Kundin Binciken Neman Digirin Farko (B.A Hausa) Wanda Aka Gabatar A Sashen Harsuna Da Al’adu Jami’ar Tarayya Gusau.
Taubasantakar
Bazamfare Da Badakkare (3)
NA
ABDULRAHMAN
BALA
BABI NA BIYU
DANGANTAKAR
BAZAMFARE DA BADAKKARE
2.0 GABATARWA
Zamfarawa da
Dakarkari wasu al’ummomi ne masu alaƙa da juna.
Dukkansu sun ɗauka cewa
dangin juna suke, sai dai mafi yawan Zamfarawa da Dakarkari ba su da cikakken bayanin
yadda dangantakar ta kasance. Idan har buƙatar a san
haka ɗin ta taso,
sai dai a zurfafa bincike a waɗansu manyan gidajen sarautu ko kuma a
wurin manyan malamai masana tarihi. To ya abin ya ke ne? shin ko akwai wata alaƙa
ta dangantaka a tsakanin waɗannan mutane? Ko kuwa sam babu, kawai
maƙwabtakace tsakaninsu? Ko kuma launin fata ne
ya haɗasu?
Akan haka ne
wannan babi zai yi nitso sosai a cikin waɗannan al’ummomi don
yin bincike tuƙuru a kan irin dangantakar da take
tsakaninsu.
2.1 MA’ANAR
DANGANTAKA
Dangantaka na
nufin kwatanta wani abu da wani abu domin a ga dacewar kamanninsu da juna.
Kowace al’umma tana da al’ada ko al’adu waɗanda suka
yarda da su ko suka dogara da su, kuma suke alfahari da su (Haruna: 2002).
Dangantaka
dai tana samuwa ko afkuwa ne a tsakanin al’ummomi guda biyu ta sanadiyar wurin
zama inda wani kan yi tasiri a kan wani ta hanyar harsunan da suke amfani da
su, da halayya ko al’adu, ko hulɗa ta kasuwanci ko fatauci da dai
sauransu. Wani lokaci ma kwatsam sai ka ga sun zama abokan wasan juna
(Taubasai), sakamakon faruwar waɗansu abubuwa a tsakaninsu, kamar irin
auratayya da yaƙi da dai sauransu (Adam: 1978).
Saboda haka,
wannan bincike zai yi iyakar ƙoƙarinsa
wajen binciko ko gano asalin abin da ya haifar da dangantakar da ke tsakanin
Zamfarawa da Dakkarawa, tare da taimakon sanin tarihin waɗansu ƙabilun
da waɗannan
al’ummomi suka yi maƙwabtaka da su.
2.2 WANE NE
BAZAMFARE
Bazamfare dai
mutum ne shi ma kamar irin sauran mutane. Sannan kuma Bazamfare shi ne ɗan ƙabilar
Hausawa mai magana da harshen Hausa, musamman Karin harshen Zamfara (Gusau:
2005).
Bazamfare
mutum ne mai son ɗan uwansa, ga
shi da jinƙai gas hi da son zumunci. Haka kuma yana da
ladabi da biyayya ga shi kuma mutum ne wanda ya mayar da hankali wajen neman
ilimin addinin musulunci da na zamani.
Har wa yau,
Bazamfare mutum ne mai son baƙi ga shi da
taimakon kai da kai. Wannan na cikin dalilin da ya sa dangantakarsa da
Badakkare ta yi ƙarfin gaske har ta yi ƙarko.
Sauda yawa
Bazamfare yakan raba gidansa kashi biyu, ya ba baƙo ya zauna
don girmamawa gare shi da taimakonsa. Shi ya sa za a ga cewa ƙasar
Zamfara cike take da baƙi daban-daban, ƙabila-ƙabila,
kuma su zauna zaman lafiya da jin daɗi. Ta haka ne ya sa duk wanda ya zo
Zamfara ko da kwana ɗaya ne ba zai
so ya barta ba. Idan ma ya barta, to Zamfara za ta zame masa abar so ko da
yaushe. A duk inda ya tafi sai ya ji yana son ya dawo mata (Kabiru; 1988).
Tarihi ya
tabbatar da cewa Bazamfare, mutum ne ƙaƙƙarfa
mai yaji, jarumi kuma haziƙin manomi,
Jangwarzo ne a fagen yaƙi. Haka kuma ya kan
iya tunkarar kowace runduna ta mayaƙa ba tare da
fargaba ko razana ba. Bazamfare mayaƙi ne wanda ya
sha kai hari zuwa ƙasashen Zabarma da
Katsina da Kano da Yawuri da Kabi da kuma Adar. To haka ne Bazamfare ya sha
gwabzawa da wasu dauloli maƙwabtansa tun
ma ba Katsina da Kabi da Ƙwanni ba
(Haruna 2002).
Don haka za
mu iya cewa Bazamfare tun asali shi mutum ne mai son baƙi, tare da
tarbon baƙo cikin halin karamci da girmamawa. Shi ya sa
za mu ga a kodayaushe ƙasar Zamfara cike
take da baƙi ta ko’ina. Haka kuma Bazamfare mun fahimci
cewa shi mutum ne jajirtacce a fannin noma da kuma kiyo. Haka zalika jarumin
gaske ne a fannin yaƙi, wato a filin daga
wanda ba ya shakkar tunkarar abokan gabarsa. Kuma a cikin bayanan da suka
gabata za a fahimci cewa Bazamfare mutum ne wanda bai son lalaci da raggwanci
da rashin sanin ciwon kai. Yakan yi faɗa matuƙa
a kan mutum wanda aka lura bai kula da rayuwarsa ba, ko marar tanadi da rashin
aikin yi.
2.3 ASALIN
BAZAMFARE
Bahaushe na
cewa “Duk wanda bai da asali to shege ne.” Don haka Bazamfare mutum ne mai
cikakkaen asali. Bazamfare kamar yadda muka sani dai cewa shi mutum ne kamar
kowa. Bazamfare Kalmar tillo ce, jam’in Kalmar ita ce Zamfarawa kuma mutanen ƙasar
Zamfara. Saboda haka domin samun sauƙin sanin
asalin Bazamfare za mu yi amfani da Kalmar jam’in sunan wato Zamfarawa; domin
mu ji sauƙin gano asalin Bazamfare.
Da farko dai ƙasar
Zamfara ta kasance ɗaya daga cikin masarautun asali na Hausawa.
Ta kasance ana lissafata ɗaya daga cikin Banza bakwai, waɗanda ba
hausawan asali ba ne. Dalilin haka shi ne ana ganin bare-bari ne asalin
Zamfara. Wani masani yana ganin Zamfarawa sun samu asali ne daga uba Bakatsine
da uwa Bagobira. Ya cigaba da cewa Zamfarawa suna danganta asalinsu daga
maguzawa maharba waɗanda suka zauna a yankin ƙasar
Kano kafin zuwan Bagauda a Dutsen Dala. (Gusau:2005).
To a nan a
fahimtata za mu iya cewa Zamfarawa Hausawa ne na asali tun fil azal, domin mun
fahimci cewa sun dai sami asalinsu daga Maharba maguzawa. Wani kuma an ce sun
samu ne daga tsatson Bare-bari a tarihance.
Ana ganin
Zamfarawan asali wasu irin manyan manyan mutane ne masu girman jiki da yadda
ake danganta asalinsu daga samudawa. Akwai wasu manya-manayn kaburbura guda shida
a Dutsi an ce kaburburan Sarakunan Zamfara ne na asali. Saboda girman
kaburburan ana kiransu da Kaburburan samudawa. Ga alamu Zamfarawan asali na da
girman jiki sosai (Kabiru: 1988).
Zamfarawa sun
fara kafa garinsu na farko ne mai suna Dutsi a ƙasar Zurmi ta
yanzu. Don haka har yau Sarkin Zurmi na amsa sunan sarkin Zamfara. An ce
Zamfarawa sai da suka kwashe shekaru bakwai ba su naɗa sarki ba a
Dutsi, daga nan sai suka naɗa Sarkinsu na farko mai suna Dakka.
Dakka ne sarkin Zamfara na farko Don haka sarkin Zamfara ana masa take da
“Gimshiƙin gidan Dakka”. Sarakuna huɗu ne suka
gaji Dakka a Dutsi. Daga nan sai sarauniya ‘yar Goje, an ce ‘yar Goje ta yi
mulki a tsakiyar ƙarni na sha uku (13) miladiyya. Kuma ta
shahara a lokacinta, domin har a dajin Kuyam Bana da ke ƙasar Ɗansadau
ta jahar Zamfara ta kai ziyara. Takan zauna da majalisarta tana yanke hukunci a
kan lamurran da suka shafi al’ummarta. A yanzu haka akwai wata fitilarta da ke
ajiye a gidan hukumar adana kayan tarihi da al’adun gargajiya na jihar Zamfara
da ake dangantawa da ita.
Bayan
rasuwarta a Dutsi sai aka naɗa ƙanenta mai
suna Baƙuruƙuru a
matsayin sabon Sarki. Kuma shi ne wanda ya ƙirƙiri
sabuwar Hedikwatar Zamfarawa, mai suna “Birnin Zamfara” (Birnin Alƙalawa)
daga ƙarshe- ƙarshen ƙarni
na goma sha uku zuwa farkon ƙarni na goma
sha huɗu. Shi ne
dalilin da yasa Zamfarawa suka tashi daga Dutsi zuwa can Birnin Al-ƙalawa.
Birnin Alƙalawa wata gonar Alƙalin Zamfara
ce wadda aka mayar hedikwatar Zamfara. Wasu kuma suna ganin cewa sarkin Baƙuruƙuru
shi ne Sarkin Zamfara na bakwai, amma masana tarihi sun haƙiƙance
cewa sarakuna ashirin da uku ne aka binne a garin Dutsi. Sai dai Sarki na
bakwai daga cikin waɗannan sarakunan shi ne wanda ya kafa Birnin
Zamfara (Birnin Alƙalawa) (Muhammad:
1982) da (Haruna: 2002).
Zamfarawa sun
gina garinsu wanda ya haɓaka sosai, sun katange shi da ganuwa.
Har yanzu a ƙofar tsohon garin na Alƙalawa akwai
rusasshiyar ganuwa mai tsawon mil goma sha uku da ƙofofin garin
hamsin (Gusau 1995).
A nan za mu
iya fahimtar cewa Zamfarawa sun kafa garinsu na biyu wanda ya kasance babbar
cibiyar mulkin Zamfara. Don haka za mu iya dogaro da ɗan wannan taƙaitaccen
bayanin da muka samu daga wurin masana, kuma muna sa ran cewa zai taimaka musan
asalin kowa ake ce ma Bazamfare.
2.4 ƘASAR
ZAMFARA
A wannan
fanni kuwa za mu yi bayani ne a kan abin da ya shafi ƙasar Zamfara.
Kuma za mu duba tun daga irin yanayin ƙasar da kuma
irin abubuwan da ta ƙunsa; kamar yadda
bayanai suka gabata a cikin rubuce-rubucen masana.
Da farko dai ƙasar
Zamfara tana da muhimman garuruwa waɗanda suka haɗa da Dutsi da
kiyawa da Jata da Banga da Tumfafi da Alƙalawa da
sauransu. Ƙasar Zamfara ta mallaki faɗin ƙasa
wanda ya kama tun daga Kogin Rima a shiyar Arewa zuwa gulbin Zamfara a ɓangaren kudu.
A ɓangaren gabas
kuma ta yi iyaka da Dajin Rugu zuwa Dutsin Disau. A sashen yamma, wannan
farfajiya ta Zamfara tana sashen yamma na ƙasar Hausa,
kuma ta sami matsayi babba na jaruntaka kamar yadda sauran dauloli na wannan
lokaci suka samu waɗanda suka haɗa da Katsina
da Kano da Daura da Kabi (Nadama G: 1986).
Ƙasar
Zamfara ƙasa ce shimfiɗaɗɗiya wadda
take a kan tudu, ba ta da yawan kwararra. Har wa yau ƙasar tana da
tsaunuka jefi – jefi a wurare daban-daban kamar tsaunukan da ke tsakanin
‘Yandoto da Langa- Langa. Akwai wasu kuma a Mada da tsaunin Tutari. Ita kuma
Wanke dukkanta tsauni ce, sannan akwai su a Labbo mai Komo. Manyan gulaben da
suka ratsa cikin ƙasar Zamfara su ne, gulbin Sakkwato wanda ya
fito daga ƙauyen Ɗandume ya
biyo ta Kwaren Ganuwa da Rijiya da Gidan Fakkan da Gidan Malamai ya faɗo Gusau ya
zarce zuwa Bunguɗu da Maru har
zuwa Sakkwato. Sai gulbin Gagare wato na Wonaka wanda ya kama har Ƙauran
Namoda. Akwai ta kuma da yanayin ƙasar noma
mailaka da fadama da mai damɓa- damba. Akwai kuma inda take da jar ƙasa
da wadda ba a rasa ba mai Jigawa (Gusau 2002).
Haka kuma
akwai tsameku (tsamiyoyi) da suke da muhimmanci a ambace su saboda abubuwan
tarihi da suka auku a wajensu. Misali Tsamiya Hausa ta Dabbakal wadda “Ƙauran
Hausa,” Sarkin yaƙin Sarkin Maraɗi Ɗan
Baskore ya ajiye sansamin yaƙinsa a ƙarƙashinta
lokacin da ya kawo yaƙi Gusau inda ya kwana
goma sha huɗu bai sami
nasara ba ya tashi. Sai kuma tsamiya tara ta hanyar Rawayya, nan ne dogarai ke
zama masu rakiyar Jama’a zuwa Rawayya, saboda kare kai daga ‘yan samame da ‘yan
fashi. Akwai kan wurin Goga wanda yake babban zango ne na masu zuwa Lokoja da
Ikko. Sai kuka mai sheƙa wadda ta zama kamar
rimi a tsakar gari duk inda aka ɓullowa Gusau sai an gan ta, ta shanye
sauran itatuwa. Waɗannan itatuwa da wasunsu akan yi musu Camfin
ajiye iskoki, irin su Ɗantsatsumbe da jita-
kuku da sauransu. Ƙasar Zamfara, sarkin
Zamfara, shi ne jagaba wanda yake da wuƙa da nama a
wajen zartar da hukunci a al’ummar Zamfarawa, shi ya ke da iko mai cin gashin
kansa ga gudanar da mulkin jama’a. Amma duk da haka, sarkin Zamfara yakan naɗa wasu mutane
waɗanda suke
taimaka masa da ake kira masu sarauta (Kabir: 1988).
Ta ɓangaren
sana’o’i waɗanda ake
gudanarwa na yau da gobe, to a nan ma ba a bar ƙasar Zamfara
ba, domin har akwai wasu sarautu na musamman da ake naɗawa wasu masu
sana’a waɗanda suka
shahara a fannin sana’ar tasu. Misali, sarkin Noma, Sarkin Aska, Sarkin Maƙera,
Sarkin Fawa, Sarkin Marina, Sarkin Magori kuma dukkaninsu suna da nasu yankuna
da suke gudanar da ayyukansu na mulki (Isma’il G: 1989).
Idan muka
kalli bayanan da suka gabata da idon basira za mu iya fahimtar wani abu dangane
da ƙasar Zamfara, wadda ke da faɗin gaske da
ta ƙunshi abubuwa daban–daban, kamar irin su
al’barkatun ƙasa, masana’antu, noma, kiyo da dai sauransu.
Ta ɓangaren
ilimin addinin musulunci kuwa ƙasar Zamfara
ta yi zarra musamman a fannin Hardar Alƙur’ani mai
girma domin kuwa bincike ya nuna mana cewa mafi yawancin mahaddatan Najeriya
masu ƙananan shekaru suna fitowa ne daga Jahar Zamfara
(Fira da Malam Kanoma).
Ta fuskar
Kasuwanci kuwa, ƙasar Zamfara ta cigaba sosai, domin idan muka
duba za mu ga irin tarin kamfanonin gurzar auduga da ake da su, ga kuma irin
tarin Fulazoji (Plazas) da ake da su, ga kuma tarin gidajen kiyon kaji da sauransu.
Irin waɗannan abubuwa
duk cigaba ne da ƙasar Zamfara take samu.
25 WANE NE
BADAKKARE
Badakkare shi
ne mutumin da ke magana da harshen Dakkarci, kuma shi ɗan asalin ƙabilar
Dakkarawa ne. Idan ana son a gane Badakkaren asali to za a iya yin amfani da waɗannan bayanai
da za su biyo baya.
Mafi yawan
Dakkarkari ko in ce Badakkare za a gan shi da hakora masu kaifi da tsini (Feƙaƙƙu),
ƙananan za a gan shi ko a same shi da tsananin
haƙuri. Bai cika fushi ba ko (bai faye fushi
ba), idan aka tsokane shi (Haruna 2002).
Badakkare za
a gan shi yana da tsagar gado kusan ko’ina a fuskarsa da kuma dukkan sassan
jikinsa, domin yakan yi zanen ƙaɗangare ko
wani abu a hannunsa da sassan jikinshi (Sani 1986).
Badakkare
yana da ra’ayin cin nama sosai don haka ake yi mashi kirari da “Na zuru komai
nama”. Don haka ko da yaushe za ka tarar haƙoranshi fiƙaƙƙu
ne, wato ana fiƙe ma shi su a yi musu tsini da kaifi (Haruna:
2002).
Badakkare
jarumin mutum ne mai ƙarfin hali da ƙwazon
aiki. Yana da juriya kan komai duk irin wahalar da ke cikin abu, kowanne iri ne
kuwa, to Badakkare yana iya jurewa. Wannan ya sa Dakarkari suka yi yawa a cikin
aikin soja. Duk irin wahalar horar da jami’an sojojin da ake yi, Wannan dalilin
ya sa ake cewa “Shiga ba fita shiga, sojan Badakkare.
Sakamakon
haka ne Dakarkari suka yi yawa sosai a aikin soja, har akwai lokacin da aka
hana a ɗauki sabbin
ma’aikata (Sojoji) Dakarkari. Saboda sun yi yawa sosai (Fira da Hajiya Fatima
Zuru).
Badakkare bai
cika damuwa da yanayin sanyi ko zafi ba, don haka bai cika yawan sutura
(tufafi) ba yakan yi amfani da warki kawai, komai tsananin hunturu ko sanyi.
Idan har aka tambaye shi (Badakkare) amsar da yake bayarwa ita ce “Kai ka damu
da shi". Duk inda aka samu Badakkare za a tarar ba shi da kasala, mutum ne
mai ƙarfin jiki kuma bai cika jin gajiya ba.” Ga
himma kuma duk abin da ya sa kansa ko aka sa shi yakan yi bakin ƙoƙarinsa.
Haka kuma manya da ƙanana, maza da
matansu ba su da ƙyuiya ko kasawa ga dukkan lamurra, (Robins
1967).
Wasu daga
cikin Dakarkari mazauna ƙauye, za a
same su maras tsafta ga jiki da kuma tsaftar gidaje. Basu damu da sai sun tsaftace
gidajensu da kuma jikinsu ba. Haka kuma ga su masu sauƙin rayuwa, ba
su da girman kai. Ga su da ladabi da biyayya da kuma girmama baƙo,
kamar yadda na tabbatar a kauyen Gamji na ƙasar Zuru
(Ziyarar Gani da ido, 18/08/2019).
Wannan shi ne
taƙaitaccen bayanin da za mu iya bayarwa amsar
da za mu iya badawa akan wane ne Badakkare, kuma ina sa ran zai zama wani ɗan haske da
zai taimaka ma mai nazari ko mai bincike.
2.6 ASALIN
BADAKKARE
Duk ka ji an
ce asalin abu, to fa so ake aji tarihin abun, domin cikin tarihin za a samu
gamsasshen bayani ko bayanai da za su bayyana asalin abun. A taƙaice
dai ana so a san tarihin Badakkare, saboda a cikinsa ne za a zaƙulo
asalinsa na gaskiya. Sai dai akwai wani hanzari ba gudu ba, muddin ana son haƙa
ta cimma ruwa” Wato a samu cikakken tarihin na Badakkare, to dole sai an yi
amfani da jam’in Kalmar Badakkare. Yin amfani da Kalmar Dakarkari ya fi sauƙi
sosai wajen bincike asalin akan yi amfani da Kalmar tillo ta Badakkare, don
haka za a yi binciken ne akan tarihin Dakarkari.
Da farko
Dakarkari kamar sauran al’ummomi suke su ma, suna da hanyoyin da suke bayar da
tarihinsu. Kuma kowace hanya tana da madogara ta musamman da ake ganin cewa
wannan bayanin yana iya zama gaskiya. A wannan ɓangare za a
yi bayani ne game da tarihin asalin Dakarkari ta la’akari da ra’ayoyin masana.
Akwai wasu tsofaffin mutane Dabai (Wato hediƙwatar
Dakarkari) sun bayar da tarihin su kamar haka.
Dakarkari sun
samo asali ne daga Bukkuyum ta cikin ƙaramar
hukumar mulkin Bukkuym ta Jahar Zamfara. Sun ce wani mutum ne ya fito zuwa
yankin wanda ake kira Dabai. Ya fito ne yin farauta har ya kawo wurin, in da ya
zauna a wurin da iyalansa har zuriyarsa ta bunƙasa.
A wancan
lokacin Dabai daji ce, wanda ya ke cike da itatuwa da kuma namun daji. To sai
mafarauta suka riƙa shiga don su yi farauta. Lokacin da Dabai
ya zauna sai wurin ya zama gari. A cikin wannan bayanin sun cigaba da cewa; har
zuwa farkon ƙarni na goma sha tara sarkin Bukkuyum shi ke
naɗa hakimi a
Dabai, wanda daga baya aka fi sani da suna Marafan Dabai (Kasancewarsu asalinsu
daga Bukkuyum ne (Bugaji: 1985).
Wani bayani
shi ne, na “Dakka” wasu masana tarihi irin su (PG da Haris: 1938) sun ce
Zamfarawan Dutsi a gundumar Zurmi, ‘yan uwan Dakarkari ne, su kuma Dakarkari
jikokin Dakka ne. Wato mai yawon farautar nan da aka faɗi a ƙasar
Bukkuyum, ya zama ɗa ne ga Dakka wanda ya yi ƙaura
zuwa ƙasar Dakarkari. Ya kuma sawa mutanensa suna
“Dakka” don riƙo da sunan Kakansa.
(Gujiya M.
1987) ya ce: Duk ƙabilun da ke Zuru ban da Achipawa sun samo
asalinsu ne daga Tawayen da Zamfara ta yi wa ɗaular Kebbi
ne, inda suka gudu daga garuruwan daular. Bayanin ya cigaba da cewa su
Dakarkari asalinsu sojojin ƙasar ne na
Sarkin Kebbi har ana kiran su Dakarkarun Kebbi.
Sai kuma
al’ummar Dakarkari na yankin Wasagu a arewa maso gabashin zuru da ta ƙunshi
garuruwa irin su Bena da Ribah da kanya da Waje da Macika. Tarihin ya nuna
Katsinawa ne farkon zama a wannan gunduma, kuma sun taso ne daga kudancin
Katsina suka zo suka zauna a wasagu ta yau, sun zaɓi zama a
Wasagu ne saboda waɗansu muhimman abubuwan da suke cikinta. Waɗanda suka haɗa da ƙasar
noma maikyau, da dajin farauta, sai kuma hanyar kasuwanci da ta haɗa Wasagu da
wasu wurare, musamman Katsina da Zamfara da ƙasar
NUPE da abubuwan da ake samu a wurin
aikin ƙarfi.
Katsinawa
laka sun fara zama a “Kangon Wasagu” daga nan suka zarce Wasagu kai tsaye.
Dalilin tafiyarsu ana danganta ta ne da burinsu na faɗaɗa ƙasa
da inganta rayuwarsu.
Tarihi ya
nuna cewa yayin da mutanen Riɓah (Ƙasar Zuru)
suka baro Katsina, sun fara zama ne a wani ƙauyen ne a
Arewacin Gusau wanda ake cewa Riɓe. Don haka zancen ya tabbatar da cewa
waɗannan
Dakarkari na yankin Wasagu akwai alaƙa mai ƙarfi
a tsakaninsu da Katsinawa da kuma Zamfarawa (Muhammad (1982).
Idan aka dubi
waɗannan bayanai
na masana, da suka gabata, za a fahimci cewa Dakarkari sun samo asali ne daga ƙasar
Katsina, dalili shi ne, Asalin Dakka, (Kakan Dakarkari) mutumin Katsina ne.
Kuma mafarauci wanda yawon farauta ya kawo shi ƙasar Zamfara
a garin Bukkuym, inda ya fara zama na ɗan wani lokaci. Daga
baya kuma sai ya koma ƙasar Zuru da zama a
gain Dutsem inda ya ɗauko iyalansa ya dawo da su nan. Ya cigaba da
gudanar da rayuwarsa a nan, sannan a hankali wurin ya fara zama gari. Sakamakon
mahalba da ke ya da zango a wurin. Akwana a tashi, sai ɗaya daga
cikin ‘ya’yan Dakka, ya shiga daji don yin farauta ko yawon farauta. Ya kutsa
kai cikin daji sai da har ya kai ƙasar Kebbi
(wato Zurun) da ya yada zango a nan, sannu a hankali sai Zuriarsa ta fara
yawaita a wurin, to shi kuma saboda riƙo da sunan
Baban shi, sai ya sa ma Zuri’arsa suna “Dakka.” Wannan shi ne sunan mahaifinsa,
su ne a yau aka wayi gari ake kira da ƙabilar
Dakarkari. Suna zaune ne a ƙasar zuru da
ke cikin jahar Kabbi. Wannan shi ne taƙaitaccen
tarihin asalin badakkare.
2.7 ƘASAR
BADAKKARE/ MAZAUNIN BADAKKARE
Ƙasar
Badakkare ko Dakarkari maƙwaɓciyar ƙasar
Zamfara ce mai cike da mutane iri-iri ‘yan asali da kuma baƙi.
Wasu jama’ar kan shiga cikin ƙasar su zama
tamkar su ne ‘yan asalin ƙasar domin daɗewarsu a
cikinta.
Ƙasar
Badakkare ƙasa ce mai faɗi wadda ta ƙunshi
garuruwa daban-daban a cikinta. Kamar irin garin Gamji, Bogaɗi, Peni da
Senchi da garin Zuru, inda a nan ne babbar hediƙwatarsu, take
sai kuma garin Dabai da Wasagu, da Bena da Ribah da Waje, da macika da Kanya.
Waɗannan
garuruwa ne da al’ummar Dakarkari ke zaune a cikinsu, kuma a nan ne suke
gudanar da rayuwarsu. Suna gudanar da kasuwanci, auratayya, farautunsu, da
sauransa. Ba za a ce duk mutanen da ke zaune a cikin waɗannan
garuruwa Dakarkari ne ba, ba kowane mutum ba ne Badakkare a cikinsu, saboda ba
za a rasa baƙi ba (Bugaji: 1985).
Ƙasar
Dakarkari ƙasa ce mai tarin itatuwa, ga dazuzzuka ga
kuma ƙasar noma mai kyau wadda duk abin da aka
shuka a cikinta muna sa ran za ta karɓeshi. Ga ta da daɗin zama babu
tashin hankali a cikinta, sai zaman lafiya (Firaka da Sakina Kinfa).
Daga cikin
wasu yankunan ƙasar Dakarkari tsarin gidajensu ya sha bamban
da na sauran al’umma. Misali a wasu ƙauyuka kamar
Gamji da Bogaɗi tsarin
gidajensu daban ne. Za ka ga katangun
gidajensu guntaye ne, ba su cika tsawo sosai ba, za ka iya hango ginin ɗakunan da ke
cikin gidajen daga waje. Amma na cikin gidan ba zai iya hango na waje ba, har
sai ya ɗan taka wani
abu (Fira da Hajiya Fatima Zuru).
Ta ɓangaren noma
kuwa, ƙasar Zuru tayi fice wajen noma shinkafa, dawa,
masara, gero, sai dai an fi noman dawa sama da komai. Sai kuma shinkafa, domin
daga cikin nau’o’in shinkafar da muke da su akwai wadda ake kira da suna
(Shinkafa yar Zuru). Dakarkari suna kiran mutumin da ya shahara sosai ta fannin
noma da suna Daudu (wato sarkin noma), saɓanin Hausawa da suke
amfani da Kalmar wajen kiran ɗan sarki (mai jiran gado) da ita. Haka
zalika a ƙasar Dakarkari ba’a ba da sarauta kowace iri
dole sai ɗangidan
sarautar misali; irin Sarki, Waziri, Ɗan iya,
Sarkin Fada da sauransu. Haka kuma ta fannin farauta, ita ba mai yinta sai ɗan gado,
wanda a ƙasar Zuru ana kiransu da suna mahalba. (Fira
da Sarkina Kinfa).
A ƙasar
Dakarkari akwai wata al’ada da mutanen ƙasar ke yi,
wato idan za a yi aure tsakanin Namiji da mace, akwai wani noma da ake yi a
shekara bakwai (7) sunan wannan noma (Gwalmo) kuma namiji (mijin da zai auri
yarinyar) shi ke yin wannan noman tsawon shekaru (7). Amma yanzu, tunda zamani
ya canja an rage yin noman, sai dai a biya sadaki a yi aure. Sannan kuma a
al’adar ƙasar Zuru aurensu bai mutuwa da an ɗaura, shi
kenan babu rabuwa, sai in ɗaya daga ciki ya mutu. Haka zalika,
matan Dakarkari ba su dogara da sai mazajensu sun ciyar da su ba. Idan Allah ya
hore ma mata abu za ta yi amfani da kuɗinta, ko abun
hannunta ta yi cefane ta haɗa abinci kowa da kowa ya ci. Suna yin
haka ne saboda rufa ma juna asiri, ba su son ‘ya’yansu su yi ta gararanba a
gari (Fira da Alh. Danƙo Osabu Zuru).
Ƙasar
Dakarkari mutanen cikinta mutane ne masu son junansu da kuma taimaka ma juna a
kan al’amuran rayuwa na yau da kullum. Dalili shi ne akwai wata al’ada da
mutanen ƙasar ke yi, wato idan miji ya mutu ya bar
mata da ‘ya’ya, mutanen unguwa da sauran ‘yan uwa da abokan arziki sukan haɗa gudummawa
ta hatsi da sauran kayan amfanin gona su baiwa iyalan mamacin; kamar haka, wasu
su ba da masara tiya biyu biyu, wasu dawa tiya biyu biyu, wasu shinkafa, wasu
gero. Duk dai hatsin da Allah ya hore maka to tiya biyu za ka ɗebo ka ba da,
wasu kuma kuɗi, wasu manja
da sauransu. Haka za a haɗasu aje a kai ma iyalan wannan mamaci,
(Fira da Sakina Kinfa). Ta cigaba da bayani cewa, Aladu sun fi yawa a ƙasar
Dakarkari, sannan baccin yawa ma, sunfi awaki daraja a ƙasar, domin akwai
Kirstoci da arna waɗanda sun fi cin naman Aladu da na awaki.
Sakamakon waɗannan bayanai
da suka gabata dangane da ƙasar
Dakarkari, mun fahimci cewa ƙasa ce mai
tarin abubuwa, kamar yadda bayanai suka nuna mana, cewa ƙasace mai ɗauke da tarin
mutane ‘yan gida da kuma baƙi. Haka
zalika ƙasar ta samu cigaba sosai sakamakon zuwan
addinin musulunci da na kiristanci, duk da cewa tarihi ya tabbatar da cewa
shekaru masu yawa da suka wuce mutanen ƙasar
Dakarkari ba su da wani addini bayan ‘yan tsafe-tsafe da su ke yi, sai daga
baya wuraren shekara alif ɗari tara da tamanin da biyu (1982) ne
aka fara ɗora tubalin
kira ga al’ummar ƙasar Zuru da su shiga addinin kiristanci,
wato lokacin da Turawa suka fara kutso kai (Adam 1978).
A halin yanzu
ƙasar Dakarkari; ƙasa ce mai
cunkoson gidaje da dama na mutane, yawancin gidajensu na laka ne, daga baya
suka kwaikwayi na zamani wato ginin suminti. Sai dai ba su cika yawa sosai ba,
kuma gidajen lallaƙe da juna suke. Haka
zalika akwai yawan ‘ya’yan itatuwa kamar mangwaro, ayaba, gwaba, da icen
kashuna, wanda shi ke yawancin gidaje akwai shi.
2.8 ALAƘAR
BAZAMFARE DA BADAKKARE
Bazamfare da
Badakkare sun sami kansu ne a mazauni wuri guda masu alaƙa da juna.
Dukkansu sun ɗauki cewa
dangin juna suke, shi ya sa suke kallon junansu a matsayin taubasai. Sai dai
mafi yawan Zamfarawa da Dakkarawa ba su da cikakken bayanin yadda dangantakar ta
kasance. Idan har ana buƙatar a san
hakan to, sai dai a zurfafa bincike a manyan gidajen Sarautu ko wurin masana
tarihi; domin a binciko ko a gano alaƙar da ke
akwai a tsakanin waɗannan ƙabilu guda
biyu.
Kamar yadda
tarihi ya nuna cewa su waɗannan ƙabilu suna da
alaƙa mai girma sosai a tsakaninsu. Alaƙar
ma ba ta wuri guda ba, a a akwai ɓangarora da dama da ke nuna yadda alaƙar
ta ƙullu tsakanin Zamfarawa da Dakkarawa. Kamar ɓangaren
kasuwanci, akwai alaƙa mai ƙarfi
a tsakaninsu; sai dai ba haka kara zube ya kamata in cigaba da zayyano bayanai
ba, yana da kyau a kawo hujjoji ƙwarara domin
ba za a rasa wasu bayanan masana ba dangane da ita wannan alaƙa
ta Bazamfare da Badakkare. Duk da dai an san cewa “Tatsuniyar Gizo ba ta wuce ƙoƙi.”
Wato a tarihiance, babu makawa a kowane irin bincike a ka yi, za a tarar cewa
akwai alaƙa a tsakanin waɗannan ƙabilu
guda biyu. Matuƙar za a yi lakari da daɗaɗɗen tarihin
asalin waɗannan ƙabilu,
to dole ne a sami bayanai masu inganci a kan dangantakar dake tsakaninsu ta
jinni da ta zamantakewa.
Adam (1978),
ya nuna a cikin wani aikinshi cewa, Zamfarawa da Dakkarawa ‘yan ‘uwan juna ne
tun asali, inda ya kafa hujja da cewa, Dakkarawa sun samo asali ne daga Wani
mutum mafarauci mai yawon farauta mai suna “Dakka.” Saboda ɗaya daga
cikin ‘ya’yanshi ne ya yi hijira zuwa wani daji mai suna “Dabai” inda ya zauna
a nan tare da iyalinsa suka haifi ‘ya’ya masu yawa. Suma ‘ya’yan suka yi aure
har suka hayayyafa sosai, sai zuria ta samu. Dabai sunan ɗan ɗan Dakka ne,
kuma sunan shi ne aka saka ma dajin. Dabai shi ne ya sa ma zuri’arsa suna
“Dakka” saboda riƙo da sunan Babanshi.
Shi wannan
masani mai suna Adam, da wannan ne yake kafa hujjarsa a kan yarda da cewa
Bazamfare da Badakkare ‘yan uwa juna ne. Wannan ra’ayi yana da alaƙa
sosai da ra’ayin wani masani mai suna Haris, Wanda ra’ayinshi ya gabata a can
baya cikin bayanai. Idan kau har masana biyu za su yi taro a kan ra’ayi guda to
akwai ƙamshin gaskiya a cikin wannan ra’ayi. Saboda
in dai za a ce Bazamfare da Badakkare ‘yan uwan juna ne, to wannan wata babbar
alaƙa ce mai girma tsakaninsu.
Akwai wani
masani da ya ce “akwai auratayya a tsakanin Dakarkari da Zamfarawa tun kafin
zuwan Turawan mulkin mallaka a ƙasar Hausa,
don ya ƙara tabbatar da hakan sai ya ba da misali ya
ce “Daga cikin iyalan sarkin Zuru da na Dabai akwai Zamfarawa a cikinsu, wanda
sanadin aure ne ya kai su ƙasar Zuru da
Dabai, kuma cikin iyalan Sarakunan, (Idris 1946).
A wannan
ra’ayi za mu iya cewa akwai ƙamshin
gaskiya a cikinsa, dalili aure yana daga cikin manya- manayn ginshiƙan
da ke ƙulla ko haɗa alaƙa
a tsakanin al’ummomi ma banmbanta. Saboda za ka ga Bazazzaga ta auri ba Kano,
ko Basakkwata ta auri bazamfare, don haka, wannan ba abin mamaki ba ne don an
ce Badakkare ya auri Bazamfara. Saboda haka wannan ma za mu iya cewa alaƙa
ta ƙara haɗa waɗannan ƙabilu
guda biyu.
Tarihi ya
bayyana cewa a lokacin yaƙin Nagwamatse
alaƙar Bazamfare ko Zamfarawa da Dakkarawa ta ƙara
yawa sakamakon bayin Dakarkari da mayaƙan Zamfarawa
suka riƙa kamawa. Mafi yawan yara daga cikinsu sun
tashi ne a hannun Zamfarwa. Wannan dalili ya sa Hausa ta zama harshensu, haka
kuma wasu Zamfarawan da mayaƙan Dakarkari
suka kama a matsayin bayinsu, suka tafi da su ƙasar lelna
don yi masu bauta. (P.G. da Haris 1938).
Wannan ma
wata hujja ce da za mu iya cewa ta ƙulla alaƙa
a tsakanin Bazamfare da Badakkare, sakamakon yaƙe- yaƙen
da suka faru, a wancan zamanin da ya gabata.
(Haruna 2002)
shigowar Turawan mulkin mallaka a Arewacin Nijeriya, Zamfarawa sun haɗe kai da ƙabilar
Dakarkari inda suka riƙa yin tawaye suna fanɗare wa buƙatun
Turawan domin tumɓuke ko (cire)
wasu sarakunan asali, waɗanda ba su yi biyayya garesu ba. Kamar
yadda ta faru a lokacin da suka yi wa sarkin sakaba, da kuma sarkin Zuru.
Akwai wani
sarki da ake kira Bogaji, Sarkin Bukkuyum na jahar Zamfara. Yana cewa,
“Dakkarawa sun haɗu da
Zamfarawa da kuma Katsinawa tun lokacin da Bazamfare ba Hausa ce harshen da ya
ke amfani da shi ba na asali. Domin
Bazamfare ya sami harshen Hausa ne a matsayin harshen Kasuwanci, saboda
kasancewar ƙasar Zamfara cibiyar Kasuwanci ce, tun kafin
jihadin ƙarni na goma sha tara a ƙasar Hausa.
Duk da ya ke Badakkare bai faye son yin kasuwanci zuwa wurare masu nisa ba. An
tabbatar da yanayin kasuwanci ne da ƙasashen da
yake kusa da su, daga cikin su har da ƙasar Zamfara
(Sakaba, 1974).
Wannan bayani
za mu iya amincewa da shi, idan aka yi la’akari da waɗansu abubuwa.
Misali kamar sarkin Bukkuyum wanda asalin dakarkari daga can ne suka fito.
Bayan haka gidan sarauta gida ne da ake aje kayan tarihi sosai a cikinsa. Don
haka za mu iya cewa anan ma kasuwanci ya ƙara ƙulla
alaƙa a takanin Bazamfare da Badakkare.
Waɗannan
ra’ayoya da suka gabata za su iya taimaka mana sosai wajen fahimtar ko tabbatar
da cewa akwai alaƙa a tsakanin Zamfarawa da Dakkarawa. Irin
hanyoyin da masana suka kafa hujja da su duka babu hanyar da ba ta iya ƙulla
alaƙa a tsakanin al’umma mabambanta. Misali
kasuwanci, auratayya, yaƙi, ‘yan
uwantaka, dukkan waɗannan suna iya ƙulla alaƙa,
kuma babu wanda babu a tsakanin Bazamfare da Badakkare. Waɗannan abubuwa
su suka ƙulla alaƙa mai ƙarfi
a tsakanin Zamfarwa da Dakkarawa. Hakan ya sa wata Badakkara mai suna Hajiya
Fadima Zuru ta yi ikirarin cewa za su iya wasa da kowane Bazamfare, kuma su faɗa mishi
magana son ransu tun daga gwamna, Sarki, Ciyaman da sauransu. Domin su
taubasansu ne, don haka akwai wasa a tsakaninsu. Sannan ta ƙara
da cewa idan Bazamfare ya kashe ɗan Badakkare ko Badakkare ya kashe ɗan Bazamfare
babu abin da zai faru, saboda yan uwantakar da ke tsakaninsu. Don haka dole su
yi haƙuri da juna. Alaƙa ce ta ba ta
ƙwarin guiwar furta waɗannan
maganganu, domin da babu ita da hakan ba ta faru ba.
2.9 NAƊEWA
Bayanan da
suka gabata a cikin wannan babi sun ƙunshi abubuwa
daban-daban, kuma masu alaƙa da juna.
Har na so in ce wannan babi za a iya ce mishi “Tumbin Giwa” saboda irin
muhimman bayanan da ya ƙunsa. Yawancin
bayanan duk tarihi ne, kuma kusan shi ne tsani ko gadar ko ƙashin
bayan wannan bincike. Hakan ya sa ya ɗauki tsawon lokaci
ana tattara bayanansa.
An yi amfani
da ra’ayoyin masana da kuma firarraki da wasu mutane, tare da ziyarar wasu
wurare kamar wasu garuruwa, da kuma ɗakunan karatu don tattara bayanan.
Babin dai ya yi magana ne akan ma’anar dangantaka, tare da bayyana ko wane ne
Bazamfare da kuma asalin Bazamfare, sai ƙasar Zamfara,
daga nan kuma aka yi bayani a kan wane ne Badakkare da asalin Badakkare, sai
mazaunin Badakkare, da kuma alaƙar Bazamfare
da Badakkare. Waɗannan su ne
muhimman bayanan da Babin ya ƙunsa.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.