Mutuƙar a Arewa da Karuwai, Wallah za mu yi kunyar duniya. *** Mutuƙar ‘yan iska na gari, Ɗan Daudu da shi da Magajiya.*** Da samari masu rowan kuɗi, Ga maroƙa can a gidan giya. *** Babu shakka ‘yan Kudu za su hau, Dokin mulkin Nijeriya.*** Su yi ta kau sukuwa bisa kanmu ko, Mun roƙi zumuntar duniya...
Tsinkayar Wasu Marubuta Waƙoƙi
Kan Makomar Arewa
Yahaya Idris
Sahen Nazarin Harsunan Nijeriya
Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo
Sakkwato
yahayaidris33@gmail.com
1.0 Gabatarwa
Waƙa wata ƙololuwar magana
ce ta hikima da ɗan’adam ke
iya yi, ita ce ta fi ingancin tacewa kuma ita ce mafi tasiri kai tsaye ga
zuciyar taliki. Waɗannan
siffofi ne suka sa waƙa ta fi saurin isar da saƙonni daban-daban
game da al’amuran rayuwar al’umm (Usman 2009:2). Wannan takarda za ta yi waiwaye
ne dangane da hasashe da tsinkayar da wasu marubuta waƙoƙin Hausa
suka yi a kan mutanen Arewa, sannan za ta fito da wuraren da suka yi musu
kandarko da hannunka mai sanda. A takardar za a yi misalai da waƙar ‘Arewa
Jamhuriya ko Mulukiya’ (AJM) ta Sa’adu Zungur da waƙar ‘Tutocin
Shehu da waninsu’ ta Mu’azu Haɗeja (TSW) da kuma waƙar ‘Muhimmancin
Al’adunmu: Haɗarin Rungumar na Ƙasashen Waje
(MAHRƘW) ta Alƙali Haliru
Wurno.
2.0 Tarihin Rayuwar Marubuta Waƙoƙin
a Taƙaice
2.1Malam Sa’adu Zungur
Malam Sa’adu
Zungur wanda yake ya fito daga gidan ililmi a Bauci, yana ɗaya daga
cikin haziƙan ‘yan arewa da kwalejin Katsina ta taɓa haihuwa.
Shi ne na farko da aka taɓa aikawa
zuwa babbar kwaleji ta Yaba, a Ikko daga jihar arewa. To, zuwansa Yaba ya ƙara sa shi
zama gogaggen ɗan siyasa
bisa ilimi. A taƙaice dai ana iya cewa shi ne fitila ta farko da
ta fara haskaka arewa cikin siyasar zamani. Shi ne farkon wanda tun wajen 1940 ya
tara waɗansu
abokansa a Zariya, ya yi lacca a kan amfanin jam’iyya. Saboda haka aka kafa
jam’iyyar abokai, watau (Zarias Friendly Society). Haka kuma yana cikin manyan
shikashikan kafa jam’iyyar malaman makaranta ta arewa. Ya je Ingila a 1947 tare
da Zik a kan sha’anin siyasa, tun ma kafin ido ya buɗe sosai.
2.2 Malam Mu’azu Hadeja
An haifi
Mu’azu Hadeja a shekarar 1918 a unguwar Kilabakori, a cikin garin Hadejia. A
bisa al’adar Musulmi, yaro yakan fara samun tarbiyya tun yana ƙarami, ya
sami tarbiyya da horo masu inganci daga iyayensa. Cikin irin wannan yanayi ne
Mu’azu ya tashi. Daga wannan mataki ne iyayen Mu’azu suka kai shi makarantar allo,
inda ya yi karatun addinin Musulunci. A lokacin ƙuruciyar
Mu’azu, wajajen 1910, ilimin boko ya kunno kai domin haka ya shiga makarantar Elementare
a makarantar Dalla a garin Haɗejia daga 1928-1931, daga nan sai Mu’azu ya
shiga Midil ta garin Kano a 1932 zuwa 1934. Saboda basirarsa da ƙoƙarinsa wajen
karatu, lokacin da Mu’azu da ya gama Midil a 1934 sai ya sami nasarar shiga kwalejin
horar da malamai ta Bauchi daga 1935-1937. Duk lokacin da Mu’azu yake karatu a
waɗannan
makarantu na boko bai taɓa dogara da
wannan karatu shi kaɗai ba, domin
a kowane lokaci yana ɗaukar
gafakarsa ta karatun addini ya tafi ɗaukar karatu cikin gari wajen
malamai. Haka yake yi kuma duk lokacin da ya zo hutu. Bayan mu’azu ya sami
wadataccen horo na karantarwa sai ya fara aikin karantarwa a elementare ta
Wudil a shekarar 1938 zuwa 1940. Aikin malam Mu’azu a Wudil ya ci gaba domin ya
zama shugaba ‘Teacher in charge (IC). Bayan zamansa na Wudil, malam Mu’azu Haɗejia ya yi
aiki a makarantar Ringim Katutu Elementare School, daga 1944 – 1947. Daga
Ringim sai aka dawo da Mu’azu Kano a matsayin visiting Teacher (Mai duba
Makarantu), wanda ake taƙaitawa da V.T. daga 1947 – 1958 wanda a wannan
lokaci ne Alah ya karɓi ransa.
2.3 Alƙali Haliru Wurno
An haifi Alƙali Haliru
Wurno a ƙauyen Kwargaba cikin ƙaramar
hukumar mulki ta Wurno a shekarar 1925. Lokacin yana ƙarami an
saka shi makarantar allo ta liman Macciɗo na masallacin Sarkin Musulmi Bello
a cikin garin Sakkwato. Alƙali Haliru Wurno ya halarci
makarantar koyon aikin alƙalanci ta Sakkwato daga shekarar 1943 zuwa 1947.
Daga nan sai ya wuce zuwa makarantar koyon aikin shari’ah ta Kano a inda ya yi
shekara huɗu, ya gama a
shekarar 1951. A gwagwarmayar neman ilimi, Alƙali Haliru
ya yi karatun littatafai kamar littafin al-Izziyya da al-Akhdari da al-Tafsir
Jalalain. Ya kuma yi karatun wasu daga cikin littatafan magabatansa wato
Fodiyawa. Daga cikin waɗanda ya
karanta akwai ihy al-Sunna da Siraj al-Ikhwan da Tanbih al-Ikhwan. Haka kuma ya
nazarci Diya al-Hukkum da kuma Diya al Tawil. Bayan gama karatunsa a makarantar
koyon aikin shari’ah a Kano, Alhaji Haliru ya zama malami a makarantar
Elemantare ta Maru, ya zauna a can tsawon shekara ɗaya da rabi.
Bayan nan sai ya kama aiki da hukumar kula da harkokin shar’ah ta jihar
Sakkwato a shekarar 1952. Ya ci gaba da yin wannan aiki har zuwa shekarar 1965 lokacin
da ya yanke shawarar komawa aikin malanta. A wannan lokaci ne ya kama aiki da
makarantar Nizamiyya a Akija cikin garin Sakkwato, ya yi koyarwa ta shekara da
watanni a wannan makaranta. To a lokacin ne ya tsara fitacciyar waƙar nan tasa
mai suna Fanda ko Danja. Cikinta ne ya bayyana irin yadda ya ji lokacin da suka
sami hatsari kan Fanda, shi da ɗan uwansa Muhammadu Lema. Daga nan Alhaji Haliru
ya sake komawa ɓangaren
shari’ah da aiki, ya yi aiki a matsayin Alƙali har zuwa
lokacin da aikin ya ishe shi kamar yadda ya faɗa da bakinsa a shekarar 1981.
Alƙali Haliru
Wurno ya fara tsara waƙa yana da shekaru sha biyar da haihuwa. Ya yi
tafiye-tafiye da dama cikin Sakwkwato da wajenta. Allah ya karɓI rayuwarsa
cikin 2003.
3.0
Wasu Mahangar Marubuta
3.1 Fifita Zama a Arewa
Alƙali Haliru
Wurno ya faɗakar da
mutanen Arewa su fahimci bambancin al’adu da ke tsakaninsu da mutanen Kudu.
Irin kuma wannan bambanci ke haifar saɓanin na yanayin zama da yin zama a
wurin da za ka sami damar yin al’adunka. Ashe ke nan akwai bukatar mutumin
Arewa kada ya shantake a wurin da ba nasa ba ne ko ba nan ne asalinsa ba. Ga
abin da Alƙali Haliru Wurno yake cewa:
7. Gidan wasu ba gidanku ba ne ka gane,
Uwar wasu ba uwarka ba ce ka barta.
8.
Garin wasu ba garinku ba ne ka lura,
Zaman
Gumi bai kama da zaman su Delta.
(Waƙar
MAHRUW ta Alƙali Haliru Wurno)
3.2 Ƙarfafa Addinin
Arewa
Addini yana
nufin hanyar bauta wa Ubangiji, (CNHN, 2006:3). Wannan hanyar bauta wa Ubangiji
ta haɗa da yadda
za a gudanar da rayuwa baki ɗaya. Muddin mutane suka riƙi wannan
hanyar bauta daidai da yadda Ubangiji ya sharɗanta a yi, lalle rayuwa za ta
inganta, idan kuma aka saɓa to
sakamako zai zama akasin haka. Dubi dai abin da Sa’adu Zungur ya faɗa:
30. Ilimi,
hikima, addini duka,
Da
dabarar sarrafa duniya.
38. In fa addini ya raunana,
Babu
alheri nan duniya.
48. Sai arnanci ya yi sallama,
Dada
har abada ba dawaya.
(W aƙar A J M ta
Sa’adu Zungur)
3.3 Yi wa Arewa Addu’a
A taƙaice addu’a
na nufin roƙon wani abu daga Allah shi kaɗai ta amfani
da waɗansu lafuzza
na musamman (Ainu,2007:52). A nan sha’irai biyu Mu’azu Haɗeja da
Sa’adu Zungur sun yi addu’a ta musamman ga yankin arewa da kuma sarakunan arewa
idan sun tsaya wa gaskiya. Ba komai ne ya kawo wannan addu’a ba sai don
hasashen gudun yadda aka sami kai yanzu.
16. Addu’armu ga Allah Rahimi,
Ya
kiyaye Arewa gaba ɗaya.
(Waƙar
A J M ta Sa’adu Zungur)
39. Allah muna a gare ka,
Mun ko fake a gare ka,
Muna
biɗar
ka taimaka
Sarakuna
su ɗaukaka,
In sun tsaya wa
gaskiya.
(Waƙar
TSW ta Mu’azu Haɗeja )
3.4 Muhalli Bisa Gaskiya
Jan ragamar
jama’a ko wata ƙungiya ake nufi da shugabanci (CNHN, 2006:415).
Hikimar da take cikin waɗannan
baitoci ta haɗa da nuna
idan shugabanni suka sau gaskiya mulkinsu zai lalace. Misali, baiti na 29 a
cikin waƙar “Arewa Jimhuriya ko Mulukiya” ta Sa’adu Zungur
da wasu baitocin suna cewa:
29. Shehu Abdullahi hakikatan,
Ya
bar mana gadon gaskiya.
31. Muka lalata, muka wargaza,
Ga
shi yau sai anai mana dariya.
32. Babu tsuntsu ba tarko duka,
Wallah
mun yi hasarar duniya.
52. Kar ka bar arna su shige musu,
Don
su watsa dafin Jumhuriya.
54. In ji dai kun hangi mutan Gusun,
Masu
mai da ƙasa Jumhuriya.
Daga nan
wasu baitocin suka yi kira ga sarakuna da su yi tsaye wajen tabbatar da
shugabanci mai gaskiya mai aminci, duk abin da za a yi wanda zai tallafi
mutanen Arewa a tabbatar da yin sa kada a bari a shiga cikin halin nadama. A
kuma fahimci shirin mutanen kudu na son su ɗauki gaba ta su tarwatsa haɗuwar Arewa
ta Musulunci. A dubi abin da Sa’adu ya
faɗa a baiti na
98 da kuma 100 da 107-108:
97. Hakkin
jama’a na kansu duk,
Su
riƙe igiyarsa da gaskiya.
98. In kunka sake jama;ar Kudu,
Suka
hau mulkin Nijeriya.
99. Daɗa ba sauran mai tambaya,
Kowa
ya san zai sha wuya.
100. An sha bamban bisa kan nufi,
Na
shirin mulkin Nijeriya.
107. Fatarmu Arewa ta farga duk,
Don
ta gane lamarin duniya.
108. Farfagandar makirci duka,
Sai
a bar ta, a bincika gaskiya.
(Waƙar
AJ M ta Sa’adu Zungur)
Shi kuma
Mu’azu ya yi kira ga shugabannin Arewa (sarakuna) da su riƙe jama’arsu
da gaskiya domin mai biya yana bin sawun majiɓincinsu. Mu’azu Haɗeja yana
cewa:
37.
Ku kunnuwammu ne ku san,
Ku
ne idanummu ku san,
Ku
ne ƙafafummu ku san,
Ku
bakunammu ne ku san,
Wuyanku
munka rataya.
38.
Inda baki ya karkata,
Ta
nan miyau shi kan fita,
In
ka ga kyalla ta ɓata
Mai
bin ta ne ya sake ta,
Ƙafarta babu
igiya.
(Waƙar
TSW ta Mu’azu Hadeja)
3.5
Gargaɗi
ga Mutanen Arewa
Kashedi ko
horo shi ake nufi da gargaɗi (CNHN, 2006:159). Sa’adu Zungur da Mu’azu Haɗeja sun yi
wa mutanen Arewa gargaɗi kan su
lura su san kansu su kuma riƙa lura da abin da zai je ya
komo. Abin da ka raina wata rana shi za ya ba ka tsoro musamman game da tafiyar
da al’amuran ƙasa. Yana da kyau a fahimci waɗanda ake
zaune da su. A ‘Arewa Jamhuriya ko Mulukiya Sa’du Zungur yana cewa:
113. Mu dai hakkinmu gaya muku,
Ko ku karɓa ko ku yi
dariya.
114. Dariyarku
ta zam kuka gaba,
Da
nadamar mai ƙin gaskiya.
125. Kar ku ruɗu da zancen ja’irai,
Masu
son halakar Nijeriya.
130. ‘Yan Arewa ku daina gaganiya,
Ku
riƙe daularku da gaskiya.
135. In kun dage, kun shantake,
Bisa
al’adu na mazan jiya.
136. Za ku rera faɗar
da-na-sani,
Da
na bi jawabin gaskiya.
(Waƙar AJM ta Sa’adu Zungur)
A wasu baitocin Mu’azu Haɗeja yana faɗin:
45
.Ka ji abin mamaki,
Ungulu
zai zai kashe maiki,
Dawa
za ta ci doki,
Kare
yi sannu da zaki,
Don
juyi na duniya.
Sai kuma:
52.
Abin ga ko da gaskiya?
Kura
ta iske tunkiya,
Ta
ce su je su tsariya,
Akwai
tuwo akwai miya,
Su yi shagali na duniya.
(Waƙar
TSW ta Mu’azu Haɗeja)
3.6
In ba a ji Bari ba
Masu iya magana
suna cewa, “cikin ƙira ake ɗaɗi,” duk inda aka yi gargaɗi, to, ana
sa ran mutum ya yi taka tsan tsan, ya kiyaye abin da aka yi masa magana a
kansa. Rashin kiyayewar zai haifar da wani abu na ‘in ba a ji bari ba a ji
hoho.’ Dubi abin da Sa’adu Zungur yake gaya wa Arewa:
141. Mutuƙar a Arewa
da Karuwai,
Wallah za mu yi kunyar duniya.
142. Mutuƙar ‘yan iska
na gari,
Ɗan
Daudu da shi da Magajiya.
143. Da samari masu rowan kuɗi,
Ga maroƙa can a gidan giya.
144. Babu shakka ‘yan Kudu za su hau,
Dokin mulkin Nijeriya.
145. Su yi ta kau sukuwa bisa kanmu ko,
Mun
roƙi zumuntar duniya.
(Waƙar
AJ M ta Sa’adu Zungur)
Mu’azu Haɗeja shi kuwa
yana cewa:
50.
Ga shi muna son mulki,
Tsanimmu
babu mataki,
Zancen
awa na mafarki,
Auren
da babu sadaki,
Yana
cikin haramiya.
51.
Ƙasarmu ba masu sani,
Idommu
ma ba su gani,
Mu
bar shiga zugar wani,
Da
hankali da tunani,
Kadda
mu koma baya.
65.
Ana zato za a iya,
Wataƙila
za a sha wuya,
Don
ƙarya da gaskiya,
Ba
su zama wuri ɗaya,
Kan
ƙauli na gaskiya.
(Waƙar
TSW ta Mu’azu Haɗeja)
4.0
Kammalawa
A cikin
wannan takarda an kalato abubuwan da masana suka hango wa Arewa tun kafin
wannan lokaci. Hakan ta sa suka yi bayani filla-filla cikin waƙoƙinsu kan
cewa, muddin dai ba a tashi tsaye mun yi shiri ba, to babu shakka za ta kaimu
ga faɗar da na
sani kamar yadda aka sami kai yanzu. An fahimta daga cikin waɗannan waƙoƙi, masana
sun yi wa al’umma hannunka-mai-sanda ta hanyoyin da suka haɗa da fifita
zama a Arewa da Ƙarfafa Addinin Arewa da yi wa Arewa Addu’a haɗa da muhalli
bisa gaskiya da gargaɗi ga mutanen
Arewa da kuma nasihar in ba a ji bari ba a ji hoho. A cikin wannan takarda an
fahimci cewa, duk “wanda bai ji bari ba ya ji hoho” a game da halin da Arewa ta
sami kai a halin yanzu. Da mun kiyaye da duk irin jan hankali da hannunka mai
sanda da waɗannan masana
suka yi, da mun sami mafita duniya da lahira. Amma saboda halin ko o ho da muke
da shi sai faɗar da na
sani muke yi.
Manazarta
Tuntuɓi mai takarda.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.