Kundin digiri na farko wanda aka gabatar a Sashen Harsuna da Al'adu, Jami'ar Tarayya Gusau.
Hausar Rukunin Masu Sana’ar Waya A Garin Gusau
Na
ABDURRAHMAN TUKUR
SADAUKARWA
Ni Abdurrahman Tukur na sadaukar da wannan
kundin bincike, mai taken ‘’Rukunin Hausar Masu Sana’ar Waya a Garin Gusau’’ ga
mahaifana musamman marigayi Alhaji Tukur Ibrahim Barmo kotorkoshi, da
mahaifiyata Hajiya Raliya Usman Na’iya kurah kotorkoshi da ƙanen mahaifina marigayi
Aminu Usman kotorkoshi, da matarsa Mama Sa’adatu Bello Zauro a bisa ɗawainiyarsu
a gare ni tun ina ciki har ya zuwa wannan lokaci.
Haka
kuma, na sadaukar da wannan bincike zuwa ga ƙanwata marigayiya A’isha Tukur Ibrahim
Barmo da kakanni na mal. Ibrahim Barmo, da Mal Usman Na’iya ƙofai bai kotorkoshi da kuma
marigayi ɗa na Ahmad
Abdurrahman Tukur da fatar Allah ya gafarta maku gabaɗaya.
Hakazalika, na sadaukar da wannan bincike zuwa ga ƙanne na maza da mata
musamman IbrahimTukur, Ni’imatu, Safina, Idris, Madina da kuma matata Nusaiba
Ismail Mafara da ‘ya’yanmu
Ahmad da Al’amin
da kuma sauran ‘yan
uwana, da abokanai.
A ƙarshe, na sadaukar wa
malamai na na islamiyya da makarantar boko tun daga matakin firamare, da
sakandare, da kwalejin Ilimi har zuwa wannan Jami’a mai albarka da wannan
kundin bincike musamman malamanmu na wannan sashe mai albarka.
GODIYA
Yabo da godiya sun tabbata ga Allah maɗaukakin Sarki a kan ni’imominsa da ya yi
a gare mu na bayyane da kuma na ɓoye. Tsira da aminci su ƙara dauwama da tabbata ga shuganmu annabi
Muhammadu (S.A.W) farin jakada da alayensa da sahabbansa da mabiyansa masu nagarta
har zuwa ranar sakamako.
Bayan haka, haƙiƙa aikin bincike
aiki ne, wanda yake da matuƙar wahala a ce mutum ya kammala shi ba tare da
taimakon wasu mutane ba. Saboda haka, ya zama dole in miƙa godiyata ga
dukkan waɗanda suka ba ni
gudunmuwar ganin wannan aiki ya cimma nasarar kammalarsa.
Hausawa kan ce, ‘’Tushiya mafarin dawa’’,
tilas ne in miƙa godiya ta ga mahaifana a bisa ɗawainiyar da suka yi a kaina musamman don ganin na samu ilimi tare
da addu’o’insu na fatar alheri a gare ni tun daga haihuwa har ya zuwa wannan
rana .
Hausawa na cewa, ‘’ Daga wawa sai mahaukaci
ke mance mafari’’. Saboda haka, ya zama tilas in miƙa cikakkiyar
godiya maras adadi tare da jinjina da yabo ga malamina tun daga aji biyu, uku har ya zuwa aji huɗu a wannan Jami’a wato Malam Isah Sarkin
Fada a bisa juriyar duba wannan aiki tun daga farkonsa har zuwa kammaluwarsa,
tare da gyara da shawarwari da kuma nasihohi irn na ɗa da mahaifi domin ganin wannan bincike haƙarsa ta cimma
ruwa. Bugu da ƙari, ina roƙon Allah mai ƙarfi, girma da buwaya da ya ƙara ɗaukaka da shekaru masu albarka. Haka
kuma, ina miƙa godiya ta zuwa ga shugaban wannan sashe mai albarka wato Dr. Adamu
Rabi'u Bakura bisa ga damar da aka
iv.
ba ni na zama ɗaya daga cikin ɗaliban da aka bai wa damar karatu a
wannan sashe mai
albarka tare da ganin mun samu ingantaccen ilimi a wannan sashen.
Hakazalika, ina miƙa godiya ta ga
hukumar wannan jami'a da fatar alheri a gare su bakiɗaya bisa ga damar da ta ba ni domin zama ɗaya daga cikin ɗaliban wannan makaranta mai albarka.
Nagode Allah ya saka masu da alheri.
Har ila yau, ya zama dole in miƙa godiyata tare
da jinjina da fatar alherai zuwa ga ɗaukacin malamanmu na wannan sashe mai albarka gabaɗaya waɗanda, da bazarsu ce muka taka rawa har muka samu abin da muka samu na ilimi a
wannan sashe, ta hanyar karantarwarsu da shawarwari da nasihohinsu daban-daban
a gare mu. Ina maku fatar alheri har kullum Allah maɗaukakin sarki ya saka maku da mafificin
alherinsa. Amin
Saboda ajizanci na ɗan’adam, ina ba da haƙuri ga duk wanda
ba a ambaci sunansa ba a wannan fage, ya yi haƙuri don Allah!!!
TSAKURE
A duk lokacin da
aka samu waɗansu mutane sun
keɓe kansu a wani
muhalli na daban, a kan samu wanzuwar wasu maganganu waɗanda suka keɓanta ga waɗannan mutane kaɗai. Saboda haka ne, aka gudanar da wannan
bincike a farfajiyar garin Gusau domin nazartar Hausar masu sana’ar waya.
Wannan kundin bincike mai taken Rukunin
Hausar Masu Sana'ar a Garin Gusau, bincike ne da ya binciko tarihin garin Gusau
da sana’o’in Hausawa, da rabe-raben su da kuma muhimmancin sana’o’in. Haka
kuma, an yi bayanin ma’anar sadarwa, da rabe-rabenta da kuma muhimmancin ta.
Hakazalika, an yi
tsokaci a kan masu sana’ar waya a Gusau
tare da bayyana ma’anar wayar salula, da samuwarta, da amfanin ta da
kuma illolin ta. Har ila yau, an bayyana ire-iren wayoyi da ayyukansu tare da
bayanin yadda ayyukan wayoyin wani rukuni suka bambanta da na wani
rukuni.
Bugu da ƙari, an yi bayanin
wuraren da ake sayar da waya a Gusau da, da kuma yanzu. Bayan haka, an rattabo
misalan sunayen da ake yi wa wayoyi na Hausa, da sunayen kuɗi a kasuwannin waya a Gusau. Bugu da ƙari, an rattabo
misalan kalmomi da kuma jimlolin da masu
sana'ar waya kan yi amfani da su ta amfani da sunayen 'yanƙwallo musamman
Turawa ta hanyar yin amfani da lambar jesin 'yanwasa daban-daban.
A ƙarshe kuma, aka
bayyana sakamakon wannan bincike da shawarwari da kuma manazarta. Idan aka
nutsa sosai da sosai a cikin wannan kundin, za a ga yadda aka rattabo waɗannan bayanai daki-daki.
BABI
NA ƊAYA
GABATARWA
1.0.
SHIMFIƊA
Wannan aiki mai
taken "Rukunin Hausar Masu Sana'ar Waya a Gusau", bincike ne da ya
binciko yadda al'ummar garin Gusau musamman masu sana'ar waya ke yin Hausarsu a
wurin kasuwancinsu na sayar da waya a kasuwanni daban-daban a cikin garin Gusau
da kewayensa.
Wannan babi shi ne fitila wanda ya haskaka
dukkan abin da ya wakana a cikin wannan bincike, domin shi ne ke ɗauke da dukkan tubalan ginin wannan aikin.
Domin samun sauƙin gudanar da wannan aiki, an kasa shi zuwa babi-babi.
A babi na ɗaya, an tattauna abubuwa da dama kama
daga; manufar bincike da kuma hasashen bincike. Bugu da ƙari, an yi
tsokaci a kan farfajiyar bincike, da kuma matsalolin bincike. Haka kuma, an
duba muhimmancin bincike da kuma hanyoyin da aka bi domin gudanar da wannan
bicike, daga ƙarshe kuma aka ɗan yi bayanin naɗewa.
Yayin da a babi na biyu kuma, an yi tsokaci
ne a kan abubuwa da dama waɗanda suka shafi bitar ayyukan da suka gabata. A ƙarƙashin bitar
ayyukan da suka gabata, an yi tsokaci a kan abubuwa da dama, kama daga; duba
bugaggun littattafai da kundayen bincike da kuma maƙalu da mujallu waɗanda hannu ya kai gare su. Daga ƙarshe kuma, an yi
bayani a kan hujjar ci gaba da bincike da kuma bayanin naɗewa.
A babi na uku kuma, an yi taƙaitaccen bayani a
kan tarihin Gusau ta Sambo, da ma'anar
sana'a, da rabe-raben sana'a da kuma muhimmancin sana'a. Haka kuma, an yi
tsokaci a kan ma'anar sadarwa, da rabe-raben sadarwa. Bugu da ƙari, an bayyana
ma'anar waya tare da tarihin samuwarta. Daga ƙarshe kuma, an
kalli amfanin wayar salula da illolin wayar salula a cikin garin Gusau da
kewaye.
A babi na huɗu kuma, an yi tsokaci a kan wuraren da
ake sayar da waya a Gusau, da wuraren da aka fara sayar da waya a Gusau can da,
da kuma wuraren da ake sayar da waya
Gusau a yanzu. Bugu da ƙari, an duba masu sana'ar waya a Gusau da
ire-iren wayoyi, kama daga anduroyid da kifad da kuma simbiyan. Haka kuma, an
tsakalo sunayen da ake yi wa wayoyi wato ( Bahaushen suna) da kuma sunayen da
ake yi wa kuɗi a kasuwannin
waya a Gusau. Daga ƙarshe kuma, an duba kalmomi da kuma jimlolin da masu sana'ar waya kan
yi amfani da su wajen gudanar da cinikayya tsakaninsu a kasuwanni daban-daban a
cikin birnin Gusau da kewaye.
A babi na biyar wato babi na ƙarshe, an yi
bayanin sakamakon bincike, da shawarwari
da kuma jawabin naɗewa da kuma
manazarta.
1.1
MANUFAR BINCIKE
Manufar yin
wannan bincike ita ce a yi ƙoƙarin fito da abubuwa da dama domin a nuna wa al'umma
wani abu sabo wanda ba a sani ba, ko kuma an san shi amma ba a fito da shi ba a
fagen ilimi, domin a ƙara samun haske da fahimta a ilmance.
Bugu da ƙari, daga cikin
manufar wannan bincike akwai fito wa al'umma da Hausar masu sana'ar waya a
sarari, da sunayen wayoyi, da jimloli da kuma sunayen da masu sana'ar waya kan
yi wa kuɗaɗe (keɓaɓɓun sunaye) musamman a wajen cinikin waya
tsakaninsu.
1.2.
HASASHEN BINCIKE
Idan an kawo ƙarshen wannan
binciken, ana hasashen cewa binciken zai zaƙulo ko ya fito da
Hausar masu sana’ar waya a sarari a ɓangaren mahangar harshe da nazarin
walwalar harshe. Bugu da ƙari, binciken zai bayyana kalmomin fannu waɗanda masu sana’ar waya kan yi amfani da
su wajen cinikayya tsakaninsu da kuma wasunsu musamman masu saya domin yin
amfani da waya. Bayan haka, ana hasashen cewa aikin zai iya zama abin nazari ga
masu bincike game da harshe musamman a ɓangaren abin da ya shafi Hausar rukuni ko
ilimin walwalar harshe.
Hakazalika, ana hasashen cewa, wannan
bincike zai kawo ci gaba wajen ƙarin bunƙasa harshen Hausa
da kuma yaɗuwarsa. Haka
kuma, wannan binciken ana hasashen zai iya zama fitilar da za ta haskawa wasu
manazarta domin cike wani giɓi ko gurbin da ba a cike ba a ɓangaren nazarin Hausar rukuni da ilimin
walwalar harshe na wani bincike wanda zai taso nan gaba.
1.3.
FARFAJIYAR BINCIKE.
Wannan aiki an
gudanar da shi ne a fannin harshe. Haka kuma, ko a ɓangaren harshe ya shafi ɓangaren ilimin walwalar harshe wato
(socio-linguistics). Bugu da ƙari, an keɓence wannan binciken a farfajiyar garin
Gusau musamman kasuwanni da wurare daban-daban waɗanda ake sayar da waya. Bayan haka kuma,
binciken zai kalli sunaye, da kalmomi da kuma jimloli da waɗansu abubuwa masu muhimmancin gaske waɗanda masu sana'ar waya kan yi amfani da
su a wurin Hausarsu waɗanda suke aiwatarwa ko suke gudanar da su a magance ko kuma a aikace a
cikin farfajiyar garin Gusau da kewayenta.
1.4.
MATSALOLIN BINCIKE
A kowane irin
al’amari na rayuwa wanda aka samu nasarori bayan an aiwatar ko kuma bayan an
gudanar da shi musamman a lokacin da ake yin sa, to lallai ana iya fuskantar ƙalubale da wasu ‘yan matsaloli. Don
haka, a yayin aiwatar da wannan binciken an haɗu da wasu 'yan matsaloli. Kaɗan daga cikinsu akwai:
1. An samu cikas
wajen tambayoyi ga masu sana’ar waya domin sau da yawa a kan yi wa masu sana’ar
waya tambayoyi, amma wasun su ba su son amsawa. Saboda haka, an ɗan samu cikas wajen samun bayanai.
2. An samu rashin
littattafai wadatattu da maƙalu da kuma kundayen bincike waɗanda suka yi magana kai tsaye a kan
Hausar masu sana’ar waya na wani gari, wannan ya haifar da wahalhalu wurin
samun bayanai.
3. Bugu da ƙari, an samu
cikas wajen zirga-zirga ta yau-da-kullum saboda wannan annoba ta sarƙewar numfashi (
covid19) da ta addabi duniya gabaɗaya. Haƙiƙa wannan ya ƙara samar da matsaloli da wahalhalu wajen gudanar
da wannan bincike.
A taƙaice dai, waɗannan su ne kaɗan daga cikin matsalolin da aka samu a
yayin gudanar da wannan bincike.
1.5.
MUHIMMANCIN BINCIKE.
Kamar yadda muka
sani cewa duk abin da mutum zai yi to, tabbas yana da muhimmanci ƙwarai da gaske ga
mai yin sa. Alal haƙiƙa wannan bincike yana da muhimmancin gaske a fagen ilimi da kuma
nazari musamman ga manazarta da ɗalibai masu karatu da nazarin harshen Hausa. A taƙaice dai, babban
muhimmancin wannan bincike shi ne samar da bayanai nagartattu kuma ingantattu a
kan Hausar masu sana'ar waya da kuma bayyana wannan Hausar da masu sana’ar suka samar wa
harshen Hausa. Hakazalika, an bayyana irin rawar da sana'ar ke takawa a wajen
samar da aikin yi ga matasan Hausawa da kuma magidanta tare da rage wa matasan
raɗaɗin talauci a cikin al'umma da kuma samun
abin dogaro da kai.
Sana'ar waya na sahun gaba a cikin jerin
gwanon manya-manyan sana'o'in da Hausawa ke bugun-gaba da su a wannan ƙarni. Sana'ar
tana bayar da gagarumar gudunmuwa wajen bunƙasa sana'o'in
zamani da kuma bunƙasar tattalin arzikin al'ummar Hausawa. Hakazalika, masu sana'ar waya
sun sa harshen Hausa ya ƙara yaɗuwa da bunƙasa ta hanyar samar da sababbin kalmomi da sunaye da kuma jimloli a
yayin gudanar da kasuwancinsu. Wannan yaɗuwar ce ta sa har an fara saka harshen
Hausa a cikin jerin gwanon harsunan wasu wayoyi, da shafunkan sada zumunta wato
(social media plattforms). Abin nufi a nan shi ne, a halin yanzu mutum zai iya
zaɓar harshe Hausa a
matsayin harshen da mutum zai yi amfani da shi a kan ƙwaƙwalwar wayarsa a
wasu shafukan sada zumunta. Alal misali, shafin sadar da zumunta na Facebook da
sauransu. Wannan kuma, ba ƙaramin ci gaba ne ba ga kowane irin harshe na
duniya.
1.6. HANYOYIN GUDANAR DA BINCIKE.
Hanyoyin gudanar
da bincike hanyoyi ne daban-daban da manazarci ko mai aikin bincike ke bi domin
samun bayanai waɗanda suka dace da
abin da yake nazari a kai.
Hanyoyin da manazarci ko manazarta ke bi
domin samun bayanai suna da yawa. A yayin gudanar da wannan binciken an bi
hanyoyi da dama domin samun nagartattun bayanai. Waɗannan hanyoyi kuwa sun haɗa da;
i. Duba bugaggun
littattafai.
ii. Duba kundayen
bincike.
iii. Duba mujallu
da muƙalu masu alaƙa da wannan bincike waɗanda hannu ya kai gare su.
Bugu da ƙari, an yi fira
ko tattaunawa da wasu mutane musamman masu sana'ar waya a garin Gusau kama daga
tsofaffin ‘yan kasuwa da sababbi da kuma wasu shuwagabannin masu sana'ar a Gusau
domin tattaro bayanai ingantattu masu nagarta da armashi.
1.7.
NAƊEWA
Kamar yadda
bayani ya gabata a wannan babi, an yi tsokaci a kan wasu muhimman abubuwa da
dama kama daga manufar bincike da hasashen bicike da farfajiyar bincike da kuma
matsalolin bincike. Bugu da ƙari, an yi tsokaci a kan muhimmancin bincike da
kuma bayani a kan hanyoyin da aka bi domin gudanar da wannan bincike.
BABI
NA BIYU
BITAR
AYYUKAN DA SUKA GABATA
2.0.
SHIMFIƊA
A wannan babin ,
wato babi na biyu an yi tsokaci ne a kan bitar ayyukan da suka gabata waɗanda masana da manazarta da dama suka
gudanar a shekaru daban-daban. Bugu da ƙari, a ƙarƙashin bitar
ayyukan da suka gabata, an tattauna a kan abubuwa biyu zuwa uku waɗanda suka haɗa da; duba bugaggun littattafai da
kundayen bincike da kuma maƙalu waɗanda hannu ya kai gare su. Bugu da ƙari, wannan babi
zai ƙara haska mana fitila a kan wannan bincike da ake aiwatarwa.
2.1.
BITAR AYYUKAN DA SUKA GABATA.
Masana da
manazarta da dama sun yi ƙoƙari ainun wajen samar da ayyuka daban-daban a ɓangaren Hausa kama daga ɓangaren harshe, da ɓangaren da ya shafi adabi, da kuma ɓangaren da ya shafi al’ada. Sobada haka,
an samu sauƙi wajen bitar ayyukan da suka gabata domin cimma gaci a yayin aiwatar
da wannan bincike.
Masana da
manazarta da kuma marubuta da dama sun yi ayyuka da dama waɗanda suka shafi sana'o'in Hausawa na
gargajiya da ma na zamani. Wannan dalilin ne yasa kafin a aza tubulan ginin
wannan aiki aka ɗan yi ƙoƙarin bitar wasu
daga cikin ayyukan da suka gabaci wannan kundin bincike masu dangantaka ko alaƙa da wannan aiki
gwargwadon abin da hannu ya kai gare shi. Dalili a nan shi ne, saboda a
bambance wuraren da binciken ya yi musharaka da wasu ayyukan da kuma inda suka
bambanta da junansu.
A yayin gudanar da wannan bincike, an duba
ayyuka da dama waɗanda suka haɗa da; bugaggun littattafai, da kundayen
bincike da kuma makalu da makamantansu.
Don haka, daga cikin ayyukan da hannu ya kai gare su akwai;
2.1.1.
BUGAGGUN LITTATTAFAI.
Akwai wallafaffu
ko bugaggun littattafai da dama masu alaƙa da wannan
bincike. Daga cikin wallafaffun littattafan akwai;
Alhassan, da wasu (1982) a cikin littafinsu
mai suna ‘’ Zaman Hausawa’’. Marubutan sun yi ƙoƙarin kawo wasu
sana’o’in Hausawa waɗanda suka haɗa da: noma, da ƙira da fawa da
farauta da kiwo da saƙa da kaɗi da sauransu.
Aikinsu yana da
alaƙa da wannan
bincike, domin ya shafi sana’o’in Hausawa na
gargajiya. Abin da ya bambanta su shi ne, sun yi aikinsu ne a kan sana’o’in Hausawa na gargajiya
gabaɗaya. Wannan
bincike kuma, ya shafi sana’o’in Hausawa na zamani kuma ya keɓanta ne a kan Hausar Masu Sana’ar Waya a
Garin Gusau.
Salihi (2012) a cikin littafinsa mai suna
"Sakace A kan karin Harshen Hausa", marubucin littafin ya rubuta abubuwa
da dama, inda ya yi bayani a kan ma'anar harshe da ma'anar karin harshe, da
bambanci tsakanin harshe da karin harshe.
Haka kuma ya tattauna a kan matakan da ake bi wajen fito da bambancin
harshe da karin harshe da dai sauransu.
Bugu da ƙari, a cikin
littafin ya yi magana a kan tsarin matsayi a cikin al'ummar Hausawa, karin
harshen zamantakewa ko matsayi, da kare-karen harshe na matsayi na sana'a wanda
a nan ne ya kawo ire-iren Hausar masu sana'a kamar haka;
1. Hausar masu
gyaran Wayar Salula.
2. Hausar
Mahauta.
3. Hausar masu
Gurasa.
4. Hausar ‘Yan Karta.
5. Hausar Ɗalibai.
6. Hausar ‘Yan tasha.
7. Hausar ‘Yan caca.
8. Hausar Maƙera.
9. Hausar ‘Yan sanda.
10. Hausar
Teloli.
11. Hausar
Manoma.
12. Hausar ‘Yan daba, da kuma
13. Hausar
Direbobi.
Salihi, (2012).
Don haka, wannan littafin yana da alaƙa da wannan
bincike domin an yi tsokaci a kan wani yanki na masu sana’ar waya (Hausar
masu gyran waya).
Ayyukan suna da alaƙa da juna ta
fuskar sana’ar waya. Haka kuma, sun bambanta da juna domin a
littafin Hausar masu gyaran waya kawai aka yi tsokaci a kai. Bugu da ƙari, ba a bayyana
cewa Hausar masu gyaran wayar gari kaza ce ba. Amma, shi wannan binciken an yi
shi ne a kan ‘’Hausar Masu Sana’ar Sayar da Waya a Garin Gusau’’ ba Hausar Masu
gyaran Waya ba. Kuma wannan binciken ana yin sa ne a farfajiyar garin Gusau kaɗai. Wannan shi ne ya bambanta su.
Yakasai, (2012) a cikin littafinsa mai
suna "Jagoran Ilimin Walwalar Harshe" wanda marubucin ya rubuta a kan
babi-babi inda ya rarraba littafin har babuka ashirin (20). A cikin littafin,
marubucin ya yi tsokaci a kan harshe da al'ada, da ma'ana da nau'o'in jinsi. Ya
yi magana a kan yanayi da tsarin sadarwa da dai sauransu. A babi na takwas (8)
na littafin mai taken "Dangakatar Harshe Da Rukunan Jama'a" marubucin
ya yi magana a kan yanayi da tsarin rukunin jama'a, salo cikin dangantakar
harshe da rukunin jama'a da harshe. Marubucin ya kawo nau'o'in Hausa kamar
haka;
1. Hausar
Kasuwanci.
2. Hausar Mawaƙa.
3. Hausar
Sarakuna.
4. Hausar
Malamai.
5. Hausar
Dattijai.
6. Hausar Matan
aure.
7. Hausar Gidan
Magajiya da makamantansu.
Yakasai, (2012).
Saboda haka, wannan littafin yana da alaƙa da wannan
bincike. Dalili a nan shi ne, a cikin littafin an yi magana a kan nau'o'in
Hausa na wasu rukunan jama'a. Abin da ya bambanta littafin da wannan binciken
shi ne, a littafin ba a yi magana ko aka yi bincike a kan Hausar rukunin masu
sana'ar waya a garin Gusau ba. Wannan dalilin da ma wasu dalilai suka bayar da
damar aiwatar da wannan bincike domin a fito da Hausar masu sana'ar waya na
garin Gusau a sarari, kuma a fagen nazari da ilimi.
East, (1968) a cikin littafinsa mai suna
"Labaru na Da da na Yanzu" wanda ya rubuta a kan babuka goma (10). A
babi na ɗaya, ya kawo
tarihin fitattun sana'o'in Hausawa na gargajiya tare da bayaninsu. Inda a babi
na biyu kuma ya bayyana wasu sana'o'in mata na gargajiya. Alaƙar wannan
littafin da wannan aikin ita ce, suna da alaƙa ta fuskar
sana'o'in Hausawa. East ya yi aiki a kan sana'o'in Hausawa na gargajiya. Yayin
da wannan binciken zai kalli sana'o'in Hausawa na zamani. Bugu da ƙari, an keɓance shi a kan Hausar masu sana'ar waya a
garin Gusau kaɗai.
Gusau, (2012) a littafinsa mai suna "
Bukukuwan Hausawa" ya yi nazari ne a kan sana'o'in Hausawa daban-daban
kama daga fatauci, gini, noma, wanzanci da sauransu. Wannan littafin yana da
alaƙa da wannan
binciken ta fuskar sana'o'in Hausawa. Amma kuma duk da haka, suna da bambanci
domin a littafin ba a yi magana a kan sana’ar waya ba, balantana ma a yi nazari
a kan Hausar masu sana'ar. Haka kuma a littafin, an fi mayar da hankali ne a
kan sana'o'in Hausawa na gargajiya. Yayin da wannan aikin an yi shi ne a kan
sana'o'in Hausawa na zamani. Haka kuma, an iyakance shi a kan Hausar masu
sana'ar waya a garin Gusau kawai.
Zarruƙ, da wasu (1986)
a littafinsu mai suna" Sabuwar Hanyar Nazarin Hausa Don Ƙananan Makarantun
Sakandare, Littafi na Ɗaya". A littafin, marubutan sun yi tsokaci a
kan abubuwa da dama. Kaɗan daga cikin abubuwan da suka yi tsokaci a littafin akwai sadarwa. A ƙarƙashin kashi na huɗu babi na takwas, marubutan sun bayyana
ma'anar sadarwa, hanyoyin sadarwa ta amfani da gaɓoɓi da hanyoyin sadarwa masu nuna baƙin ciki.
Bugu da ƙari, sun kawo
hanyoyin sadarwa na gargajiya da na zamani. Duk da cewa a cikin hanyoyin
sadarwa na zamani sun yi tsokaci a kan tangaraho, talabijin, rediyo da jarida
to amma, ba su yi magana sosai a kan wayar salula ba. Babu shakka wannan
littafi yana da alaƙa da wannan aikin domin an yi magana a kan sadarwar Hausawa ta zamani.
Bambancin dake tsakaninsu shi ne, littafin ya yi magana a kan sadarwar Hausawa
na gargajiya da na zamani gabaɗaya. Shi kuma wannan bincike ya keɓanta ne a kan nazarin " Hausar
Rukunin Masu Sana'ar Waya a Gusau" kawai.
Fagge, (2001). Ya rubuta littafi mai
suna"Ire-iren Karin Harshen Hausa na Rukuni" wanda shi ma wannan
littafin yana da nasaba da wannan aikin sai dai, ba irin sa ba ne. A littafin,
an yi tsokaci a kan nau'o'in Hausar rukuni da dama da kuma sauran abubuwa da
dama. A littafin, marubucin ya yi tsokaci a kan nau’o’in Hausar rukunin jama’a
da dama. Haka kuma, ba a bayyana cewa waɗannan Hausar rukanan jama’ar gari kaza ne
ba. Shi kuma wannan kundin binciken ya tattauna ne a kan Hausar masu sana'ar
waya a cikin farfajiyar garin Gusau kurum. Wannan ya sa littafin da wannan
bincike suka bambanta.
2.1.2.
KUNDAYEN BINCIKE.
Salihu, (1987) ya
rubuta kundin bincike mai Taken "Code Switching among University of Sokoto
Hausa English Bilingual". An yi shi ne da Ingilishi wanda yake magana a
kan Ingausar Hausar da ɗalibai ke yi a yayin da suka fara yin magana da Harshen Hausa amma
daga ƙarshe a ƙarasa da Harshen Ingilishi inda ya kawo misalai kamar haka;
MISALI
NA (1)
a. Akwai wata close friend ɗinmu, we are family friends'...."
b. Gaskiya abin da
Umar ya yi is not good at all.
c. Muna da exams
tomorrow.
Dangantakar
wannan aikin da wannan binciken ita ce, dukkan su an yi su ne a kan Hausar
rukuni na wasu jama’a kuma ɓangaren harshe. Abin da kuma ya bambanta su shi ne, wancan aikin an yi
shi ne a kan Ingausar Hausar da dalibai ke yi a Jami’a.Yayin da wannan aikin an
yi shi ne a kan Hausar masu sana’ar waya a Gusau.
Yahaya a cikin kundin digirinsa na farko
wanda ya yi shekarar(1998), wanda ya gabatar a Sashen Nazarin Harsunan Najeriya
a Jami'ar Usmanu Ɗanfodiyo Sakkwato mai taken "Hausa a Jami'a".
A cikin wannan
kundin bincike, manazarcin ya kawo misalan Hausa a jami'a kamar haka;
MISALI NA (2).
ƊALIBAI MAZA.
a. ƘWARO:
Yana nufin ɗalibi mai ƙwazo.
b. JIRGI:
Yana nufin Risho(Stove) na dafuwar abinci.
c. WANKI:
Satar amsa ko juya aikin wani kalma zuwa
kalma.
d. AHLIL KITAB:
Ɗalibin da a
kodayaushe yake tare da abin karatunsa yana karatu.
e. FARIN-WATA:
Na
nufin samun wata ‘yar matashiya game da abin da zai fito a wajen Jarabawa.
MISALI NA (3).
ƊALIBAI MATA.
a. MALAM MAI JAR
HULA:
A wajen mata yana nufin jinin al'ada.
b. ADAMA:
Na nufin mace mai yawan tsegumi.
c. FARFAƊIYA:
Na nufin mace mai yawan faɗuwa, ma'ana mai yawan zina.
d. B.Z (widow):
Suna nufin bazawara, wato wadda ta yi aure
ta fito.
e. B.G.Z
(Ballegaza-Disorganise woman): suna
nufin mace mara kimtsi da dai sauransu.
Zumuntar dake tsakanin waɗannan kundayen binciken ita ce, dukkansu
suna a ɓangaren harshe,
kuma an yi nazarin su ne a kan Hausar rukuni na wasu mutane.
Abin da ya bambanta su kuma shi ne, a wancan
kundin binciken an yi nazari a kan Hausar ‘Yan Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo Sokoto.
A wannan kundin binciken kuma, ana nazari ne a kan Hausar Rukunin Masu Sana’ar Waya a Gusau.
Abdulƙadir a cikin
kundin bincikensa na neman digiri na farko wanda ya gabatar a Jami'ar Tarayya
Gusau, Sashen Nazarin Harsuna da Al'adu a shekarar (2018), wanda ya yi a kan
" Hausar Rukunin ‘Yan Banga a Garin Gusau". Shi ma wannan
kundin binciken yana da alaƙa da wannan binciken. Kasancewar su duk a ɓangaren harshe kuma a ɓangaren ilimin walwalar harshe wanda ya shafi
Hausar rukuni. A cikin kudin bincikensa, manazarcin ya kawo Hausar yan banga kamar
yadda za mu gani a nan;
MISALI NA (4).
KALMOMI. MA'ANA
a. Sabce: na nufin kayan sata a wajen
yanbanga.
b. Sabci-faɗi: Bulalace irin ta dorina.
c. Tambaya: Na nufin maganin tsarin jiki ko
buwaya.
c. Mugu: A wajen yanbanga yana
nufin Ɓarawo.
d. Makuba: A wajen 'yanbanga ana nufin
wurin zaman 'yan
daba ko masu aikata laifi.
Alaƙar wannan kundin
binciken da wancan kundin binciken ita ce dukkansu suna a ɓangaren harshe, kuma ko a ɓanagren harshe duk sun shafi Hausar
rukuni na wasu al’umma waɗanda ke zaune ko suke rayuwa a Gusau. Hakazalika, abin da ya bambanta
su shi ne, Abdulkadir ya yi a kan Hausar Rukunin ‘Yan Banga a Garin
Gusau. Yayin da wannan binciken an yi shi ne a kan ‘’Hausar Rukunin Masu
Sana’ar Waya a Garin Gusau’’.
2.1.3.
MAƘALU.
Shehu da Aliyu (2020) na Sashen Koyar da
Harsunan Nijeriya Jami'ar Usmanu Ɗanfodiyo Sokoto wadda suka gabatar a Sashen
Hausa, Kwalejin ilimi ta Adamu Augie Argungu , jihar Kebbi, Nijeriya. Maƙalar mai taken
"Tasirin Wayar Salula Wajen Gurɓata Rayuwar Hausawa a Yau". Maƙalar ta yi
tsokaci a kan abubuwa da dama kama daga asalin wayar salula, da amfanin wayar
salula, da kuma illolin wayar salula ga rayuwar Hausawa. Bugu da ƙari, sun yi
bayani a kan illolin wayar salula wajen lalata zamantakewar ma'aurata, da
lalata tarbiyyar matasan Hausawa. Haka kuma, sun yi tsokaci a kan ƙulla alaƙa mara alfanu
tsakanin mace da namiji ta hanyar amfani da wayar salula ta hanyoyi daban-daban.
Bugu da ƙari, marubutan
sun dubi wasu daga cikin shafukan sada zumunta tare da illolin da suka haifar
wa matasa da matan al'ummar Hausawa. Marubutan sun bayar da misalai a cikin
shafin sadar da zumunta na (whatsApp) inda suka rattabo sunayen da ake yi wa
bidiyoyin batsa a shafin kamar haka;
MISALI NA (5).
a. Taimaka mini
fanka.
b. Wada da
Jesika.
c. Allah ya
kiyashe mu.
d. Mummunan Rabo.
e. Madarar
kawobel (cowbell) da sauransu.
Shehu da Aliyu
(2020).
Duk waɗannan wuraren da aka ambata a sama,
sunayen wasu wurare ne a shafin sada zumunta na (whatsApp) waɗanda babu abin da ke a cikinsu face
hotuna da bidiyoyi na batsa kamar yadda marubutan suka ruwaito a maƙalarsu.
Saboda haka,
akwai alaƙa tsakanin wannan maƙalar da wannan kundin bincike. Dalili a nan shi
ne, kasancewar dukkansu su sun shafi wayar salula. Hakazalika, suna da bambanci
domin su marubutan maƙalar sun kalli illolin wayar salula ne. Yayin da
a wannan binciken kuma, an yi tsokaci ne a kan Hausar da masu sana’ar waya ke yi a
farfajiyar garin Gusau.
Isah, da Abdullahi, (2020) sun gabatar da
wata maƙala mai taken “ Language Switching between Yoruba and
Hausa’s In Ƙaura Namoda,
Zamfara State” a taron ƙara wa juna sani
na huɗu, na Daular
Zamfara. A Tsangayar Fasaha da Nazarin addinin Musulunci, Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo,
Sakkwato ranar 24 ga watan biyu a skekara ta(2020). Wannan maƙalar tana da alaƙa da wannan
kundin bincike kasancewar dukkansu sun shafi ɓangaren nazarin harshe. Haka kuma, a maƙalar an yi nazari
a kan ingausar Hausawa da Yarbawa a ƙaramar hukumar
mulkin Ƙaura Namoda. Abin da ya bambanta su shi ne , ita maƙalar an yi ta ne
a kan ingausar Hausa da Yaruba a ƙasar Ƙaura Namoda.
Yayin da wannan bincike kuma aka kalli “Hausar Rukuni na
Masu Sana’ar Waya a Garin Gusau’’.
2.2.
HUJJAR CI GABA DA BINCIKE.
Bincike a kan
" Hausar rukunin masu sana'ar waya a garin Gusau" yana da hujjar da
za a ci gaba da gudanar da shi. Bitar ayyukan da magabata suka yi ne ya
tabbatar da hakan da kuma sauran ayyukan da suka gabaci wannan bincike.
Duk da cewa ayyukan da suka gabata ba an yi
su ne kai-tsaye ba kamar wannan bincike ; amma dai abin lura shi ne an yi
ayyuka daban-daban a kan waya to amma, ba a yi aiki a kan Hausar masu sana'ar
waya ba a garin Gusau. Wannan shi ya bayar da damar da za a ci gaba daga inda
wasu masana da ɗalibai ‘yan'uwa suka tsaya
domin cike wani gurbi ko giɓin da ba a cika ba. Domin kuwa Hausawa na cewa:" Ganin kafa kuma
a rufe ta, shi ma ƙwazo ne."
Babu shakka masana da damu sun yi
rubuce-rubuce a kan waya da wasu abubuwan da suka dangance ta. Ɗalibai ma sun
rubuta kundayen bincike daban-daban a
kan waya. To amma duk da haka, wannan bincike yana da hujjar da za a ci gaba da
shi domin ba a ba shi muhimmanci da kulawar da ta dace sosai ba musamman a nan
garin Gusau. Saboda haka, wannan binciken zai fito da wasu muhimman abubuwa
sababbi waɗanda ba a ambata
ba a wasu ayyukan da suka gabace shi.
2.3.
NAƊEWA.
Bayan an yi
shimfida a wannan babi, an tattauna a kan muhimman abubuwa da dama kamar bitar
ayyaukan da suka gabata da kuma hujjar ci gaba da bincike. A ƙarƙashin bitar
ayyukan da suka gabata, an yi tsokaci a kan abubuwa biyu zuwa uku kama daga
samar da bayanai daga bugaggun littattafai da kundayen bincike. Daga ƙarshe kuma, aka
yi bayani a kan wasu maƙaloli masu alaƙa da wannan
kundin bincike domin samun nagartattun bayanai.
BABI
NA UKU
SANA’0’IN
HAUSAWA
3.0.
SHIMFIƊA
A wannan babin
wato babi na uku, an yi tsokaci ne a kan abubuwa da dama waɗanda suka haɗa da; taƙaitaccen tarihin
Gusau ta Sambo, da ma'anar sana'a, da rabe-raben sana'a da kuma muhimmancin
sana'a. Haka kuma, an bayyana ma'anar waya tare da tarihin samuwarta. Bugu da ƙari, an duba
amfanin wayar salula tare da lura ko kuma bayyana wasu matsalolin da ta haifar
baya ga alfanunta wajen ci gaban rayuwar Hausawa. Hakazalika, wannan babi ya ƙara haska mana
fitila a kan wannan bincike tare da nuni a kan inda binciken ya fuskanta.
Saboda haka, an fara yin taƙaitaccen tarihin garin Gusau. Daga bisani kuma,
sauran bayanai suka biyo baya dalla-dalla.
3.1.
GUSAU TA SAMBO.
An kafa garin
Gusau a shekara ta dubu ɗaya da ɗari takwas da sha
ɗaya (1811) a
hasashen kundayen bincike, wato bayan tasowa daga ‘Yandoto a shekarar
(1806).
Gusau na ɗaya daga cikin manya-manyan garuruwan
tsohuwar jihar Sakkwato, kafin garin ya zama babban birnin jihar Zamfara a
shekara ta (1996). Kamar yadda kundin bayanin tarihin ƙasa na shekarar (1920)
ya nuna, garin Gusau yana kan babban titin Sakkwato zuwa Zaria, wato kilo mita ɗari biyu da goma (210) tsakaninta da
Sakkwato, kilo mita ɗari da saba'in da
tara (179) tsakaninta da Zaria. A ɓangaren gabas Gusau ta yi iyaka da ƙasar Katsina da
Kwatarkwashi, daga Arewa kuma, ta yi iyaka da ƙasar Ƙaura-Namoda. A ɓangaren yamma kuma, Gusau ta yi iyaka da
Bunguɗu. A ɓangaren kudu, Gusau ta yi iyaka da ƙasar Ɗansadau da
Tsafe.(Gusau,1912:7).
Zuwan almajiran malam Shehu Usmanu Ɗanfodiyo wato
malam Sambo ɗan'Ashafa ya kafa
garin Gusau tare da sauran jama'arsa. Malam Sambo ɗan'Ashafa da almajiransa malaman addinin
Musulunci ne, don haka, babu ruwan su da bautar iskoki, da tsafi da duk abin da
ya shafi imanin Bahaushe na gargajiya da dukkanin camfe-camfensu. Duk irin
bautar iskokin da Hausawa ke yi kafin zuwan addinin Musulunci malam Sambo ɗan'Ashafa da almajiransa ba sa yin su ko
kuma a lokacin da ya zo Gusau bai samu irin waɗannan abubuwa na bautar iskoki a Gusau
ba. Don haka, a wannan lokacin garin Gusau ba ya da tarihin Jahiliyya. Hakan ya
sa duk al'adun Gusau al'adu ne irin na addinin Musulunci. Hakazalika, shigowar
wasu mutane baƙi a Gusau bai sa garin ya gurɓace ba kuma Waɗannan kyawawan al'adun ba su lalace ba. Dalili a nan shi ne mafi yawan
baƙin mutanen da ke
shigowa a Gusau malamai ne na addinin Musulunci da kuma almajirai.
Bugu da ƙari, Fulani da
wasunsu kan zo garin Gusau domin samun tsira da
addininsu, mutuncinsu da kuma dukiyoyinsu. Wannan ita ce shimfiɗar da al'adun Gusau ke kwance a kai kuma
suke gudana a kan koyarwar addinin Musulunci da kyawawan al'adu irin na Fulani
da Hausa waɗanda ba su ci
karo da tsarin shari'ar addinin Musulunci ba.
A Zamanin Mulkin Sarkin Katsinan Gusau wato
Malam Muhammad Modibbo aka samu kwararowar baƙi da ƙungiyoyin mutane
daban-daban. Zuwan waɗannan baƙin ya sa garin ya samu bunƙasa a cikin ƙanƙanen lokaci. Haka
kuma, a wannan lokaci ne aka samu
sukunin gudanar da harkokin addinin Musulunci waɗanda suka shafi karatu, karantarwa, da
kuma harkokin ibada ba tare da wata takura ko tsangwama ba. Bugu da ƙari, akwai
cikakken tsaron rayukan mutane da dukiyoyinsu. Don haka, a wannan lokaci babu
abin da ya sha wa mutanen Gusau kai face harkokin karatu, noma da kuma
kasuwanci.
Zuwan Turawan mulki mallaka a Ƙasar Hausa da
tasirin karatun boko ya sa wasu al'adu tsiruwa. Ana cikin haka sai ga shari'ar
Musulunci ta sake kawo kai. An samu canje-canje da dama a wannan lokaci, domin
an samu mutane da suka shahara da gudanar da tafsiri a masallatan Jumu'a da
wasunsu a garin na Gusau. A yanzu dai, garin Gusau yana da masarauta ɗaya rak, babban sarki ɗaya wato emiya (Emir). Wakilai ko uwayen ƙasa goma sha
uku(13), yan majalisa goma sha takwas(18), sarautun fada kuma akwai aƙalla ɗari ɗaya da goma (110).
Daga lokacin da aka kafa garin Gusau ya zuwa
yanzu , an tabbatar da cewa an yi sarakuna da dama a lokuta daban-daban kimanin
Sarakuna goma sha biyar (15), wato daga shekarar (1806) ya zuwa shekarar dubu
biyu da ashirin da ɗaya (2021).
Saboda haka, Sarakuna da dama sun Jagoranci masarautar Gusau da mutanen garin
Gusau. Don haka, ga jerin sunayen Sarakunan da suka yi mulki a masarautar Gusau
daga shekara ta dubu ɗaya da ɗari takwas da
shida (1806) zuwa shekara ta dubu biyu da ashirin da ɗaya (2021) kamar haka;
1. Malam Muhammad
Sambo (1806-1827)
2. Malam Abdulƙadir (1827-1867)
3. Malam Muhammad
Modibbo (1867-1876)
4. Malam Muhammad
Tuburi (1876-1887)
5. Malam Muhammad
Giɗe (1887-1900)
6. Malam Muhammad
Murtala (1900-1916)
7. Malam Muhammad
(1916-1917)
Akwai wasu
sarakunan da suka yi sarautar Gusau bayan waɗannan Sarakuna waɗanda ba ‘ya’yan wancan gidan
na farko ba. Don haka, waɗanda suka yi Sarautar masarautar Gusau ba daga gidan malam Sambo ba
sun haɗa da;
8. Muhammad
Ummaru Malam (1917-1929)
9. Muhammad
Mai-Akwai (1929-1943)
10. Usman Ɗansamaila
(1943-1945)
11. Ibrahim
Marafa (1945-1948)
12. Muhammad
Sarkin Kudu (1948-1951)
13. Alhaji
Suleiman Isah (1951-1984).
Waɗannan su ne suka yi sarauta waɗanda ba ‘ya’yan malam Sambo
ba. Bugu da ƙari, bayan wani lokaci, sarauta ta dawo gida. Sarakunan da suka yi
mulki bayan sarauta ta dawo gidan sun haɗa da;
14. Alhaji
Muhammad Kabir Ɗanbaba (1984-2015)
15. Alhaji
Ibrahim Bello (2015-ya zuwa Yau).
A taƙaice dai, waɗannan su ne Sarakunan da suka mulki
masarautar Gusau daga shekarar (1806) zuwa shekarar (2021). Haka kuma, wannan
shi ne taƙaitaccen tarihin Gusau ta Sambo a yayin aiwatar da wannan bincike.
3.2. MA'ANAR SANA'A.
Masana da dama sun tofa albarkacin bakinsu dangane da ma'anar Sana'a. To
amma kafin mu bayyana ma'anar sana'a, yana da kyau mu tantance asalin kalmar
Sana'a domin sanin inda kalmar ta samo asali.
Junaidu da ‘Yar’Aduwa (2002) sun ce, ‘‘Sana’a kalma ce wadda aka aro ta daga Larabci,
kuma take ɗaukar ma’anar samar da wani
abin amfani ta hanyar hikima’’.
A gargajiyance, Bahaushe yana da sana’o’in
da yawansu ke da wahalar ƙididdigewa. Daga cikin irin waɗannan sana’o’i akwai manya akwai kuma ƙanana. Sannan kuma masana sun
kasa su zuwa kashi uku da suka haɗa da sana’o’in maza,
sana’o’in mata da kuma sana’o’in haɗaka
ko gamayya.
Sana’o’in maza su ne sana’o’in da maza zalla
ne suka fi yin su. Ko da an samu mata a ciki to yawansu bai kai a misalta ba.
Misali, sana’ar ƙira, fawa, da sauransu.
Sana’o’in mata kuma su ne,
sana’o’in da mata ne kawai suka keɓanta
da yin su. Idan aka ga namiji a ciki irin waɗannan sana'o'i a kan kira shi da ɗan daudu. Daga cikin irin waɗannan sana’o’i akwai sana’ar kitso, dafe-dafen
abinci, da sauransu.
Sana’o’in gamayya kuma su ne
sana’o’in da maza da mata suka yi tarayya a ciki. Daga cikin irin waɗannan sana’o’i
akwai kiwo, roƙon
baka da sauransu.
A Hausance kuma, kalmar tana ɗaukar ma'anar samar da abin yi ko abin
amfani ta hanyar hikima ko fasaha.
Saboda haka, masana da dama sun tofa
albarbakacin bakinsu dangane da ma'anar sana'a. Masanan sun haɗa da;
Calvin, (1982). Ya bayyana ma'anar sana'a da
cewa, "Ita ce ginshikin rayuwa da
tattalin arzikin yau-da-kullum na Hausa". Ya ci gaba da cewa, ''tana kuma ɗaya daga cikin muhimman hanyoyin gane
martabar mutum da ƙasarsa da kuma matsayinsa cikin al'umma''.
Bagari, (1986) cewa ya yi, " Sana'a na
nufin duk wata hanyar saye da sayarwa wadda ɗan'adam ke bi domin samun kwabon kashewa
don buƙatunsa na yau-da-kullum".
Yahaya, (1992) ya ce, " Sana'a hanya ce
ta amfani da azanci da hikima da sarrafa albarkatu da ni'imomin da ɗan'Adam ya mallaka domin buƙatunsa na
yau-da-kullum".
Zarruƙ, (1987) ya
bayyana ma'anar sana'a da cewa, " Wata aba ce da mutum ke yi domin samun
abin masarufi wajen gudanar da harkokin rayuwa na yau-da-kullum".
Zabarina, (1987) ya ce, " Sana'a wata
aba ce da mutum yake yi domin samun abin masarufi wajen gudanar da harkokin
rayuwa na yau-da-kullum".
Ɗangambo, (2004)
ya bayyana cewa, " Sana'a hanya ce ta sarrafa ɗimbin albarkatun ƙasa da dabbobi da
abubuwan da ke hannun ɗan'adam da nufin juya shi ya zama abin buƙata don samun
abin rufa ma kai asiri." Ya ƙara da cewa, "Sana'a hanya ce da ake amfani
da hikima da fasaha domin sarrafa wani abu ko aikata wani abun buƙatar al'umma na
saye da sayarwa ko aikin hannu ko ma na ƙarfi don samun
abun buƙatar rayuwa ta yau-da-kullum".
Duba da abin da masana suka ce dangane da
ma'anar sana'a, za a iya cewa Sana'a na nufin yin amfani da wata hikima ko
fasaha ko basirar da Allah Ya yi wa wani ko wata domin samun abin masarufi daga
abin da ya aikata na hannu ko waninsa.
3.3.
RABE-RABEN SANA'A.
Masana sun
rarraba sana'o'in Hausawa zuwa manyan gidaje biyu kamar haka;
A. Sana'o'in
Hausawa na gargajiya
B. Sana'o'in
Hausawa na zamani.
3.3.1.
SANA'O'IN HAUSAWA NA GARGAJIYA
Zurmi, (2010) da
Madabo, (1979) sun kawo sana'o'in Hausawa na gargajiya kamar haka;
1. Farauta
2. Su
3. Noma:
Rani/Damana
4. Kiwo
5. Fawa
6. Kaɗi
7. Saƙa
8. Ɗinki
9. Rini
10. Jima
11. Dukanci
12. Gini
13. Ƙira
14. Sassaƙa
15. Fatauci
16. Dillanci
17. Wanzanci
18. Kitso
19. Magani da
sauransu.
Mafi yawancin
sana'o'in Hausawa na gargajiya jinsin maza ne suka kasa suka tsare a wajen
aiwarta da sana'o'in. Amma a wajen sana'o'in Hausawa na zamani, abin ba haka
yake ba domin kuwa akwai waɗanda kowa ke yi, wato na tarayya.
3.3.2.
SANA'O'IN HAUSAWA NA ZAMANI.
Akwai sana'o'i
daban-daban waɗanda zamani ya zo
da su a ƙasar Hausa. Sana'o'in sun haɗa da;
1. Sana’ar Sayar
da Motoci.
2. Sana’ar Sayar da
Mashin.
3. Sana’ar Sayar
da Keke.
4. Sana'ar Sayar
da Talabijin
5. Sana’ar Sayar
da Jarida.
6. Sana’ar Sayar
da Littafai na Boko da Addini.
7. Sana’ar Sayar
da Kayan Wuta (electrics).
8. Sana’ar Sayar
da Wayar Salula.
9. Sana’ar Sayar
da Sola.
10. Sana’ar Sayar
da injinin Wuta (Generator).
11. Sana’ar Sayar
da Awara ko Gala ko Ƙwai-da-Ƙwai.
12. Sana’ar Sayar
da Katin Waya.
13. Sana’ar ɗinkin Tela.
14. Sana’ar Sayar
da Sutura.
15. Sana’ar Sayar
da Kayan Bulawus.
16. Sana’ar Askin
Wuta.
17. Sana’ar Aikin
Hannu na Tufafi.
18. Sana’ar Sayar
da Takin Zamani.
19. Sana’ar Sayar
da Maganin Feshin Haki.
20. Sana’ar
Fotokofi da Lamineshin da dai sauransu.
Duk waɗannan sana'o'i ne na zamani amma ba a ce
suke nan ba, za a iya samun wasu masu tarin yawa waɗanda ba a ambata ba a wannan kundin
bincike.
3.4
MUHIMMANCIN SANA'A
Sana'o'in da
Hausawa kan yi na gargajiya da na zamani suna da alfanu ƙwarai da gaske ga
rayuwarsu dama sauran al'ummar da suke rayuwa a wuri ɗaya tare da Hausawa. Bugu da ƙari, sana'o'in
Hausawa na da muhimmanci sosai kamar yadda za mu ga kaɗan daga cikin alfanun sana'a’o’in kamar
haka;
1. Sana'a na
taimakawa wajen samar da aikin yi ga Hausawa da waninsu.
2. Sana'a na sa a
samu abin rufa wa kai asiri.
3. Sana'a na hana
mutane zaman banza da yawon banza a gari.
4. Sana'a na hana
abin da ba naka ba ya tsone ma ido.
5. Tana hana
yawaitar samun ɓarayi a gari.
6. Tana haifar da
zumunci mai ƙarfi a cikin al'ummar Hausawa da waninsu.
7. Ana ƙulla auratayya
sanadiyyar sana'a tsakanin maza da mata.
8. Tana ƙara wa al'ummar
Hausawa da waninsu ƙarin ƙarfin tattalin arziki.
9. Sana'a na ƙara ƙarfin tattalin
arziki a gari, jiha dama ƙasa baki ɗaya.
3.5. MA'ANAR SADARWA.
Masana sun
bayyana ra'ayoyinsu dangane da ma'anar sadarwa. Daga cikinsu akwai;
Zarruƙ da wasu, (1986) sun bayyana ma'anar
sadarwa da cewa, " Miƙa saƙo irin na gargaɗi ko umarni ko
dai wata sanarwa ta musamman da kuma aikata wani abu sakamakon wannan saƙon." Sun ƙara da cewa," Irin wannan hulɗa da ke faruwa tsakanin al'umma ita ake nufi da
sadarwa."
Yakasai, (2013) ya ce, " Sadarwa hanya
ce da ɗaiɗaikun mutane ke musayar bayanai cikin
tsari, ana amfani da abubuwa daban-daban da suka haɗa da kalmomi da
ishara da gaɓuɓɓa da kuma ɗabi'a’’.
Webster,
(1973) an bayyana sadarwa da cewa, " Yanayin sarrafa bayanai ne tsakanin
al'umma, cikin tsarin alamomi da ishara da kuma ɗabi'a". Wato
kafin sadarwa ta tabbata, to wajibi ne a samu fahimtar juna tsakanin mai magana
da wanda ake yi wa maganar.
Akpan, (1980:32) Ya nuna cewa, ‘’ Sadarwa tsakanin al'umma tana damfare ne
da ma'ana fiye da bayanai kara zube.’’
Folarin, (2002:18) ya bayyana cewa, " Ai
duk wani martani da za a samu ciki hulɗa da mu'amala sun
dogara ne ga irin maganar da ke biye da ita. Don haka, kafin saƙo ya yi tasiri daga mai aike zuwa mai
karba, to wajibi ne a samu dacewa cikin ma'ana da kuma fahimta".
Bunza, (2002) ya bayyana cewa, " Sadarwa
ita ce isar da saƙo tsakanin ɓangarori biyu:
mai bayar da saƙo da kuma mai karɓar saƙo ta hanyar kafar isar da saƙo wacce kan iya zama mutum ko waninsa,
sannan kuma cikin sigar da dukkan ɓangarorin da abin ya shafa za su iya
fahimta".
A taƙaice dai, matuƙar babu ma'ana, to babu sadarwa . Saboda
haka, ta kowace fuska sadarwa na da cikakkiyar fa'ida cikin kowane al'amari na
rayuwa.
Saboda haka, duba da abin da masana suka faɗa dangane da ma’anar sadarwa, za a iya cewa,
sadarwa na nufin bin wata hanya domin saƙo ya isa tsakanin mai bayar da saƙo zuwa ga mai karɓar saƙon tare da fahimtar ma’anar saƙon ta hanyar da aka sadar da shi zuwa ga
mai karɓarsa.
3.6. RABE-RABEN SADARWA.
Sadarwa ta kasu zuwa manyan rukunai guda biyu kamar haka;
i. Sadarwa ta
gargajiya.
ii. Sadarwa ta
Zamani.
3.6.1.i. SADARWA TA GARGAJIYA.
Zarruƙ da wasu, (1986) sun ce, ‘’ sadarwa ta gargajiya hanya ce da hukumar
Hausawa ke ba da sanarwa zuwa ga al’ummarta. Wannan sanarwa takan kasance ko a aikata
wani abu ko kuwa a bar aikata shi. Sanƙiran gari shi ake
umarta da ya zaga gari unguwa-unguwa yana shaida wa jama’a saƙon. A wasu wurare ma ta wannan hanyar ne
ake cigiyar abin da ya salwanta".
3.6.2. ii. SADARWA TA ZAMANI.
Zarruƙ da wasu (1986) sun bayyana cewa: "
Hanyoyin sadarwa ta zamani sun haɗa da ƙasidu, da katuna, da tarho, da wayar
tangarahu, da wasiƙa da kasat da liƙa bajo da kafa tuta da dai sauransu".
Sun nuna cewa: a kan ɗaura ganye a kan abin hawa don nuna cewa
wannan abin hawan na sayarwa ne. In kuwa mota ce wanann ya nuna cewa motar tana
ɗauke da gawa ne.
Don haka,
Zarruƙ da wasu (1986) a cikin littafinsu mai
suna "Sabuwar Hanyar Nazarin Hausa Don Ƙananan Makarantun Sakandare Littafi Na Ɗaya" sun rarraba hanyoyin sadarwa zuwa gidaje da dama kamar yadda za mu
gani a nan ƙasa;
1. Hanyoyin
sadarwa masu nuna farin-ciki na Hausawa. A ƙarƙashin
wannan akwai misali kamar haka: Guɗa.
2. Hanyoyin
sadarwa masu nanu baƙin-ciki. Misali, kuka.
3. Hanyoyin
sadarwa masu nuna tashin-hankali. Alal misali,ihu da kuma
kururuwa.
4. Hanyoyin
sadarwa na gargajiyar Bahaushe. Alal misali, yekuwa ko
shela,kuge/kurya, ƙaho/gwarje, bindiga da kar-ta-kwana da
dai
sauransu.
5. Hanyoyin
sadarwa na zamani. Misali, Rediyo,Talabijin, Jaridu da
mujalloli, ƙasidu, katuna, tarho, wayar tangaraho,
wasiƙa da kaset da
bajo da sauransu.
6. Hanyar sadarwa
ta amfani da gaɓoɓi. Alal misali,
fuska, baki, ido,
goshi, Kunne, hanci, Kai, gatshine,
hannu, ƙafa, tagumi da dai
sauransu.
3.7.MA'ANAR WAYAR SALULA
Masana da dama
sun bayyana ra'ayoyinsu dangane da ma'anar waya. Daga cikinsu akwai;
Abubakar (2015:487) ya bayyana ma'anar waya
da cewa, " Ita kalmar suna ce da ke cikin jinsin sunaye na mace, jam'i
kuma wayoyi". Ya ƙara kiranta da
na'urar sadarwa. Wato "Tarfo".
A kundin ma'anoni na Britannica (2006), an
fassara kalmar telephone da cewa, " Na'ura ce da aka shirya domin yaɗawa da kuma karɓar muryoyin ɗan'adam". An nuna cewa, ana amfani da ita
wajen sarrafa muryoyin ɗan'adam".
Webster, (1990:1212) ya bayyana ma'anar waya
da cewa," Wata na'ura ce da ake sadar da sautin maganganu da ita zuwa ga
waɗanda ke nesa da mai magana".
Macmillan, (2007:1118) ya bayar da ma'anar
wayar Salula da cewa," Wata na'ura ce da ake amfani da ita wajen sadar da
saƙonni zuwa ga wani ta hanyar tarho".
A ra'ayin
Newman (2012:277) ta fassara ma'anar kalmar (TELEPHONE) ta Ingilishi da
cewa, " Waya" wato tarho. A yayin da ta ba da misali cikin jimla
kamar haka: " ya yi mini waya" wato mun yi magana da shi ta hanyar
na'urar sadarwa.
Bayero,
(2006) ya bayyana cewa, "Wayar hannu ( cellular phone) wayar tarho ce
da ke bayar da damar sadarwa a ƙayyadadden
muhalli da ke iya kai ɗaruruwan murabba'in milulluka, ta hanyar
amfani da hanyar sadarwar zangon rediyo daga megahatz (800) zuwa (900)".
La’akari da ra’ayoyi mabambanta na masana da
suka gabata, za a iya bayyana ma’anar wayar salula da cewa, wayar salula na'ura
ce mai ɗauke da abin magana a baki da kuma wanda za a ji
a kunne a haɗe wuri ɗaya, ta ƙunshi malatsai ko abubuwan da ake turawa
ko dannawa domin aika saƙo ta hanyar
amfani da sautin murya ko kuma a aika saƙo a rubuce ko ta wata hanya mai kama da
haka.
3.8. SAMUWAR WAYAR SALULA.
Akwai ra’ayoyi da
dama mabambanta dangane da abin da ya shafi tarihin wayar salula da kuma wanda
ya fara samar da ita kamar yadda za mu gani.
A cikin shekarar (1876) Allexander Graham Bell
ya samar da wayar na'urar yaɗa sautin magana ta hanyar lantarki. A
cikin shekaru ashirin (20 years) aka samu Tarho, tun daga wannan lokacin ba a
samu wani sauyi ba, sai zuwa shekarar (1947) kamar yadda tiramsisto ta bayyana
a shekarar (2006:1883).
A wani ƙauli kuma, an bayyana cewa; wani Bature ɗan ƙasar Amurka mai
suna Martin Cooper shi ya fara tunanin yadda zai fara samar wa jama’a sauƙin sadarwa. Martin Cooper wanda aka haifa
a ƙasar Amurka a ranar 26 ga watan Disamba a
shekarar (1928). Ya sami nasarar ƙirƙira wayar salula a cikin shekaru goma da
ya yi a matsayin daraktan bincike na kamfanin motorola. Bayan shekaru goma da ƙirkiro wayar ne aka fara fito da ita a kasuwa
domin sayarwa jama’a. Wannan ƙoƙari na Cooper ya sami yiwuwa ne a cikin
shekarun (1960) zuwa farkon (1970). A ranar 3 ga watan Afrilun shekarar (1973)
ne Martin Cooper ya sami buga wayar farko mai suna Dynatac a garin New york.
D.W, Hausa, (06/08/2007).
A Nijeriya kuma, wayar salula ta shigo ƙasar ne a shekara ta (2000) zuwa (2001).
A ɓangaren jihar Zamfara kuma, wayar salula ta zo ne
a dai-dai shekara ta (2002) zuwa (2003). Ko kuma, a shekara ta (2003) zuwa
(2004). A taƙaice dai, ya zuwa yau, wayar salula ta
samu aƙalla shekaru goma sha bakwai (17) zuwa
goma sha takwas (18) a jihar Zamfara. Ladan, (2020).
A yau akwai nau’o’in wayoyi iri daban-daban a
Nijeriya da kuma jihar Zamfara waɗanda suka haɗa da; Nokia, da
Tecno, da Gionee, da Samsung, da Itel, da Iphone, da Infinix, da Motorola, da
Huawei, da Sony Ericsson, da Alcatel, da ZTE, da HTC, da Bird, da BlackBerry,
da Nec, da Panasonic, da Sony, da Toshiba, da Vodafone, da T-Mobile, da
Siemens, da Oppo, da 02, da Lenovo da dai sauransu da dama.
3.9
AMFANIN WAYAR SALULA.
Wayar salula tana da matuƙar muhimmanci da amfani ga rayuwar
Hausawa da mutanen garin Gusau da kewayenta. Wayar salula ita ce aka fi mayar
da hankali a wajen sadarwa, wadda samuwarta ya jawo wadatuwar sadarwa a
tsakanin jama’a. Takan jawo nesa kusa, domin babu
lokacin da za a riƙa haɗuwa da ‘yan uwa da abokan arziki a kodayaushe,
amma a kan yi amfani da ita a sadar da zumunci a duk lokacin da aka samu dama
musamman ga waɗanda ba zaune suke a unguwa ɗaya ko gari ɗaya ko ma a ƙasa ɗaya da ‘yan’uwwansu ba.
Wayar salula ta kawo ci gaba ta hanyoyin
kasuwanci da sana'o'i daban-daban da kuma ilimi da sauran fannonin rayuwar
Hausawa a yau. Domin a yau, ana gudanar da hada-hadar kasuwanci ta amfani da
wayar salula sosai-da-sosai. Bugu da ƙari, ta zama wata
muhimmiyar hanyar da Kamfanoni da 'yan kasuwa ke hulɗar cinikayya a
tsakaninsu tare da gudanar da sauran harkokin kasuwancinsu na yau-da-kullum.
Wannan amfani na waya ya sauƙaƙa tsawon lokacin da 'yan kasuwa ke ɗauka kafin ƙulla hulɗa ko haɗuwa da junansu. A yau, Hausawa na hulɗar kasuwanci da wayar salula maimakon haɗuwa ido-da-ido domin ƙulla cinikayya. Bugu da ƙari, kaɗan daga cikin
amfanin wayar salula ga al’ummar garin Gusau akwai;
1.Wayar salula ta
taimaka wajen taƙaita zirga-zirgar da ‘yan kasuwa ke
Yi zuwa wajen sayen kayan sana’arsu. A maimakon
haka, sai dai su yi
amfani da wayar salula domin yin magana, ko aika saƙo ko kuma
a aika kuɗi a banki ta hanyar tiransifa zuwa ga asusun wanda za a
sayi kaya a hannunsa domin ya aiko da kayan da suka saya a
hannunsa ba tare da an haɗu ba.
2. Zuwan wayar salula a garin Gusau ya
taimaka wajen samar da
sabuwar Hausar rukuni na masu sana’ar
wadda ake nazari a kai a
cikin wannan kundin bincike.
3. Wayar salula ta taimaka wajen samar da
sabuwar sana’ar zamani da
Hausawa kan yi domin samun abin da za su
rufawa kansu asiri da
samun abin dogaro da kai.
4. ‘Yan kasuwa Hausawa musamman mazauna garin
Gusau da kewaye
kan yi amfani da wayar salula ta hanyar tallata
hajojinsu a kafafen
sadar da zumunta kamar WhatsApp da Facebook da
Instagram ta
hanyar amfani da manhajar sitatus a
kafafen.
5. Wayar salula ta taimaka wajen jawo nesa kusa.
6. Waya tana taimakawa ɗalibai da malamai da kuma manazarta domin
samun sauƙin ƙarin bayanai a yanar gizo.
7. Wayar salula
tana matuƙar taimakawa wajen sadar da zumunci ga
‘yan’uwa da abokan arziki na kusa da kuma
mazauna wurare daban-
daban musamman waɗanda ke nesa da junansu.
8. Wayar salula
na taimakawa ainun wajen isar da saƙo nan take a
tsakanin al'umma ba tare da wata wahala ba.
3.10. ILLOLIN WAYAR SALULA.
Baya ga alfanun da wayar salula ta samar wajen ci
gaban al’ummar Hausawa da kuma mutanen garin Gusau, akwai wasu abubuwa marasa
alfanu da dama waɗanda wayar salular ta haddasa aukuwarsu
musamman a nan cikin garin Gusau da kewayenta. Don haka, daga cikin abubuwa
marasa alfanu da wayar salula ta haifar a cikin birnin Gusau da kewayenta
akwai;
1.Wayar salula ta
haddasa yawaitar ƙarya a cikin alummar garin Gusau
da kewaye.
2. Ana amfani da
wayar salula domin damfarar mutane.
3. Wayar salula
ta ƙara zama wata hanyar da wasu ɓata gari ke amfani
da
ita domin cin amana da kuma ha’inci a tsakanin al’umma.
4. Wayar salula
ta sa an samu ƙaruwar ta’addanci da sace-sacen
dabbobi da kuma yawaitar garkuwa da mutane a
Gusau da
maƙwabtanta.
5. Wayar salula
tana lalata zamantakewar wasu ma’aurata ta hanyar sa
shakku da zargi a tsakanin ma’aurata.
6. Wayar salula
tana lalata tarbiyyar yara ƙanana da matasa
maza da
mata da kuma manyan mutane.
7. Wayar salula
ta taimaka wajen koyar da munanan halaye da dabi’u
ga yara maza da mata da kuma manya maza
da mata.
3.11. NAƊEWA
Kamar yadda aka
yi bayani a baya cikin wannan babi, an yi tsokaci a kan taƙaitaccen tarihin garin Gusau da sarakunan
da aka yi a masarautar. Haka kuma, an yi bayani a kan ma’anar sana’a, da
rabe-rabenta da kuma muhimmancin sana’a. Hakazalika, an bayyana ma’anar sadarwa
da rabe-raben sadarwa. Bugu da ƙari, an bayyana
ma’anar wayar salula da kuma tarihin
samuwarta. Daga ƙarshe kuma, mun fahimci cewa wayar salula
tana da amfani da kuma illolin da ta haifar a cikin garin Gusau da kewaye.
BABI NA HUƊU
IRE-IREN WAYOYI DA AMFANIN SU
4.0 SHIMFIƊA
Bayani a kan taƙaitaccen tarihin Gusau da ma’anar sana’a da rabe-raben sana’a da kuma muhimmancin sana’a sun gabata a babi na uku. Haka kuma, an
yi bayani a kan ma’anar sadarwa da rabe-benta. Bugu da ƙari, an bayyana ma’anar wayar salula da tarihin samuwarta.
Daga ƙarshe kuma, an bayyana muhimmancin waya da kuma illolin wayar salula
a cikin garin Gusau da kewayenta.
Saboda haka, a wannan babin, an ƙara nutsawa sosai da sosai a cikin wannan
bincike domin kalato abin da ya samu musamman abubuwan da suka shafi rabe-rabe
ko kuma ire-iren wayoyi. Bugu da ƙari, an zaƙulo wasu muhimman wurare waɗanda ake sayar da waya a Gusau kama daga
tsofaffin wurare da kuma sababbi.
Hakazalika, an ɗan yi tsokaci a
kan masu sana’ar waya a garin Gusau. Daga ƙarshe kuma, an rattabo sunayen wayoyi da
kalmomi da kuma jimlolin da masu sana’ar waya ke amfani da su a wurin cinikinsu
na yau-da-kullum.
4.1 WURAREN DA AKE SAYAR DA WAYA A GUSAU
Wuraren da ake sayar da waya a Gusau za
a iya cewa sun kasu kashi biyu kamar
yadda za mu gani:
1. Wuraren da aka
fara sayar da waya a Gusau can da.
2. Wuraren da ake
sayar da waya a Gusau yanzu.
4.1.1 WURAREN DA AKA FARA SAYAR DA WAYA A
GUSAU.
A yayin gudanar da wannan binciken,
an yi ƙoƙarin zaƙulo
wasu muhimman wuraren da aka fara sayar da waya a Gusau, wato shekaru
goma sha biyar zuwa goma sha bakwai da suka gabata, ta hanyar tattaunawa da waɗansu tsofaffin yan kasuwar waya. Mukhtar coach ya
tabbatar da cewa a lokacin da waya ta zo a Gusau wuraren da aka fara sayar da
waya sun haɗa da;
1. Rambo
comunication unguwar Ahmadu Bello way.
2. O.D Ventures
Tudun-Wada bakin sha-tale-tale.
3. Macmillan
communication tsohuwar Kasuwa.
Waɗannan su ne wuraren da aka fara sana'ar
sayar da waya a Gusau. Abin lura a nan shi ne, duk waɗannan wurare da
aka fara sayar da waya a Gusau, wuri ɗaya tak ya rage daga cikin uku wato
Macmillan communication kuma har yanzu ana sayar da waya a wannan shagon.
4.1.2. WURAREN DA AKE SAYAR DA WAYA A
GUSAU YANZU
Akwai wurare da
dama waɗanda ake sana’ar sayar da waya a cikin gari a
halin yanzu. Saboda haka, wannan binciken ya yi ƙoƙarin tsakalo wasu muhimman wurare
musamman manya-manya da kuma ƙananan wurare waɗanda ake gudanar
da hada-hadar kasuwanci waya zalla da kuma kayayyakinta kama daga tsofaffi da
sababbin wayoyi kaloli daban-daban gwargwadon irin wayar da mutum ke so ya yi
amfani da ita. Saboda haka, ga wasu kaɗan
daga cikin wuraren da ake sayar da waya a garin Gusau kamar haka;
1. Xcell
communicattion unguwar Dallatu kusa da masallacin idi.
2. Ya musamu
communiction unguwar Dallatu bakin titi.
3. Yabagi
communication kan titin Amadu Bello way.
4. Annur
communication bakin gidan gwamnati.
5. Ba ka sheri
communication gangaren kwata kusa da gidan Haido.
6. Gamji plaza
kusa da babbar tasha Gusau.
7. Bebeji plaza
kusa da tankin ruwa Sabon Gari.
8. Jari-bola
bayan asibitin Farida.
9. Macmillan
communication bakin folo.
10. Mannir easy
communication tsohuwar kasuwar Gusau kusa da
Sule Mamuda plaza.
A halin yanzu, waɗannan su ne fitattun wuraren da ake sayar da waya
a cikin farfajiyar garin Gusau.
4.2 MASU SANA’AR WAYA A GUSAU.
Masu sana’ar waya a Gusau mutane ne maza
akasarin su yara, samari da kuma magidanta. Don haka, maza su ne suka kasa suka
tsare a wajen gudanar da sana’ar sayar da waya a garin Gusau da kewayenta. Duk
da cewa, akwai wasu shaguna da kantuna waɗanda ake samu an
yi haɗaka wajen gudanar da kasuwancin, wato maza da
mata kan sayar da wayoyi a shagunan ko kuma kantuna. Alal misali, Xcell
communication da makamantansu.
Bugu da ƙari, masu sana’ar waya a garin Gusau sun kasu kashi
daban-daban. Domin akwai abubuwa da dama waɗanda suke jingine
a jikin sana’ar waya. Amma dai wannan binciken ya ci karo da wasu nau’o’i na
masu sana’ar waya a Gusau kamar haka;
1. A wasu shaguna da kantuna wayoyi sababbi kaɗai ake sayarwa.
2. Wasu shaguna
da kantuna kuma ana sayar da sababbi da tsofaffin
wayoyi.
3. Akwai masu
sana’ar gyaran waya idan ta samu wata matsala.
4. Wasu kuma leda
suke yi wa sababbi da tsofaffin wayoyi.
5. Akwai masu
sayen wayoyi marasa lafiya su gyara domin su sayar.
6. Wasu kuma
memorin waya suke sayarwa.
7. A wasu shaguna
da kantuna kuma, ba a sayar da komai sai kayan
waya wato sassanta (spare parts). Misali
kamar batir, da sikirin, da
tocin da sikirin gad da dai sauransu.
A taƙaice dai, waɗannan su ne
nau’o’in mutane masu sana’ar waya da kuma nau’in abubuwan da suke sayarwa a
cikin kasuwannin sayar da wayoyi a farfajiyar garin Gusau.
4.3 IRE-IREN WAYOYI.
An rarraba wayoyi
zuwa rukuni-rukuni dangane da irin aikin da waya ke iya yi. Rukunan wayoyin sun
haɗa da;
= Simat fon
=
Kemara fon
= Muisik fon
= 3G fon.
Bayan wannan rukuni wayoyin, akwai wani rukuni
na wayoyi kamar haka;
A. Anduroyid. (Android).
B. Kifad.
(keypad).
C. Simbiyan
(symbian).
4.3.1.( A) ANDUROYID (ANDROID).
Kamfunna da dama
na yin wayoyi anduroyid kama daga Tecno, da Itel, da Samsung, da Sony
Ericksson, da Lava, da Gionee, da Infinix da dai sauransu. A ɓanagren wayoyi anduroyid ƙirar Tecno kuma, za a iya samun misalai
kamar haka;
MISALI NA (6).
K7, da Camon11, da W3, da W4, Cammom Cm da
Pouvour3 da dai sauransu. Buga da ƙari, kamfanin
Itel ƙirar anduroyin kuma za a iya samun
misalan wayoyi irin su; P33 plus,da P33, da
P12, da P32 da makamantansu. A ɓangaren Kamfanin Samsung ƙirar anduroyid kuma, ana iya samun
misalan wayoyi irin su tab E, da Hot4, da Hot6 da hot9, da samsung galaxy da ire-irensu.
4.3.2. (B)
KIFAD (KEYPAD).
Wayoyi ƙirar kibod (key-board) sun kasu
kashi-kashi. Daga cikin kashe-kashensu akwai;
1.Kibod
(key-board); Wannan wani rukunin waya ne wanda ake samun
waya ɗaya tare da kifad
da tocin. Irin waɗannan wayoyin su ake kira
kibod
(key-board).
MISALI NA (7).
Blackberry Q10 da Q5, da Nokia C2 silaida
(slide), da C3, da
Sony Errickson K500 da K750, da Tecno D1 da
Q1 da dai sauransu.
2. Kifad nomal
(keypad normal); Wannan rukunin kuma, wayoyi ne
waɗanda ake yin kira
ko aika saƙo kaɗai da su. Ba su
yin komai baya
ga kira ko aika saƙo. Bugu da ƙari, ba su burawuzin (browsing) ko
kaɗan.
MISALI NA (8).
Nokia103, 1800, da 105. Duk waɗannan wayoyin layi ɗaya gare su
kuma ba a komai da su face kira, aika saƙo da wasanni wato
(games).
3. Kifad jaba
(keypad java): Wannan rukunin wayoyin kuma wayoyi ne
masu tsarin burawuzin wato suna buɗe opera kuma ana burawuzin
da su.
MISALI NA (9).
Tecno
660 kuma tana da layi biyu.
4. kifad mai layi
ɗaya. Waɗannan wayoyin ba su burawuzin sannan
kuma layi ɗaya gare su.
MISALI NA (10).
Nokia 1110 da 1030 da 105.
5. Kifad mai layi
biyu ko uku amma kuma suna burawuzin sai dai ba
sosai ba.
MISALI NA (11).
Tecno 401 layi uku gare ta, kuma tana
burawuzin amma kaɗan wato
ba ta da sauri wajen yin burawuzin.
4.3.3. (C) SIMBIYAN
(SYMBIAN).
Waɗannan wayoyi su ma sun kasu kashi biyu kamar
haka;
1. kibod
(keyboard).
MISALI NA (12).
Nokia Asha 210, da Nokia 6300, da 6200.
2. kifad
(keypad).
MISALI NA (13).
Nokia E5, da E6.
Duk waɗannan wayoyi ne
da ake amfani da su domin yin kira, da aika saƙo ta hanyoyi dama musamman ta hanyar
amfani da kafafen sadar da zumunta da kuma akasin haka. A taƙaice dai, wayoyi ne masu tsarin burawuzin
sosai-da-sosai.
4.3.4. SUNAYEN DA AKE YI WA WAYOYI
(BAHAUSHEN SUNA).
Masu sana'ar waya kan yi wa wayoyi Bahaushen
suna gwargwadon yadda waya ta samu karɓuwa ga mutane masu saya su yi amfani da
ita. Amma kuma ba kowace waya ce take da Bahaushen suna ba. Hasali ma, wayoyin
da ba su da Bahaushen suna sun kai kashi casa'in a cikin ɗari. Don haka, wayoyin da ake yi wa Bahaushen
suna ba su taka kara suka karya ba. Amma dai duk haka, akwai wayoyi ƙalilan waɗanda ke da
Bahaushen suna. Saboda haka; wayoyi masu Bahaushen suna sun haɗa da;
MISALI NA (14).
1.Tecno T528 ita
wannan waya tana da sunaye da dama kamar haka;
-
Sha kiɗinka baƙauye
- Waken suya
- Rarara
- ‘yar kwara
- A kori gionee
- Gurin manoma/ burin manoma.
- Gwanja.
Amma abin lura a nan shi ne, wannan suna wato
gwanja an fi amfani da shi a Kano duk da dai ko a nan garin Gusau akwai
tsirarun mutane da kan kira ta da wannan sunan.
MISALI NA (15).
2.Gionee L800 ana
kiranta da sunaye biyu kamar haka;
- Dimɓaru
- A shiga daji Fullo.
MISALI NA (16).
3.Itel 2160 ana kiranta da sunan fiyo wota
(pure water).
MISALI NA (17).
4. Itel 2625 tana
da sunaye kamar su;
-Gafara baro
-
Rarara.
MISALI NA (18).
5.Tecno 484 ana kiranta da sunan a kori
Gionee.
MISALI NA (19).
6. Itel 2160 ana
kiranta da suna kamar haka;
-
Abba gida-gida.
MISALI NA (20).
7. Tecno 474 ana
kiranta da suna
riƙe ta ka miƙa/ wuce.
MISALI NA (21).
8. Nokia 1110.
Ana kiranta da sunan tsitsiya.
MISALI NA (22).
9. Nokia 1600.
Ana kiranta da suna raka ni kashi.
4.3.5.
SUNAYEN DA AKE YI WA KUƊI A
KASUWANNI WAYA GUSAU
MISALI NA (23).
S/N SUNA.
MA'ANA.
LAMBA |
SUNA |
MA’ANA |
1. |
Wan gig |
Dubu ɗaya |
2. |
Wan giga |
Dubu ɗaya |
3. |
Wan k |
Dubu ɗaya |
4. |
Wantawa |
Dubu ɗaya |
5. |
Kilo daya |
Dubu ɗaya |
6. |
Wanlet |
Dubu ɗaya |
7. |
Guda |
Naira ɗari |
Abin lura a nan shi ne, duk waɗannan sunaye ana yi wa takardar kuɗi ta naira dubu ɗaya ne a
kasuwanni da kantuna ko shagunan wayoyi a cikin garin Gusau da kewaye. Bugu da ƙari, masu sayar da manya-manyan wayoyi
musamman ƙirar anduroyid kan yi amfani da waɗannan kalmomi domin gudanar da cinikayya a
tsakaninsu da ‘yan kasuwa ire-irensu. Domin kuwa, ba
kasafai ake yin amfani da ire-iren waɗannan kalmomin ba a yayin gudanar da
ciniki a tsakanin mai sana'ar da kuma mai saye ya yi amfani da waya ba.
4.4 KALMOMIN DA AKE MAFANI DA SU WAJEN SANA’AR
WAYA A
GUSAU.
Masu sana’ar waya
a garin Gusau musamman masu cin kasuwanni daban-daban cikin garin Gusau kewaye
kan yi amfani da wasu kalmomi domin ɓatar da bami a yayin gudanar da kasuwancinsu na yau-da-kullum. Saboda
haka, wannan binciken ya yi kokarin kalato wasu daga cikin kalmomin da masu
sana’ar waya ke amfani da su a yayin cinikyya kamar yadda za mu gani a nan;
MISALI NA (24).
S/N
KALMA MA’ANA
LAMBA
|
KALMA
|
MA’ANA.
|
1. |
Ranƙam |
Matattar
waya. |
2. |
Jini |
Kuɗi. |
3. |
Shaƙe |
Mutum ya sayi waya da tsada amma kuma ba ta da
lafiya. |
4. |
Darasi |
Saɓa alƙawari/
alƙawali. |
5. |
Kilin(clean) |
Wayar da ba
ta da kowane irin naƙasu. |
6. |
Kurciya |
Mutum ya
gudu da waya. |
7. |
Zana masa |
Faɗa masa farashin wayar/ ko kuma faɗa masa kuɗin
wayar. |
8. |
Tsamiya |
Kuɗi. |
9. |
Guduma |
Waya mai girma sosai wato babbar waya. |
10. |
Chaina |
Waya mai ƙara sosai musamman
ƙananan wayoyi masu kifad. |
11. |
Babbar waya |
Waya mai tsada ko mai daraja sosai. |
12. |
Makaranta |
Ƙaddara maras kyau ta sami wani
mai sana’ar waya. |
13. |
Ɗaya |
Naira ɗari
(100) ko naira dubu (1000). |
14 . |
Rabi |
Naira hamsin (50) ko naira ɗari
biyar (500). Ya danganta da yanayin maganar da ake yi a yayin ciniki. |
15. |
Ƙetare |
Da an ce ƙetare, ana nufin kar ka sayi wayar da kake yin
ciniki. |
16. |
ƙundu |
Bandur ɗin
kuɗi. |
17 . |
Sumuni |
Dubu ɗari. |
18. |
Ankare |
Da an ce ankare ana nufin ɓarawo
ne zaka sayi waya a hannunsa. |
19. |
tsallake |
Kar ka sayi wayar nan, domin wayar za ta yi wahalar
sayarwa saboda an bar yayinta. |
20. |
Jagwal |
Waya maras lafiya sosai |
4.5. JIMLOLIN MASU SANA'AR WAYA A GUSAU.
MISALI NA (25).
S/N
JIMLOLI MA’ANA
1. |
Kawo ɗai
da rabi. |
Ba ni naira ɗari da hamsin (150). |
2. |
Ba ni goma
da rabi. |
Ba ni dubu biyu da naira hamsin (2050). |
3. |
Ba da talatin da biyu. |
Kawo naira dubu uku da ɗari
biyu (3200). |
4. |
Ba da sha biyar. |
Ba da dubu ɗaya
da ɗari biyar (1500). |
5. |
Kilo ɗaya
da rabi. |
Dubu ɗaya
da ɗari biyar (1500). |
6. |
Kawo sittin. |
Bada dubu
shida (6000). |
Saboda haka, a wajen Hausar masu sana'ar ƙananan wayoyi musamman masu sayar da waya
kifad (key-pad), idan aka ce ɗai ana nufin naira ɗari (100). Amma kuma a wajen masu tu'ammali da
anduroyid sukan yi amfani da kilo, da giga, da tawa da dai sauransu. Bugu da ƙari, masu sana'ar waya musamman manyan
wayoyi suna amfani da sunayen ‘yan ƙwallo musamman idan za su sayi waya a
hannun wanda ba sana'ar yake yi ba. Alal misali, idan wani ya kawo wayarsa zai
sayar wa wani ɗan waya, sai ya saya dubu ashirin da biyar, idan
ba a sayar masa ba zai nemi shawarar wani daga cikin abokan sana'arsa a
kan ya ƙara ko kar ya ƙara daga abin da kuɗin da ya saya. Sai ya ce masa;
MISALI NA (26).
1. |
Wa zai yi yawo a nan? |
Wayar nan za
ta yi nawa? |
2. |
Ka sa mata Chilwell |
Ka saya dubu ashirin da ɗaya. |
3. |
Akwai alheri cikin Chilwell |
Idan na saya dubu ashirin da ɗaya zan samu wani abu? |
4. |
Akwai na kai cikin Chilwell |
Za ka samu
wani abu idan an bar maka hakanan, ka saya. |
5. |
Akwai nawa nan? |
Za a sayar min da wannan wayar? |
6. |
Gaskiya ba naka ciki |
Baka iya sayenta. |
7. |
Akwai na kai? |
Zan samu
wani abu nan? |
8. |
Ya kaga wannan huɗɗar? |
Kana ganin
wannan wayar za a samu nawa? |
9. |
Huɗɗ
mai kyau |
Cinikin da aka samu riba sosai. |
10. |
Huɗɗar
banza |
Cinikin da ba a ci riba ba. |
11. |
Matattar huɗɗa |
Ɗan kasuwa ya sayi wayar da bai
ci riba ba, a maimakon haka sai ya faɗi. |
12. |
Ya tsallake da ƙyar. |
Ya yi kuren tafka asara a kan wata waya. |
4.6 NAƊEWA.
Hausawa kan ce:”
sannu ba ta hana zuwa, sai dai a daɗe ba a je ba”. Hakazalika, masu iya magana na cewa: “ inda rai, wata
rana jariri ango ne”. Kamar dai yadda
aka sani cewa duk abin da ya yi farko, tabbas zai yi ƙarshe, la’akari da matakin
da aka kawo a wannan babin, za a iya cewa wannan bincike ya cimma ga ci ko kuma
ace haƙa ta cimma ruwa. Bugu da ƙari, bayanai sun
gabata dangane da wuraren da ake sayar
da waya a Gusau kama daga tsofaffin wurare da sababbin wurare. Hakazalika, an
yi tsokaci kaɗan a kan masu
sana’ar waya a Gusau. Bayan haka, an rattabo ire-iren wayoyi da sunayensu na
Hausa. Daga ƙarshe kuma, an zayyano kalmomi da jimloli waɗanda masu sana’ar waya ke amfani da su a
wajen harkokin kasuwancinsu na yau-da-kullum.
BABI NA BIYAR.
SAKAMAKON
BINCIKE.
5.O. SHIMFIƊA.
Wannan babi shi ne babi na ƙarshe, wanda ke nuna
kammaluwar wannan kundin bincike wanda aka gudanar a kan ‘’ Rukunin Hausar Masu
Sana’ar Waya a Garin Gusau’’. Kamar yadda bayani ya
gabata, wannan kundin bincike an rarraba shi zuwa babi-babi. A kowane babi
akwai bayanai da dama tun daga babi na ɗaya har zuwa babi na huɗu. A wannan babin
kuma, wato babi na biyar an tattauna ne a kan sakamakon bincike da kuma
shawarwari daga ƙarshe taƙaitaccen bayanin naɗewa.
5.1. SAKAMAKON BINCIKE.
A lokacin da aka kawo ƙarshen wannan bincike,
an gano cewa sana’ar waya tana da matuƙar muhimmanci da amfani sosai ga al’ummar Hausawa musamman a
ɓangaren sadarwa da kuma ƙarin ƙarfin tattalin arziƙi ga su kansu masu sana’ar, da wasunsu, da jiha
dama ƙasa baki ɗaya.
Haka kuma, bayan
kammaluwar wannan bincike, an gano wasu wurare muhimmai waɗanda ake sana’ar sayar
da waya a cikin garin Gusau kama daga tsofaffin wuraren da aka fara sayar da
wayoyi can da; da kuma sababbin wuraren da ake sayar da wayoyi a yanzu a Gusau.
Binciken ya tabbatar
da cewa, wayoyin salula suna da wasu rukunai waɗanda suka bambanta wayar wani rukuni da ta wani rukuni na
daban musamman a kan abin da ya shafi ayyukansu. Wato waya ta wani rukuni tana
da wasu abubuwan da take iya yi wadda ta wani rukuni ba ta iya yin su.
Daga cikin sakamakon wannan bincike akwai gano waɗansu sunaye da masu
sana’ar waya da kuma masu saya domin su amfani da ita kan yi wa wayoyi
wato (Bahaushen suna) dangane da yadda
waya ta samu karɓuwa ga jama’a
masu saya domin amfanin kawunansu kamar yadda aka bayyana a baya.
Hakazalika, an
gano cewa, wannan sana’a ta sayar da waya ta samar da sabuwar Hausa ga harshen
Hausa da Hausawa musamman mazauna garin Gusau da kewaye.
Haka kuma, daga cikin abubuwan da aka gano a lokacin da aka
kammala wannan bincike, an gano cewa
masu sana’ar sun samar da sunaye sababbi waɗanda sukan yi wa kuɗi baya ga sunayensu na ainihi ko asali musamman dubu ɗaya (1000), da naira ɗari biyar (500), da
naira ɗari (100), da kuma naira
hamsin (50) a yayin gudanar da hada-hadar kasuwancinsu.
Bugu da ƙari, binciken ya samu
nasarar gano waɗansu keɓaɓɓun kalmomi da masu
sana’ar waya kan yi amfani da su a tsakaninsu ta hanyoyi daban-daban a lokacin
da suke sana’arsu kamar yadda bayani ya gabata.
Har ila yau, binciken
ya gano cewa masu sana’ar waya na yin amfani da jimloli na fannu wato keɓaɓɓu a yayin gudanar
kasuwancinsu da sauran hulɗoɗinsu na
yau-da-kullum a wajen sana’arsu.
Hakazalika, an gano gudunmuwar sunayen ‘yan ƙwallo musamman Turawa
wajen samar da sababbin kalmomi da jimloli a lokacin da suke gudanar da cinikin
waya a tsakaninsu ( masu sana’ar waya) da kuma kwastomominsu.
5.2 SHAWARWARI.
Hausawa kan ce: ‘’ Mai shawara aikinsa ba ya ɓaci, sai dai kuma babu
sirri a cikin al’amuransa’’. Babu shakka harshen Hausa yana ƙara ɗaukaka da bunƙasa a duniya gaba ɗaya wanda wannan kuma ba
ƙaramin ci gaba ne ba ga harshen.
Kasancewar yaɗuwar da harshen Hausa ke
yi da al'ummar Hausawa zuwa lokaci zuwa lokaci yasa ana samun keɓancewar jama'a zuwa
rukuni-rukuni daban-daban. Wannan ya haifar da samuwar Hausar rukuni na wasu
jama'a waɗanda suka keɓe kansu a wani muhalli
na daban tare da samar da wata maganar da ta keɓance su. Hakan yasa a yanzu an samu wata sabuwar Hausa a
garin Gusau wadda aka samu sanadiyyar zuwan wata sabuwar sana’ar zamani a ƙasar Hausa da kuma jihar
Zamfara wato sana’ar Waya.
Zuwan wannan sana’a
ne yasa aka samu sabuwar Hausa fil ta masu sana’ar, wato ‘’ Hausar Rukunin Masu
Sana’ar Waya a Garin Gusau’’. Saboda irin wannan yaɗuwar da wannan harshen Hausa ke yi yasa Farfesa Aliyu
Muhammad Bunza a cikin waƙarsa yake cewa:
‘’ Yau harshenmu ya zamo gagara badau,
Furce Afirika har ƙasashen Turawa’’. ( Bunza.2004)
Bugu da ƙari, harshen Hausa ya
samu karɓuwa a ƙasashen duniya musamman
a Jami’o’i, da kafafen yaɗa labarai, da kafafen sada zumunta musamman a yanar gizo.
Saboda haka, an yi amfani da wannan damar domin bayar da
shawarwari tare da jawo hankalin ‘yan’uwa musamman ɗalibai domin a ƙara bunƙasa harshen ta hanyar nazarin harshen Hausa a makarantu
daban-daban musamman a manyan makarantun gaba da sakandare.
Shawara ta farko
ita ce, ɗalibanmu na wannan
lokaci su yi ƙoƙari su riƙa zaɓar harshen Hausa a
matsayin abin da za su yi nazari akai idan za su tafi makarantun gaba da
sakandare, wannan shi zai ƙara bunƙasa harshen.
Shawara ta biyu ita ce, masu gudanar da bincike musamman ɗalibai, idan za a yi
nazari ko bincike a kan wani abu daga sassa ko rassan Hausa guda uku wato
Harshe, da Adabi, da kuma Al’ada, ya kamata a tsaya tsayin-daka a natsu tare da
bin ingantattun hanyoyi domin gudanar da bincike mai inganci da nagarta.
Bugu-da-ƙari, a riƙa yin amfani da harshe mai sauƙi domin samun sauƙin fahimta.
Shawara ta uku ita ce,
kira ga ɗalibai ‘yan’uwa gabaɗaya musamman masu
nazarin harshen Hausa da su ƙara faɗaɗa karatu idan an
samu dama.
Haka kuma, ana ba da
shawara zuwa ga malamanmu na wannan sashe mai albarka, wato sashen nazarin
harsuna da al'adu, da su ƙara ƙaimi da ƙoƙari a kan wanda suke yi domin ganin samun nasarar ɗalibansu da su kansu
kamar yadda suka saba.
Shawara ta ƙarshe ita ce, zuwa ga
masana, da masu ruwa da tsaki, da kuma masu shawa da harshen Hausa su riƙa ɗaukar nauyin wasu ɗalibai suna tura su
jami’o’i daban-daban na gida da na waje domin nazarin harshen Hausa, da kuma ɗaukar nauyin buga
littattafai da rarraba su zuwa makarantu da ɗakunan karatu na makarantu daban-daban.
5.3. NAƊEWA.
Hausawa kan ce, ’’ Komai nisan jifa, ƙasa za ta faɗo’’. Haka kuma, masu iya
magana na cewa, ’’ Sannu ba ta hana zuwa, sai dai a daɗe ba a je ba’’. Alal haƙiƙa, komai ya yi farko
tabbas zai yi ƙarshe. A nan ne cikin ikon Allah da iyawarsa ya ƙaddara naɗe tabarmar wannan kundin
bincike mai taken ''Rukunin Hausar Masu Sana’ar Waya a Garin Gusau’’.
A babi na farko wato
gabatarwa , an yi tsokaci a kan manufar
bincike, da hasashen bincike, da kuma farfajiyar bincike. Haka kuma, an
tattauna a kan matsalolin bincike, da muhimmancin bincike. A ƙarshen babin kuma aka yi
bayanin hanyoyin da aka bi a yayin aiwatar da wannan bincike.
A babi na biyu, an
yi bitar wasu ayyuka da suka gabaci wannan kundin bincike. A babin, an yi bitar
ayyukan da suka gabata, kama daga duba bugaggun littattafai, da kundayen
bincike na digiri na ɗaya zuwa na uku. Bugu da ƙari, an waiwayi wasu maƙalu waɗanda suka gabata masu
alaƙa da wannan kundin bincike. Daga ƙarshe kuma, an yi
bayanin hujjar ci gaba da bincike da kuma jawabin naɗewa.
Yayin da a babi na
uku, an tattauna a kan tarihin garin Gusau ta Sambo, da ma’anar sana’a, da
rabe-ben sana’a, da kuma muhimmancin sana’a. Hakazalika, an bayar da ma’anar
sadarwa, da rabe-raben sadarwa. Haka kuma, an bayyana ma’anar wayar salula, da
samuwar wayar salula. A ƙarshe, an rattabo amfanin wayar salula tare da kuma wasu illolin wayar salular ta haifar.
A babi na huɗu kuma, an fara bayyana
wuraren da ake sayar da waya a Gusau, da wuraren da aka fara sayar da waya a
Gusau, da kuma wuraren da ake sayar da waya a Gusau a yanzu. Haka kuma, an yi
bayani a kan masu sana’ar waya a Gusau, da ire-iren wayoyi kama daga:
anduroyid, da kifad, da kuma simbiyan. Bugu da ƙari, an bayyana sunayen
da ake yi wa wayoyi na Hausa, da kuma sunayen da ake yi wa kuɗi a kasuwannanin wayar
Gusau. A ƙarshen babin kuma, an rattabo kalmomin da ake amfani da su
wajen sana’ar waya a Gusau, da jimlolin da masu sana’ar kan yi amfani da
su a wajen sana’arsu tare da taƙaitaccen bayanin naɗewa.
A babi na biyar, wato babi na ƙarshe a wannan bincike,
an bayyana sakamakon wannan bincike tare da ba da wasu shawarwari. A ƙarshe kuma, aka naɗe tabarmar wannan kundin
bincike tare da manazarta.
MANAZARTA
Abdulƙadir, M. (2018). Hausar
Rukunin ‘Yan Banga a Garin Gusau. Kundin Neman
Digirin Farko A Jami’ar Tarayya Gusau.
Abubakar, A.T (2015). Ƙamusun Harshen Hausa. Zaria Nothern Nigerian
Publishing Company.
Al-hassan, da wasu (1982).
Zaman Hausawa. Lagos Islamic Publication Bureau.
Bargery, G.P. (1934). A
Hausa-English Dictionary and English-Hausa Vocabulary. London. Oxford University Press.
Bayero, J. (2006). Ƙamusun Hausa. Kano: Cibiyayar Nazarin
Harsuna Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Bunza, A.M. (2004). Waƙaƙen Ƙa’idojin Rubutun Hausa. Lagos Ibrash
Islamic Publication Center ltd. 51 Adelabu Street, Surulere.
Bunza, A.M (2017).
Dabarun Bincike. Zaria, Ahmadu Bello University press Limited.
Ɗangambo A. (1984). Rabe-Raben Adabin Hausa da Muhimmancin sa ga Rayuwa Hausawa. Kano: Maɗaba’ar Kamfanin ‘Triumph’ Gidan
Sa’adu Zungur.
Ɗanlami, H.(2019).
Birkila Mesin a Garin Kwatarkwashi. Kundin bincike na Neman digiri na
farko, a Sashen Nazarin Harsuna da Al’adu, Jami’ar Tarayya Gusau.
East, R.M (1968).
Labaru na da da na yanzu. Zariya: Nothern Nigeria Publication Company.
Fagge, U.U. (2001).
Ire-iren Karin Harshen Hausa Na Rukuni. Kano: Benchmark Publishers Limited.
Gusau, G.U. (2012).
Bukukuwan Hausawa. Gusau. Ol-Faith Prints Gusau.
Gusau, S.M. (2003). Jagoran
Nazarin Waƙar Baka. Kano. No 29 Benchmark
Publishers L.T.D.
Isah,
S.F, da Musa, A. (2020).
Language Switching Between Yoruba and Hausa’s In Ƙaura Namoda, Zamfara state. Fourth National Comfrence
On Zamfara Kingdom. Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo, Sakkwato.
Junaidu I. da ‘Yar’Aduwa T.M. (2002). Harshe da Adabin Hausa a Kammale Don Manyan Makarantun Sakandire. Ibadan-Nigeria. Spectrum Books Limited, Ring Road.
Newman, R.M (1974). Dictionaries of the Hausa Language. HN 4:1-25.
Salihi, T.M (2012).
Sakace A kan Karin Harshen Hausa. Absur Comprint. F.C.E, Kano.
Salihu, N.A (1987).
Code Switching among University of Sokoto Hausa-English Bilingual. Kundin
binciken digirin farko a Sashen Nazari Harsunan
Nijeriya: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo Sokoto.
Shehu, M. da Aliyu, L. (2020). Tasirin Wayar Salula Wajen Gurɓata Rayuwa Hausawa a Yau. Maƙala a Sashen
Hausa, Kwalejin Ilimi: Adamu Augie, Kebbi.
Yahaya, I.Y, da wasu (1992). Darussan Hausa Don Manyan Makarantun Sakandare. Littafi na biyu. Ibadan:
University press Plc. Ibadan-Nigeria.
Yahaya, I.Y. (2002).
Hausa a Rubuce: Tarihin Rubuce-Rubuce Cikin Hausa. Zaria: Kamfanin Buga Littafai na Nijeriya ta Arewa.
Yahaya, S. (1998).
Hausa a Jami’a. Kundin Neman Digirin Farko A Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo Sokoto.
Yakasai, S.A. (2012).
Jagoran Ilimin Walwalar Harshe. Sokoto- Nijeriy Garkuwa Media Services L.T.D. Gida mai Lamba 52 Layin Sarki Yahaya.
Zarruƙ da wasu, (1986). Sabuwar
Hanyar Nazarin Hausa Don Ƙananan Makarantun Sakandire. Littafi na Biyu. Ibadan-Nigeria. University Press P.L.C.
Zarruƙ da wasu, (1987).
Sabuwar Hanyar Nazarin Hausa Don Ƙananan Makarantun Sakandire. Littafi na Biyu. Ibadan-Nigeria. University Press P.L.C.
Zurmi, Y.S (2010).
Matakin Nazarin Hausa Don Ƙananan Makarantun Sakandare. (Babu maɗaba’a).
FIRA/ TATTAUNAWA.
Ali Abbas mai sayar da
a Kasuwannin wajen garin Gusau. Ranar 08/03/2020.
Ali Rodi mai sayar da
Waya a Gusau. Ranar 17/04/2020 da ƙarfe 10:00 zuwa 11:30.
Hamza Muhammad Ladan
mai sayar da Waya a kasuwar Bebeji Plaza. Gusau. Ranar 18/09/2020 da ƙarfe 4:00 zuwa
6:00.
Nasuru Aminu Sakatare
na masu sayar da Waya a Kasuwar Bebeji Plaza, Gusau. Ranar 27/02/2020 da ƙarfe 2:00 zuwa
4:30, da 28/02/2020.
Nuhu Ibrahim Kotorkoshi
mai sayar da Waya a Gusau. Ranar 12/03/2020, da ƙarfe 12:00 zuwa 1:30, da ranar
15/03/2020 da ƙarfe 11:00 zuwa 12:30.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.