara zubawa, wato zubi
na farko kenan, a matsayin ladan tari, ko kuma kuɗin gurbi na
adashe. Misali; Idan mutum ya zuba dubu goma (N10,000.00) a kowace rana har
tsawan wata ɗaya, to ya
tara/ zuba dubu ɗari uku kenan
N300,000.00. To idan za a bashi kwasa, za a bashi dubu ɗar biyu da
tis’in N290,000.00 an cire dubu goma kenan matsayin na uwar adashe, wato kuɗin gurbi
kenan. Wannan ya sa ake kiran irin wannan adashe da adashen tallafi.
Daɗin daɗewa, idan
mutum ya nemi a bashi kwasa tun kafin ya fara zubi, uwar adashe tana iya bashi,
sannan ya ci gaba da zubin abin da ya ji zai iya zubawa har tsawon lokacin da
ya biya abin da uwar adashe ta ranta masa, kuma zai biya ne daidai abin da aka
ara masa ba tare da ya yi ƙari ko ragi
ba. Wannan dalilin ne ya sa ake kiran irin wannan adashe da adashen tallafi.
Amma mafi
yawancin ‘yan kasuwa da ke shiga irin wannan adashen tallafi suna yin shi ne
tsawon wata ɗaya ne, idan
wata ya ƙare, sai kuma su fara sabo.
3.4.4 ADASHEN
KATI
Adashen kati,
nau’in adashe ne da ya yi daidai da maganar da Hausawa ke cewa “kai ke kiɗan ka, kai ke
rawarka”. Domin mutum shi zai ƙayyade ma
kansa adadin kuɗin zubi da
kuma lokacin da zai yi zubin, da kuma lokacin kwasa ba tare da wani ya tilasta
masa ba. Abin da mutum ya zuba shi zai kwasa, a lokacin da ya buƙata.
A irin wannan adashe, ba a haɗa zubin wani da na wani a ba wani.
Fasalin
gudanar da irin wannan adashe ya tanadi bayar da kati ga duk mai yin zubi,
wanda ke ɗauke da wata,
da rana har zuwa ƙarshe. A duk ranar da aka bada zubi, zai sa
hannu a kan katin, kuma ya sa hannuu a kan layin sunan wanda ya bada zubi a
cikin rijistar don nuna cewa, ya karɓa. Idan ma kwasa aka yi, haka zai yi
har a ƙare.
Haka kuma,
kowa na zuba adadin kuɗin da ya ga yana da halin zubawa. Kuma ya yi
kwasa a lokacin da yake so, don biyan buƙatun rayuwa.
Lokacin zubi
irin wannan adashe na kati can asali a Gusau, masu yi na bada kuɗin zubi ne a
kullum, har zuwa adadin da ake son a kwasa, wani lokaci kuma idan mai zubi ya
buƙaci rance daga abin da ya zuba, to ana iya
basa.
3.5 KAMMALAWA
A wannan babi
na uku, na yi bayani ne a kan waɗansu muhimman ababe da suka shafi
adashe kamar haka; Ma’anar adashe, wanda muka duba ra’ayoyin masana. Haka kuma
mun yi bayani a kan tarihin samuwar adashe ta hanyar fira da masana alada. Bugu
da ƙari, mun yi duba ga su wa ke gudanar da
adashe, tare da yin bayani dalla-dalla a kan rabe-rabensa. Daga ƙarshe
aka rufe babin da kammalawa.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.