Kundin bincike da aka gabatar a Sashen Koyar Da Harsuna Da Al’adu, Tsangayar Fasaha Da Al’adu, Jami’ar Tarayya Gusau, don samun shaidar kammala digiri na ɗaya (BA.HAUSA), 2021.
Nazari A Kan Itaciyar Kuka A
Bahaushiyar Al’ada
SADAM YUSUF
SADAUKARWA
Na
sadaukar da wannan aiki mai taken “Nazari a Kan itaciyar Kuka a Bahaushiyar
Al’ada” ga Mahaifina, marigayi Alhaji Yusuf Muhammad da Mahaifiyata, Hajiya
Sa’adatu Sa’adu Zurmi, waɗanda su ka haife ni, sannan su ka ba ni tarbiya da
cikakkiyar kulawa domin ganin na zama mutumin ƙwarai dangane da harkokin
rayuwata a kodayaushe.
Haka
kuma, wannan aiki sadaukarwa ne ga ɗan uwan mahaifina Alhaji Isiaka Muhammad
Zurmi, watau wanda ya riƙe ni, kuma riƙo na amana sannan ya taimake ni wajen
ganin cigaban karatuna da ma cigaban rayuwata baki ɗaya, tare da sauran iyayena
da ƴan’uwana da kuma abokaina.
Har
ila yau, na sadaukar da wannan aiki ga dukkan malamaina na makarantar firamare
da sakandare da kuma jami’a.
GODIYA
Dukkan
yabo da godiya sun tabbata ga Allah maɗaukakin sarki mai kowa mai komai mai
rahama mai jin ƙai zuwa ga bayinsa. Tsira da amincin Allah su tabbata ga Annabi
Muhammad (S.A.W.) da sahabbansa da zuri’arsa da dukkan waɗanda su ka bi shi har
zuwa ranar sakamako.
Bayan
haka, ina miƙa godiyata da jinjina zuwa ga mahaifina marigayi Alhaji Yusuf
Muhammad, bisa irin jajircewar da ya yi na ganin cewa na samu ilimin addini da
kuma na zamani a rayuwata. Kuma ina ƙara gode ma sa a kan irin addu’o’in da
yakan yi mani dare da rana a lokacin rayuwarsa. Ina mai addu’ar Allah (SWT) Ya
jiƙan sa da rahama, kuma ya gafarta masa, sannan ya saka masa da mafificiyar
aljanna (maɗaukakiya), amin. Haka kuma, ina mai miƙa godiya da jinjina zuwa ga
mahaifiyata dangane da irin namijin ƙoƙarin da takan nuna a kaina na ganin
cigaban rayuwata har zuwa ranar da rai zai yi halinsa.
Haka
kuma, ina miƙa godiya da jinjina ga Malamina, wanda kuma shi ne ya duba wannan
aiki nawa, watau Dr. Adamu Rabi’u Bakura, bisa jajircewa da ƙoƙarin ganin ya ɗora
ni a kan hanya don samun nasarar kammaluwar wannan aiki nawa. Godiya ta
musamman ga Dakta , Allah Ya biya shi kuma Ya saka masa da Aljanna a ranar gobe
ƙiyama, amin.
Bugu
da ƙari, ina miƙa godiya ta musamman ga Malamaina waɗanda su ka yi mini riƙo na
amana da mutuntawa tare da ba ni shawarwari a kan harkokin karatuna domin ganin
na samu nasara. Waɗannan malamai sun haɗa da: Farfesa A.M. Bunza, Farfesa M.
Tsoho Yakawada, Farfesa Aliyu Musa, Farfesa Balarabe A., Farfesa M. L. Amin,
Dr. Adamu Malumfashi, Dr. Tahir, Dr. Nazir I. Abbas, Dr. Musa Fadama, Malam Isa
S. Fada, Malam Musa, Malam Aliyu Rabi’u Ɗangulbi, Malama Halima Kurawa, Malama
Bilkisu, Malam Bashir Abdullahi, Malam Abu-Ubaida Sani, Malam M. Arabi da
sauransu. Ina roƙon Allah ya saka masu da mafificin alkhairi, amin.
Har
ila yau, ina miƙa godiyata ta musamman zuwa ga yayyena da ƙannena da kuma
abokaina, bisa ga irin gudummuwar da sukan ba ni da kuma addu’o’in da sukan yi
mani, kamar su; yaya Shehu, yaya Shamsu (aye), yaya Buhari, yaya Abdullahi
(namama), da anty zainab (abu), anty Nafisa. anty Farida, anty Rabi (ayina),
anty Turai, anty Zulaiha (baby), anty Balki, anty Uwani, da Mustapha Ishaq,
Uwaisu, Mahmud, Sufiyanu, Abubakar, Suleman (Lorenzo), Zulaiha, Fati, Maryam,
Safiya, Aisha, Umma da ma waɗanda ban samu damar ambaton sunayensu ba, kuma da
fatan za su yi haƙuri da ni.
Sannan
kuma, ina miƙa godiya zuwa ga abokan karatuna kamar su; Abbas Muhammad (gidan
dawa), Mahadi Al-mustapha (yaya I’g), Abudulrashi Bala, Abdulrashid Isma’il,
Yusuf Muhammad Kwalli, Ibrahim Garba, Makiyu Balarabe, Bashiru Lauwali,
Abdulrahaman Tukur, Kabiru Zuru, Amir Tijjani, Husaini Yari Morai, Jamilu
Officer, Abdulmalik Mai Biredi, Saudatu Dalhatu, Binta Gambo, Rabi S. Zamfara,
Asiya Suleman, da sauransu. Allah ya saka masu da alkhairi kuma Allah ya
albarkaci karatunmu, amin.
TSAKURE
Nazarin
itatuwa da tsirrai na ƙasar Hausa ba sabon abu ba ne a fagen ilimi.Don haka a
yayin gudanar da wannan bincike an duba littafai, muƙalu tare da yin hira da
wasu masana don ganin wannan bincike ya inganta. Wannan bincike mai taken
“Nazari a Kan Itaciyar Kuka a bahaushiyar Al’ada” ya yi koƙarin bayyana ma’anar
magani, maganin gargajiya da kuma ma’anar bahaushiya. Har ila yau an yi bayani
a kan itaciyar kuka da nuna matsayin tag a al’ummar Hausawa. Bugu da ƙari
binciken ya bayyana yadda ake sarrafa itaciyar kuka tun daga ganyenta,
sassaƙenta, ƴaƴnta da saiwarta. Haka kuma binciken nada matuƙar muhimmanci domin
zai taimakawa ƴan uwa ɗalibai da ma sauran masu nazari musamman ta fuskar
itatuwa ko tsirrai na ƙasar Hausa.
BABI
NA ƊAYA: GABATARWA
1.0
SHIMFIƊA
Wannan babi zai yi bayani ne a kan muhimmin abubuwa da
suka haɗa da manufar bincike, hasashen bincike, farfajiyar bincike, matsalolin
bincike, muhimmin bincike tare da bayyana matsalolin da aka fuskanta yayin
gudanar da wannan bincike.
1.1MANUFAR BINCIKE
Wannan binciken kamar sauran da suka gabace shi ya na
da manufofi waɗanda ake fatar cimma a yayin da aka kamala wannan aiki kamar
haka:
a. Tabbatar da cewa akwai amfani a cikin itaciyar kuka
b. Fito da irin magungunan da ta ke yi a gargajiyar Bahaushe
c. Tabbatar da ita a matsayin abinci kuma magani a
ƙasar Hausa
d. Bayyana yadda ake amfani da ita wurin haɗa maganin
gargajiya na
Hausa
e. Bayyana Gudunmuwar itaciyar kuka wurin haɓaka
tattalin arzikin
ƙasar Hausa
1.2 HASASHEN BINCIKE
Wannan
bincike na hasashen bayyana matsayin itaciyar kuka a idon Bahaushe, shin
itaciya ce kamar sauran itatuwan da mu ke da su ƙasar Hausa ko ta na da wani
matsayi na daban.?
Haka kuma ya
na daga cikin hasashen wannan bincike bayyana itaciyar kuka a matsayin itaciyar
magani ba itaciyar abinci kawai ba.
Duk a cikin
hasashen wannan bincike na fito da yadda ake amfani da wasu sassan itaciyar
wurin haɗa maganin gargajiya na Hausa.
Bugu da ƙari
wannan binciken na hasashen bayyana irin yadda itaciyar ke nuna tarihin kafuwar
wasu tsofaffin birane na ƙasar Hausa.
1.3 FARFAJIYAR BINCIKE
Kasancewar komai na duniya na da iyaka banda sarautar
Allah. Haka ma wannan bincike ya na da ta shi iyaka, don haka za a gudanar da
wannan bincike a gundumar Zurmi. Domin ganin yadda su ke sarrafa itaciyar kuka
a rayuwarsu ta yau da kullum, ta fuskoki da dama.
1.4 MATSALOLIN BINCIKE
Haƙiƙa komai za a yi sai an samu nasara da akasin ta,
a yayin gudanar da wannan bincike an ci karo da wasu matsaloli, sai dai ba su
taka kara su ka karya ba. Domin kuwa ba su hana a gudanar da wannan bincike
cikin tsanaki ba. Zamani irin wannan da ake yiwa al'adu da tarihi riƙon
sakainar kashi dole a samu matsaloli wurin tattara bayanai irin wannan. Daga
cikin matsalolin da aka ci karo da su a lokacin gudanar da wannan bincike sun
haɗa da:
a. Rashin tsaro, domin akwai wasu mutane da ya kamata
a tattauna da su amma rashin tsaro ya sa sun yi ƙaura daga mazauninsu na
dindindin.
b. Rashin kuɗi kasancewar bincike ne da ya ke buƙatar
tattaunawa mai tsawo da masana tarihi da maganin gargajiya, mutane ba su sakin
jiki su ba da bayani don a tunaninsu ba sa samun na goro.
c. Ɓoye wasu bayanai da wasu daga cikin masu bayar da
maganin gargajiya su ke yi.
d. Mutuwa da wasu tsofaffi su ka yi, waɗanda ya ke sun
san sirrin da ke cikin itaciyar.
e. Riƙon sakainar kashi da wasu masu ba da maganin
gargajiya ke yiwa sana'ar, wasu daga cikin masu bayar da magani saye suke yi
hannun wasu, basu su ke haɗa maganin da kansu ba.
f. Kutsen ƴan haye cikin sana'ar magani. Wannan babbar
matsala ce da ta ke abkuwa a cikin sana'ar ba da maganin gargajiya, domin ba su
da cikakken sirrin maganin da su ke bayarwa saboda ba gado su ka yi ba.
1.5
MUHIMMANCIN BINCIKE
Nazari irin wannan mai ƙoƙarin fito da alfanun da ke
ƙunshe cikin itaciyar kuka zai taimakawa ɓangarori da dama na manazarta
itatuwa, tsirrai, da kuma masu nazarin maganin gargajiya na ƙasar Hausa.
Muhimmancin wannan bincike shi ne taskace bayanai don
wasu idan sun zo su ɗora.
Ana fatar an tattarawa manazarta maganin gargajiya na
Hausa wata taska da za su iya amfani da ita a wajen nazarin maganin gargajiya
na ƙasar Hausa.
Manazarta itatuwa su ma za su samu taskar da za ta
taimaka ma su wajen yin nazarin itaciyar cikin sauki da inganci.
Haka kuma masu bincike a kan magani a cikin adabin
Hausa su ma wannan bincike zai taimaka wajen haskaka masu hanyoyin da za su gudanar
da ayyukansu cikin sauƙi da inganci.
Bugu da ƙari ana fatar wannan bincike zai taimaka
wajen masu nazarin al’adu da abincin ƙasar Hausa
1.6
HANYOYIN GUDANAR DA BINCIKE
Kasancewar
wannan bincike za a gudanar da shi ne a fagen al’ada don haka ya kyautu a ce an
gudanar da shi ta hanyar tattaunawa, da tambayar masana magani da itatuwa na
ƙasar Hausa. Duk da haka an duba wasu ayyukan bincike da masana da manazarta
al’ada su ka yi kamar:
1. Wallafaffun littafai
2. Muƙalu
3. Kundayen bincike
4. Takardun da aka gabatar a taron ƙarawa juna sani
5. Da kuma bincikar shafin yanar gizo na intanet
(internet)
6. Haka kuma an yi rangadin tattaunawa da wasu masu ba
da maganin garjiya, tare da tuntuɓar wasu a wayoyin salula da manhajar wasof
(whatsapp).
1.7 NADEWA
Haƙiƙa komai ya yi farko sai ya yi ƙarshe,
wannan shi ne ƙarshen wannan babi, wanda a cikinsa ya ke ƙunshe da gabatarwa
tare da bayyana manufar wannan bincike ya kuma fito da hanyoyin da aka bi a
yayin gudanar da wannan bincike, bugu da ƙari babin ya kawo matsalolin da aka
ci karo da su a yayin tattara bayanai.
BABI NA BIYU: BITAR AYYUKAN DA SUKA GABATA
2.O SHIMFIDA
Wannan babi ya na ƙunshe ne da bayanai a kan bitar ayyukan da suka
gabata na manazarta da masana a fagen ilimi, waɗan da hannu ya samu kaiwa gare
su ayayin gudanar da wannan bincike, tare da bayyana hujjar cigaba da bincike.
Kamar yadda zamu gani a cikin wannan babin.
2.1 BITAR AYYUKAN DA SUKA GABATA
Masu hikimar magana sun ce " Nagaba idon na baya.
Waiwaye adon tafiya". Kasancewar duk wani aiki da mutum zai yi, to akwai
matuƙar wahala a ce ba a riga an yi irinsa ba. Wannan ne ya sa ya zama wajibi
ga mai nazari da ya kawo ayyukan magabata da su ka yi aiki irin nashi ko mai
kama da shi domin kafa hujjar cigaba ko faɗaɗa nasa binciken. Masana da
manazarta sun yi bincike mai tarin yawa dangane da itatuwa da tsirrai da suka
jiɓincin maganin gargajiya na ƙasar Hausa, wannan ne ya sa zan yi waiwaiye a
kan wasu bincike da su ka yi kamanceceniya da wannan, wanda masan malamai da ɗalibai
su ka gudanar.
WALLAFAFFUN LITTAFAI
Idanmu soma da wallafaffun littafai akwai
masana da dama da suka wallafa littafai a kan maganin gargajiya da itatuwan ƙasar Hausa. Kamarsu:
Bakura,A.R dawasu (2019) sun wallafa wani littafi mai suna ‘Muhallin Zogala a Magungunan Gargajiya a Ƙasar Hausa’. Inda wannan littafin kaco kam ɗinsa ya na bayani ne a kan irin magungunan da ake yi da itaciyar ta zogala a ƙasar Hausa.
Jinju (1990) a cikin littafinsa mai suna ‘Maganin Gargajiya Na Afirka Tare Da Mai Da Ƙarfi A Kan Nazarin Itatuwan Magani Na Hausa’. Awannan littafi ya yi ƙoƙarin bayyana asalin magani da ire-iren masu ba da magani na ƙasar Hausa, tareda kawo wasu daga cikin itatuwan a kasar Hausa wanda ake amfani da su wurin haɗa maganin gargajiya. A wannan littafi ya ambaci itaciyar
kuka da irin maganin da ake haɗawa da ita, sai dai bai zurfafa bayani ba
dangane da irin magungunan da itaciyar take yi ba.Wannan ne ya sa zan faɗaɗa
nawa binciken a kan irin magungunan da itaciyar ke yi.
Adamu,M.T (1998) shi ma a littafinsa mai suna ‘Asalin
Magungunan Hausawa Da Ire-irensu’ . A wannan littafin ya yi ƙoƙarin bayyana
asali da irin nau’o’ in magungunan gargajiya, sai dai shi ma bai ambaci wani
sirrin magani da ke cikin itaciyar kuka ba.
MUƘALU
Idan mu ka zo kan muƙalu kuwa, akwai masu tarin yawa,
sai dai zamu dubi wasu daga cikin waɗanda Allah ya sa hannu ya kai gare su.
Kamar haka:
Karofi,Isah.A (2016) mai taken ‘’Gudunmuwar da Ganyen
Bahaushe ke Bayarwa Wajen Samar da Magani’’ A cikin wannan muƙala ya yi ƙoƙarin
kawo ire-iren ganye na ƙasar Hausa da ake amfani da su wurin samar da magani.
Kash! Sai dai Karofi (2016) ɗin bai yi bayanin irin magugngunan da ake amfani
da ganyen kuka ba wurin samar da su.
A wani bincike da Maryam da Yusuf (2017) su ka gudanar
mai taken ‘’Nazari a Kan Ciyawar Rai-Dore’’ wannan binciken nasu ya yi bayani
ne a kan itaciyar rai-ɗore da inda ake samun ta tareda kawo sinadaran da ke cikinta.
Shi ma dai wannan binciken kamar wanda ya gabaceshi ne a wannan sashin domin
kuwa bai yi bayani a kan itaciyar kuka ba.
Zulaihat (2017) ita ma ta yi wani nazari mai kama da
wannan mai taken ‘Sauye-sauyen Zamani a Kan Sana’ar Ƴar Mai Ganye’ in da wannan
bincike ya yi bayani a kan irin tasirin zamani wurin gudanar da sana’ar ,ƴar
mai ganye a ƙasar Hausa. Shi ma dai haka ba ta yi bayanin sinadaran da ke cikin
itaciyar kuka ba.
Ɗiso (2017) shi ma ya gabatar da wata takarda mai
taken ‘Nazari a Kan Wasu Magungunan Hausawa Na Gargajiya’ .A wannan binciken
nasa ya yi bayani a kan wasu tsirrai da itatuwa da ake amfani da suwurin
maganin gargajiya, sai dai shima a binciken an yi wanka da kamar jirwaye domin
kuwa babu in da a ka ambaci wani magani da itaciyar kuka ke yi.
Shira,M.B da Abdu,M.A (2017) suma sun yi wani bincike
mai taken ‘Tsuntsaye a Mahaɗin Maganin Gargajiyar Bahaushe shi ma wannan
bincike babu in da ya yi bayani a kan irin magungunan da ke cikin itaciyar
kuka.
2.2 HUJJAR CIGABA DA BINCIKE
Idan mu ka dubi ayyukan da su ka gabata za muga cewa
ko kaɗan ba su wadatar ba idan dai har a kace ana son sanin amfani da itaciyar
kuka ke da shi wurin maganin gargajiya na Hausa. Jinju (1990) ya ɗan tsakuro
wani abu kaɗan daga cikin amfanin itaciyar kuka a maganin gargajiya sai dai bai
zurfafa bayaninsa ba.
Wannan ne ya sa na ga ya
kamata in yi wannan bincike na nazari a kan itaciyar
kuka a Bahaushiyar al’ada, domin fito da irin ɗimbin sinadaran da itaciyar ke ɗauke
da su a wajen samar da maganin gargajiya. Waɗanda shi bai kawo a cikin
bincikensa ba.
2.3
NAƊEWA
A wannan babi
an yi waiwaye adon tafiya ne a kan wasu daga cikin ayyukan masana da suka
gabata domin kafa jujja, tare da bayyana hujjar cigaba da wannan bincike duk a
cikin wannan babi.
BABI NA UKU : MAGANIN
GARGAJIYA A BAHAUSHIYAR AL’ADA
3.0 Shimfiɗa
Wannan
babi zai yi bayani ne a kan ma'anar al'ada, da ma'anar maganin gargajiya, tare
da bayyana wasu daga cikin adabin baka na Hausa da su ke magana a kan magani,
kamar : Tatsuniya, karin, magana, kirari da kuma waƙar baka.
Kamar
yadda za mu iya cewa Bahaushiyar al’ada na nufin tsantsar gargajiyar Bahaushe a
tunaninsa da ayyukansa.
3.1 MA’ANAR MAGANI
Magani na nufin duk wata hanya da ake bi don
neman waraka ko kariya daga wata cuta ta ciki ko ta waje. Masana da dama sun
tofa albarkacin bakinsu dangane da ma’anar magani kamar irinsu:
Bunza,
(1990-shf na 134) ya bayyana cewa “Magani wata hanya ce ta warkar da ko kwantar
da rage cuta ta ciki ko ta waje ko wadda aka samu ta hadari. Ko kuma neman ɗaukaka
ta daraja ko buwaya ta hanyar siddabaru da sihirce-sihirce.’’
Sallau (2010)
"Kalmar magani tana nufin duk wata dabarar yi wa cuta ta jiki ko ta zuci
barazana don kawar da ita, ko a rage mata karfi, ko a yi mata riga-kafi."
Shi kuwa Gulbi, (2004) cewa ya yi "
Magani shi ne duk wata hanya da za a yi amfani da ita domin riga-kafin cuta, ko
rage raɗaɗinta, ko ma a kawar da ita gaba daya, ko a warware wata matsalar
rayuwa. Galibi Bokaye, da Malaman tsibbu, da wasu da suka yi fice a sana’o’in
gargajiya, da kuma wasu mutane na musamman suke bayarwa. Wannan hanyar tana iya
kasancewa ta kimiyar zamani, ko kuma a gargajiyance (watau hanyar tsafi da
tsibbace-tsibbacen al’umma).
Kamusan Hausa, (2006:shf.316) ‘’Magani shi ne,
abin da ake sha ko shafawa a jiki ko daurawa a jiki ta hanyar yin allura, don
neman samun lafiya.’’
Ingawa, (1984:25) a tasa fahimtar ya nuna cewa
‘’Magani hanya ce ta neman kawar da cuta ko wace iri ko kuma neman kariya daga
gare ta ko kuma neman gwanancewa da ƙwarewa kan wani abu.’’
Gobir,
(2013:365) cewa ya yi ‘’Wata hanya ce ta kawar da, duk wata cutar jiki ko ta
zuciya, ko neman ɗaukaka, ko kariya daga makaru da jifa da sihiri ko
siddabaru.’’
Adamu,
M. T (1998) ya bayyana cewa‘’ Magani shi ne duk wata abu da za a yi, ko wata
hanya ko kuma dabara da za a bi don gusar da cuta daga jiki ɗungum, ko kuma
kwantar da ita don kawo jin daɗi ga jiki tare da sauwaƙe duk wata wahala da
damuwa da ita cutar kan iya samarwa ne ta hanyar mai ilimin magunguna tare da
cututtula wanda shi ake kira mai magani.’’
Bugu da ƙari ya bayyana cewa shi magani an
raba shi zuwa manyan ɓangarori guda biyu :
(a) Magunguna na Ɗabi'a:
Irin wannan waɗannan su ne waɗanda ido kan gani kuma a yi amfani da su zuwa ga
ciwo kai tsaye. Kamar itatuwa, sassaƙe-sassaƙe, ciyayi, ƙasusuwa, gashi, fatu,
ƙasa da dai sauransu.
(b) Magunguna na Addu'a:
Irin waɗannan kuwa su ne waɗan da ba a amfani da su zuwa ga ciwo kai tsaye.
Irin waɗannan sun haɗa da karance-karance, wuridai, janye-janye, nafiloli,
fawadai, rubutun sha, laya, guru, ɗamara, kambu, rataye da dai ire-irensu.
A fahimtar Tukur (1988)
kuwa cewa ya yi " Magani shi ne duk wani abu da ɗan Adam kan yi don samun
warkarwa da buƙata da ɗaukaka a rayuwarsa ta kullum don kuwa ɓangaren rayuwar ɗan
Adam duk tafiya take wajen fafitikar neman maganin warkar da cututtuka da
kwantar da damuwar zuciya, in ya samu, sai kuma ya shiga neman maganin ɗaukaka
da kariya wajen abokan hamayya. Haka rayuwar ɗan Adam take tafiya kullum. In ya
yi maganin wannan buƙatar yana buƙatar wancan."
Yahaya (1992) kuma a tasa
ma’anar ya nuna " Magani wata hanya ce wadda ake amfani da ita don kuɓutar
da rai daga wata cuta da ya kamu da ita wadda ta ɗarsu a sassan jiki. "
3.1.1 MA'ANAR MAGANIN GARGAJIYA
Maganin gargajiya a ra'ayin wasu masana kamar
Alhasan da wasu (1988) Zurmi (2004), Imam, A. H (2017) Sallau (2000). Sun bayya
na shi kamar haka:
Alhasan
da wasu (1988) Zurmi (2004) sun bayyana " Maganin gargajiya shi ne yin
amfani da itatuwa ko rubutu ko addu'a ko surkulle don warkar da wata cuta, ko
neman wani amfani, ko gusar da sharri, ko haddasa wani abu saboda biyan
buƙata."
Sallau
(2000) cewa ya yi " Ƙoƙarin kawar da cuta ko wace iri daga jikin mai fama
da ita, ko kwantar da ita, ko kuma neman kariya daga kamuwa da cuta, ko abokan
hamayya ko maƙiya, ko kuma neman gwada bajinta da ƙwazo da ɗaukaka da daraja a
idon mutanevta hanyar tsatsuba da sihirce-sihirce masu ban tsoro da mamaki da
al'ajabi."
Imam,
A. H (2017) " Maganin gargajiya shi ne maganin da al'ummar Hausawa suka
gaje shi iyaye da kakanni. Kafin Hausawa su sadu da wata al'umma, suna yin
amfani da sassaƙe ko saiwoyi ko ganye ko gadali da sauransu. In kuma ciwon na
waje ne sai a shafa masa magani, kamar ƙurji ko kumburi, in kuma ya yi ruwa sai
a yi masa sakiya. Haka kuma ana yin ƙaho da wasu hanyoyi na warkar da majinyaci
cutar da take damunsa ta ciki da ta waje.
A
tawa fahimta maganin gargajiya na nufin duk wata hanya ko dabara da al'ummar
Hausa ke bi wurin biyan kowace irin buƙata ta rayuwa, wadda su ka gada iyaye da
kakanni ta hanyar amfani da ganye, saiwa, sassaƙe, fure, ƙasa duwatsu da wasu
sassa na tsuntsaye ko dabba domin biyan buƙatunsu na yau da kullum.
3.1.2 MAGANI A ADABIN BAKA NA HAUSA
Kasancewar adabin baka na Hausa ya shafi komai
na rayuwar Hausawa daga haihuwa zuwa mutuwa, wannan ne ya sa tilas a samu ɗuriyar
maganin Hausawa a cikinsa. Kamar a cikin waƙa, karin magana, tatsuniya, kirari,
da wasu daga cikin maganganun azanci, da makamantan su kamar yadda zamu gani.
3.1.2.1 MAGANI A WAƘOƘIN BAKA NA HAUSA
Makaɗa da mawaƙan
ƙasar Hausa na ambatar magani a cikin waƙoƙinsu na yau da kullum, har ma wasu
na kiransa da wani suna na daban saboda nuna ƙwarewa da nakaltar harshe a
lokacin da su ke aiwatar da waƙoƙinsu. Kamar: Makaɗa Kassu Zurmi ya kira magani
da kalmar ' tambaya, gari, tuƙe, karhu, ƙi-bugu.' A cikin waƙarsa da ya yiwa Daɗi.
Ga wasu kaɗan daga cikin ɗiyan waƙar kamar
haka:
Jajora: Don dai ba ni da
ƙwazon "tambaya"
: Da Ancana bai tarbe ni ba.
: Ah ah Katakare ni ka tambaya,
: In ka raga "tuƙe" ƴammani.
: Gandau in ba ka yi,
: In ka raga "Kambu ƴammani."
: Ko hwadama ni kai,
: In ishe Isa ɗan maɗi,
: Su nij ji su na ta hwa Isa,
: Kai ko ƴamman "ƙi-bugu."
: Ina Gugurugu ɗan Mande,
: Ah ku ni ka tambaya,
: Kowar raga "gari" so ni kai.
Haka
shima makaɗa Gambo ya ambaci magani da kalmar tambaya a cikin waƙar Tsoho Tudu.
Jagora : Ɗan dahi Manu
: Wanga da ag Gambere ɗaure
: Ko bataliyas soja tas
shiga daji
: In gaya maka
Manu Dahi na ɗan taya ta.
: Yac ce min: mis samu Gambo?
: Nac ce: "Tudu
Tsoho yat taɓa ni"
: Yac ce : Maganar banza da wofi..
: In akwai ta da daɗi ka tai da kanka
: Ai ba mu tcarma
"tambaya" ba.
3.1.2.2 MAGANI A TATSUNIYA
Tatsuniya na daga cikin rassan adabin baka na
Hausa, wadda take tsokaci a kan al'ummar Hausawa da bayyana al'adunsu. Wannan
ne ya sa itama za a iya samun tatsuniya mai ɗauke da jigon magani.
Kamar:
(a).
Tatsuniyar Ruwan bagaja
(b). Tatsuniyar Ɓorai
3.1.2.3 MAGANI A MAGANGANUN AZANZI
Rukunin maganganun
azanci a adabin bakan Bahaushe rukuni ne da ya ke da rassa da yawa wanda ke
nuna irin hikima ko fasahar Hausawa wajen sarrafa harshensu a lokacin da su ke
magana. Wannan rukuni ya ƙunshi fasahohi irin su: Almara, karin magana, salon
magana, baƙar magana, habaici, ba'a da tatsuniya. Ga misalin yadda magani ke
rausayawa a wasu daga cikin su.
Almara
:
Almara wata
gajeruwar ƙagaggen labari ce da ake bayarwa, sannan a ɓuƙaci mutum ya faɗi amsa
ko ya yi zaɓi tsakanin abubuwan da aka ambata. Galibi almara kan ƙare da :
"In kai ne ya ya za ka yi? " Ko kuma " Cikin su wanne ya
fi....?" A irin wannan nau'i na zuben adabin baka, hoton magani yakan fito
ƙarara kamar dai yadda ya ke a rayuwa ta zahiri. Misali:
Wani magidanci ne
mai mata biyu da ƴaƴa da yawa ya kwanta rashin lafiya shekara da shekaru ciwo
ya ƙi ci, ya ƙi cinyewa. An yi maganin duniyar na amma Allah bai sa an dace ba.
Uwar gidansa ita aka bari da ɗawainiyar jinya. Ita ke kwashe kashi da fitsarin
da ya ke yi, ita ke ba shi magani, ta yi abinci da kula da yara ta tsabtace
gida da dai duk sauran aikace-aikacen gida. Ita kuma amaryar ita ke fita ta na
aikin ƙarfi, ta sami kuɗi ta sawo abinci a ci a gidan. A cikin wannan hali aka
kasance shekara da shekaru. Ana nan sai wata rana aka sami wani mai maganin da
ya ba da tabbacin ya na da maganin wannan cutar. Sharaɗin kawai da ya bayar
wanda ya nuna sai an yi shi maganin zai ci shi ne, sai majinyaci ya saki mata ɗaya
daga cikin matan nan nasa. To idan kai ne majinyanci wacce za ka saka?
A wannan almara an
kawo matsala, aka nuna magani ya kasa samuwa cikin sauƙi. Wannan da ma al'ada
ce ta ciwo. Bahaushe ya yarda da cewa, magani sai dace. Bayan da aka samu
magani kuma, sai almarar ta ƙara fito da wata al'adar bayar da magani a rayuwar
Hausawa. Wato kafa sharaɗin amfani da magani. Haƙiƙa wannan misali ya tabbatar
da nason magani a adabin bakan Bahaushe.
Karin
Magana :
Karin magana kamar
yadda magabata su ka nuna, dabara ce ta dunƙule magana mai yawa a cikin zance ko
ƴan kalmomi kaɗan cikin hikima. (Ɗangambo 1984:38). Fasaha ce da kan ƙarawa
zance armashi da bayyana halayen rayuwar Bahaushe na haƙiƙani. Hausawa sun yi
fice ainun wajen amfani da karin magana a zantuttukansu na yau da kullum. Kamar
yadda sha'anin ya yi ta watayawa a tatsuya da almara, haka ya sami ranar shanya
a karin magana.
Ga wasu kaɗan daga
cikin Karin Magana da su ke ɗauke da magani kamar haka :
(a). Magani da kuɗi wuyar
sha
(b). Maganin biri karen
Maguzawa
(c). Maganin a faɗi a tashi
(d). Haƙuri maganin zaman duniya
(e). Maganin maƙi gudu ban kashi
(f). Shiru maganin mai tsince
(g). Karen bana shi ke maganin zomon bana
(h). Da tsohuwar ake magani
(i). Da kura na da maganin
zawo da ta yiwa kanta
(j). Magani a sha ka ba don
yinwa ba
(k). Haihuwa da yawa maganin
annoba
(l). Gobara daga kogi maganinta Allah
3.2 MA'ANAR BAHAUSHIYA
Kalmar Hausa idan an mata ƙari na ɗafa
ƙeyar -awa a ƙarshenta a samar da kalmar Hausawa. Haka kuma an
yiwa tushen kalmar Hausa - Haus- ƙari na ɗafa goshi na ƙwayar ma'anar ba-
a gabanta da sauya baƙin ƙarshe na tushen kalmar daga s>sh
tare da canja wasalin ƙarshe na kalmar daga a>iya a lokaci
guda dokin samar da kalmar Bahaushiya ta mata, tilo.
3.3 MA’ANAR AL’ADA
Al’ada kalma ce da aka aro ta daga Larabci aka
mayar da ita yar gida, a Hausa ma’anarta ita ce sabbaben abu wato abin da aka
saba da shi. Al’ada na nufin hanyar rayuwar ƴan Adam daga haihuwarsu zuwa
mutuwa, wanda ya shafi addini, kasuwanci, bukukuwa, sana’a da dai sauran
abubuwan da suka shafi rayuwar ɗan Adam gaba ɗaya.
Masana da
manazarta da dama sun ba da ma’anar al'ada kamar:
Magaji
(2001) cewaya yi ‘’ Al’ada ita ce hanyoyin da al’umma ta ke gudanar da rayuwarta waɗanda suka
haɗa da abinci da sutura da muhalli da gine-gine da sadarwa da wasanni da
sauran muhimman abubuwa na wannan al’umma.’’
Abdulmumin
(2004) ya nuna ‘’ Al’ada na nufin hanyar rayuwa da ta zama karbabbiya ga mafi
yawan jama’a wannan sun haɗa da tufafi da abinci da sauransu.’’
Dangambo
(1984) ya bayyana ta da ‘’ Al’ada ita ce abinda aka saba yi yau-da-gobe.’’
Umar
(1989) a ta sa ma'ana ya nu nuna‘’ Al’ada ta na nufin wata sabbabiyar rayuwa ce
wadda akasarin jama’a na cikin al’umman Hausawa suka amince da ita.’’
Abdullahi
(1984) kuma a tasa ma'anar ya nuna ‘’ Al’adu dai su ne dukkan hanyoyin rayuwa
na al’umma; watau kenan al’adu sun ƙunshi dukkan abubuwa da su ka shafi zaman
kowace al’umma.’’
Bargery
(1984) ya fassara kalmar da cewa ‘’ Al’ada ta na nufin dabi’a ko halayya ko
kuma hanya ta rayuwar jama’a.’’
Mahdi
(1980) ‘’Al’ada ita ce baki ɗayan fasahar wata al’umma, abubuwan da su ka yi ko
su ke yi da waɗanda suka faru gare su ( na alheri ko akasin haka) da buƙatunsu,
haka kuma da nasarar da su ka samu a ƙoƙarinsu na shekara da shekaru wajen
mallakar abubuwan da su ke kewaye da su domin biyan bukatunsu.’’
3.4
NAƊEWA
Kamar yadda mu ka
gani a wannan babi an yi bayani ne a kan ma'anar bahaushiya, da al'ada, ma'anar magani da maganin
gargajiya, da kuma kawo wasu kaɗan daga cikin adabin baka na Hausa wanda ya ke
magana a kan magani. Haka kuma duk a cikin wannan babin an bayyana irin yadda
wasu daga cikin Makaɗan Hausa su ka
kira kalmar magani a cikin wasu ɗiyan
waƙoƙinsu. Kamar: Makaɗan Kassu Zurmi da Makaɗan Muhammadu Gambo Fagada.
BABI NA HUƊU : ITACIYAR KUKA A IDON
BAHAUSHE
4.0
SHIMFIƊA
Wannan
babi zai yi bayani ne akan itaciyar kuka a idon Bahaushe, matsayinta da inda
ake samunta tare da bayyana amfanin ta, da kuma la'akari da yadda Hausawa su ke
sarrafa ta a al'amurransu na yau da kullum.
4.1 MA’ANAR ITATUWA
Ƙamusan Hausa (2006) ya bayar da ma’anar
itace da “Bishiya ko ice.”
Abdullahi (1989)
ya bayar da ma’anar itatuwa da “Wani nau’in halitta da ke fitowa a wani wuri ko
muhalli waɗanda sukan fara daga tsiro ta hanyar shuka ko dasawa ko kuma fitowa
da kansu. Sannan ya yi tsawo tare da manya-manyan rassa da yawan ganye da kuma
dogayen jijiyoyi waɗanda suke nutsewa cikin ƙasa domin samun ruwa. Ya ƙara da
cewa wasu itatuwan sukan yi tsawo sosai, wasu kuma gajeru ne.
4.1
ITACIYAR KUKA
Kuka
itaciya ce mai tsayi da faɗi kuma ta na da ganye mai launin kore, kuma ta na da
ƴaƴa, waɗannan ƴaƴan idan suna farkon fitowa ana kiransu 'guliya' idan kuma
suka girma an kiransu 'ƙwame' (kwalaba). Ana samun itaciyar a ƙasashe da dama
da ke farfajiyar Afirka, ƙasar Hausa na ɗaya daga cikin yankunan da Allah ya
albarka ce su da ita.
Itaciyar na daga
cikin itatuwa masu yawancin rai a doron ƙasa, akan samu wata itaciyar ta yi
tsufan da za a ce shekarunta sun kai ɗari biyar (500) koma fiye da hakan.[1]
4.1.1 KUKA : MA'AUNIN WANZUWAR GARURUWA A
ƘASAR HAUSA
Tun
shekaru aru-aru da suka shuɗe babu shahararrun gine-gine da za a samu a ƙasar
Hausa, da ke iya zama wani ma'auni na tabbatar da wanzuwar tsohuwar rayuwar
rayuwar wata al'umma a ƙasar Hausa fiye da rukunin kukoki.
Bincike ya
tabbatar da cewa duk inda aka samu itatuwan kukoki sun jeru reras, ko sun yi
da'ira, ko wani abu mai kama da haka, to babu ko tantama gari ya taɓa wanzuwa a
wannan muhallin. Hasali ma ana sanin ana fahimtar daɗewar gari gami da
tumbatsarsa daga kukoki.[2]
4.1.2
KUKA : A MATSAYIN MA'ADANAR RUWA
Al'ummomin
da suka gabata, musamman waɗanda ke kan hanyar zuwa Sudan data Togo daga ƙasar
Hausa, sukan yi amfani da itaciyar kuka domin adana ruwa. Itaciyar kan aje ruwa
sama da ganga dubu (1000 later) a gindinta. Wannan ne ya sa wasu daga cikin
al'ummar Hausawa su ke sara jikin itaciyar domin adana ruwa, su na sayar wa
mutanen da ke tafiya ƙasa, musamman waɗanda ke zuwa aikin hajji ta ƙasa a
wancan zamanin.[3]
4.1.3 KUKA: A MATSAYIN MAƊAURI
Kafin bayyanar fasahar zamani al'ummomi da
suka shuɗe sukan sarrafa itaciyar kuka domin samar da maɗauri ta hanyar yin
igiya da ɓawon kuka domin ɗaure dabba ko kaya.
4.1.4 DABARUN HAWAN ITACIYAR KUKA
Itaciyar kuka na
da mutuƙar wahala wurin hawan ta ba kamar sauran itace ba. Wannan ne ya sa Makaɗa
Kassu Zurmi ya ambace ta a waƙar da ya yi wa ƴan Jabanda. Ga ɗan waƙar:
Jagora: Ban hana yaro hawan kuka ba na Ahmadu,
: Amma hwa ya santale takalmi.
A wannan ɗan waƙa
ya nuna cewa kuka ba ta hawuwa da takalmi, dole idan ana so a hau ta lafiya sai
an cire su.
Hausawa na da
dabaru da su ke bi wurin hawan itaciyar, waɗanda su ka haɗa da:
(a). Akan yi
amfani da gatari mai kai biyu, gaba tsini baya kaifi ana sarawa sai a cakawa
sai a riƙa a hau.
(b).
Akan yi amfani da kwashe a sara jikin itaciyar ayi matakai.
(c). Akan yi amfani da
igiya, a jefa saman itaciyar sai a riƙa ta a hau.[4]
4.1.5
WASU ZANTUKAN HIKIMA GAME DA ITACIYAR KUKA
Zantukan hikima
maganganu ne gajeru da aka gada kaka da kakani, wanɗanda aka tsara cikin hikima
da nuna ƙwarewar harshe. Ga su kamar haka:
(a).
Kuka baki shekara ba miki.
(b).
Kuka uwar iskoki kowa ya hauki zai ga takansa.
(c). Kuka kin wuce
runguma sai sara.
(d). Kuka mai hana
kukan yaro.
(e). Miyar kuka
Bahaɗejiya idan ta kwana ta fi giya tsiya.
(f). Kuka mai
rabon tuwon gayya.
(g). Kuka baƙar
miya in baki sha ba a gidan ubanki ki sha gidan miji.[5]
4.2
IN DA AKE SAMUN ITACIYAR KUKA
Muhalli shi ne wuri na gida ko gona ko wani
wurin da jama’a ke zaune a cikinsa (CNHN, 2006:318).
Muhalli waje ne da
al'umma da dabbobi da tsirrai ke rayuwa. Muhalli ya ƙunshi abubuwa kamar
yanayin sarari, ƙasa,tudu, tsauni, bakin gulbi da cikin gida.
Kasancewar komai
da muhallinsa, kuka na cikin itacen da akan iya samu a cikin itatuwan gida da
na daji. Daga cikin muhallan da akan iya samun itaciyar kuka a gundumar Zurmi
da sauran sassa na ƙasar Hausa sun hada da: gona, fadama (lambu), bakin gari,
cikin gari harma akan iya samun ta a a cikin gida.
Saɓanin wasu
itatuwa da a daji akafi yawan samun su, kamar: kalgo, ɗorowa, giginya, goriba,
aduwa da sauransu.
4.3
MATSAYIN KUKA A GARGAJIYA
Gargajiya dai na
nufin ɗabi'a ko wani kaya irin na zamanin da. (Kano,2006 : 159).
A Hausa akan kira
garjiya da wasu kalmomi kamar:
1. Gado daga
tsohon zamani. Hali ko al'ada mai asali tun da.
2. Abinda ba
wannan zamanin aka tsire shi ba.
3. Abinda al'umma
ta gada daga zamanin da ya shuɗe,(Abubakar, 2015:156).
A gargajiyance,
Hausawa na kallon itaciyar wata itaciya ce ta daban, domin kuwa duk sun yi
imani da cewa icce ne wanda ya ke wurin zama ne na aljannu.
"Kuka a
al'adun mutanen duniya da Afirka da Turai da Asiya sun ce mazaunin iskoki ne.
" (Bunza 2000:11).
4.3.1 KUKA A MATSAYIN ABINCI
Wikipedia ta
bayyana abinci da cewa "Abinci wasu sinadarai ne na ƴaƴan itatuwa da
tsirrai, waɗanda ake sarrafawa ta hanyar dafawa domin ya gamsar da yunwar ɗan
Adam."
A wata ma'anar kuma ta bayyana abinci da cewa
duk wani abu da za a ci, sannan kuma ya bai wa jiki sinadaran da ya ke buƙata
domin samun ƙarfi. Yawancin abincin da ake ci a kan samo shi daga tsirrai da
kuma dabbobi.[6]
Duba da waɗannan
ma'anoni na abinci da su ka gabata mu na iya cewa Hausawa sun ɗauki itaciyar kuka
a matsayin itaciyar abinci. Saboda dalilai kamar haka:
(a). Akan yi
amfani da ganyen kuka ɗanye ko busasshe wurin yin miyar tuwo
(b). Akan burke
ƴaƴan kuka a haɗa da suga a sha.
(c). Akan haɗa garin
ƴaƴanta da nono a sha.
(d). Akan yi
amfani da garin kuka wurin haɗa ɗan wake.[7]
4.3.2 KUKA A MATSAYIN MAGANI
Masana da dama sun
tofa albarkacin bakinsu dangane da ma'anar magani.
Ingawa (1984:25)
ya bayyana magani da cewa " Hanya ce ta neman kawar da cuta kowace iri, ko
kuma neman kariya daga gare ta ko gwanancewa da ƙwarewa kan wani abu."
Idan mu ka dubi
wannan ma'anar da aka bayar ta magani, zamu iya cewa itaciyar kuka itaciyar
magani ce. Saboda dalilai kamar haka:
(a). Akan sarrafa
ganyenta wurin haɗa magani daban-daban.
(b). Akan yi
amfani da sassaƙenta wurin yin maganin cutuka da dama.
(c). Akan yi
amfani da furenta wurin haɗa magani.
(d). Akan yi
amfani da saiwarta wurin warkar da cutuka da dama.[8]
4.5 HANYOYIN SARRAFA ITACIYAR KUKA
Kusan komai na itaciyar kuka na da amfani da kuma yadda ake sarrafa su, tun daga ganyenta,sassaƙenta, saiwarta da ƴaƴanta kamar yadda zamu gani a sashen da ke bima wannan yanzu.
4.5.1 AMFANIN GANYEN KUKA
kamar yadda na yi
bayani a baya cewa itaciyar kuka na da ganye mai launin kore, akan sarrafa
wannan ganyen ɗanye da busasshe ta fuskoki daban-daban wurin haɗa maganin
gargajiya na Hausa kamar haka:
i.
Akan sha garin kuka da
madara domin maganin gyambon ciki ( ulsa)
ii.
Akan jiƙa garin kuka a
bai wa marar lafiya ya sha shi hakanan idan mutum na fama da matsananciyar
rashin lafiya an rasa gane abin da ke damunsa. Za a sha shi hakanan ba sai an
tace ba da yardar Allah za a samu sauƙi
iii.
Akan kwaɓa garin kuka da
ruwa kaɗan a saka wurin da aka ji ciwo/rauni domin tsayar da zubar jini.
iv.
Idan mutum ba shi da
lafiya ana jiƙa garin kuka a bashi ya sha.
v.
Akan yi turare da tsakin
garin kuka domin maganin mayu.
vi. Akan daka ɗanyen ganyen kuka a tace a sha maganin gyambon ciki.[9]
4..5.2 AMFANIN SASSAƘEN KUKA
Sassaƙe shi ne
bayan itaciya wanda ake amfani da ƙarfe, gatari kwashe, ko haƙori wurin ɗibar
sa. Wannan kuma ya dangata ne daga doka da aka bai wa wanda zai je ɗibar sa.
Wasu daga cikin
amfanin da ake yi da sassaƙen itaciyar kuka sun haɗa da:
i.
Ana amfani da busasshen
sassaƙen kuka wurin haɗa maganin ƙarfe. Za ɗebo sassaƙen kuka mai tsayi da faɗi
sai a shanya tsawon kwana biyar, idan ya bushe zai naɗe, sai a dake a riƙa sha
da fura ko nono.[10]
ii.
Akan dafa sassaƙen kuka
asha shi da zuma tsawon wata ɗaya domin maganin hawan jini.
iii.
Aɓangaren ciwon hawan jini
kuwa akan dafa sassaƙen kuka a sha shi hakanan tsawon wata uku.[11]
iv.
Akan yi amfani da
sassaƙen kuka wurin maganin cutukan fata. Akan shanya sassƙen kuka idan ya ɓushe
sai a dake a haɗa da man shafawa ko a riƙa shafa hakanan a jiki, yin hakan ya
na warkar da cutukan jiki.
v.
Akan daka (sauɓe) ɗanyen
sassaƙen kuka a haɗa da kwalin suga mai iyali a ba amare su sha domin ƙarin
ni'ima.[12]
vi.
Akan yi amfani da
sassaƙen kuka wurin haɗa bauri da ake bawa jarirai, su kan yi ƙiba amma babu
nauyi kuma ba sa ƙarfi.
vii.
Akan dafa sassaƙen kuka a
sa cikin kofi a riƙa bawa yara su na sha.
viii.
A ɓangaren maganin mayu
kuwa akan daka busassen sassƙen kuka a yi wanka da shi. Yin hakan na sa mayu ba
sa ganin kurwar mutum.[13]
4.5.3 AMFANIN SAIWAR KUKA
Saiwa wasu ƙanana
da manyan jijiyoyi ne da su ke a jikin ɗan Adam da dabba da tsirrai da itace.
Ga wasu kaɗan daga
cikin amfanin da saiwar itaciyar kuka ke yi.
i.
1.Akan yi amfani da
saiwar kuka wadda ta ratsa hanya domin mallake zuciya mace/namiji. Akan haɗa
abinci da saiwar abawa saurayi/budurwa ya ci don mallake shi/ ta
ii.
2. Akan yi amfani da
saiwar kuka domin magance ciwon kunne. Idan aka haƙo saiwar za a dafa ta sai a
bawa mai ciwon kunne ya sha, sannan a samu tsumma a riƙa sakawa cikin ruwan ana
fitarwa ana dannawa gafen kunnen.[14]
4.5.4 AMFANIN ƳAƳAN KUKA
i.
Akan yi amfani da ƴaƴan
kuka wurin maganin basir. Akan jiƙa ƴaƴan kuka su jiƙa sosai sai a burke sannan
a riƙa sha, yin haka ya na maganin basir.
ii.
Akan yi amfani da ƴaƴan
kuka domin sa nono ya yi kauri, za a haɗa ƴaƴan kuka ko garinsu da ƙanƙara.
iii.
Akan tsotse garin da ke
cikin ƴaƴan kuka ko a wanke sai a shanya idan su ka bushe sai a soya ƴaƴan
sannan a haɗa da jar kanwa a dake su tare, sa'annan asa ruwa kaɗan a kwaɓa sai
a riƙa ɗiba ana sakawa ga hauren da ke ciwo (haƙora).[15]
iv.
Yara kan daka ƴaƴan kuka
su sha domin ƙwalama.
4.6 NAƊEWA
A
wannan babi an yi bayyani ne game da itaciyar kuka, tare da nuna irin yadda
Hausawa su ke sarrafa ta ta fuskoki da dama. Haka kuma duk a cikin wannan babi
an bayyana muhallin da ake samun itaciyar, tare da nuna hoto dan ƙarin bayani
gameda wannan itaciyar.
BABI NA BIYAR :
KAMMALAWA
5.0 SHIMFIƊA
Wannan babi zai yi bayani ne akan muhimman
abubuwan da wannan ɗan ƙaramin binciken nawa ya tabbatar. Tare da bayar da
shawarwari dangane da wannan bincike. Haka kuma duk a cikin wannan babi za a
kawo manazartar wannan bincke.
5.1 SAKAMAKON
BINCIKE
Haƙiƙa duk wani abu da aka gudanar a
rayuwa akwai wata manufa da ake so aga an cimma, musamman bincike irin wannan.
Kazalika da wasu nasarori da ake sa ran a cimma, ko za a cimma su a yayin da
aka kammala shi.
Daga cikin nasarorin da aka samu a wannan
bincike ya tabbatar da abubuwa kamar haka:
a. Binciken ya tabbatar da cewa itaciyar kuka
ta taimaka ainun ga al'ummar Hausawa, ta fuskoki da dama domin an bayyana yadda
su ke sarrafa ta wurin biyan buƙatunsu na yau da kullum.
b. Haka
kuma binciken ya tabbatar da cewa magani a wurin Bahaushe mahadi ne mai dogon
zamani, domin har an samu nason sa a cikin adabin Bahaushe.
c. Har
ila yau an tabbatar da cewa itaciyar kuka ba itaciyar magani ba ce kawai, ta na
daga cikin itatuwan da suke na magani kuma a wani wurin a matsayin abinci ga
al'umma.
d. Bugu da ƙari a binciken an tabbatar da a da
ana gane kafuwar gari, cikarsa da tumbatsarsa ta kukoki.
e. Daga
ƙarshe binciken ya nuna cewa ba al'ummar Hausawa ba kawai har wasu daga cikin
sassan na duniya, irinsu Asiya, Turai sun tabbatar da cewa itaciyar kuka
mazaunin aljannu ne.
5.3 SHAWARWARI
Idan aka dubi wannan bincike za a ga cewa
ya ƙunshi bayani ne na yadda Hausawa suke kallon itaciyar kuka, da kuma yadda
suke sarrafa ta a rayuwarsu ta yau da kullum. Don haka nake ganin yakamata in
bayar da wasu ƴan shawarwari kamar haka:-
a. Yakamata a samu kwararrun masana masu
sha'awar bincike, su bi silalen diddigin itatuwan da muke da su a ƙasar Hausa
domin sannin alfanun da ke tattare da su. Domin a bayyanawa al'umma shi suma su
amfana.
b. Yakamata malamai masana al'ada da maganin
gargajiya su zurfafa bincike a kan mahaɗi ko tushen maganin garjiya na ƙasar
Hausa, domin share fage ko kakkaɓe ƙura ga malaman kimiya domin idan sun zo su ɗora.
c. Kar mu
biye wa zamani mu watsar da abincinmu na gargajiya, saboda wasu masana kamar
Jinju da Bunza su na ganin duk abincin da Hauwasa ke ci magani ne.
5.3 NAƊEWA
Haƙiƙa komai ya yi farko sai ya yi ƙarshe,
wannan shi ne ƙarshe wannan wannan bincike da na gudanar, mai taken ' Nazari
Akan Itaciyar Kuka A Bahsaushiyar Al'ada'. Wanda a cikinsa aka yi bayanin
abubuwa da dama, kuma an tsara su ne a jerin babi babi.
A babi
na farko an yi bayani ne dangane da manufar wannan binciken, da hasashen bincike,
farfajiyar bincike, tare da bayyana matsalolin da aka ci karo da su a yayin
gudanar da wannan bincike. Haka kuma an bayyana muhimmancin bincike da hanyoyin
gudanar da bincike, duk a cikin wannan babin.
Babi na biyu kuwa, an yi waiwaye adon
tafiya ne a kan bitar wasu daga cikin ayyukan magabata waɗanda su ka gabaci
wannan bincike. An kuma bayyana hujjojin cigaba da wannan bincike.
Babi na uku kuwa, ya yi fashin baƙi ne a
kan wasu daga cikin tubalan kalmomi da suka jiɓanci taken wannan bincike, waɗanda
suka haɗa da : ma'anar Bahaushiya, ma'anar al'ada, magani, maganin gargajiya,
tare da kawo wasu rassa daga cikin rassan adabin baka na Hausa wanda su ke
magana akan magani.
A babi na huɗu kuwa a nan ne aka dake, aka
sheƙe, aka rairaye wannan aiki. Domin a cikinsa ne aka yi bayani a kan itaciyar
kuka, amfaninta ga al’umma, da bayyana muhallin ta, da kuma gudunmuwar ta a
ƙasar Hausa.
MANAZARTA
Abubakar, A. T (2015) "Ƙamusan
Harshen Hausa" Zaria:
Northern
Nigeria
Publishing Company Limited.
Adamu, M. T. (1998). "Asalin
Magungunan Hausawa da Ire-Irensu".
Kano : Ɗan Sarkin Kura Publishers Ltd.
Ado, A. (2019) "Kimiyar Hausawa a
Game da Yanayi da Muhallinsu:
Nazari
Kan Yanayin Damina a Jihar Katsina". Ɗanmarna
International
Journal of Multi-Disciplinary
Studies, Vol 10. No 1.
Pp:167-182.
Sashen Harsunan Nijeriya,
Katsina: Jami’ar Umar
Musa Ƴaraduwa.
Bakura, A. R da Wasu (2019) " Muhallin Zogala a Magungunan Gargajiya
na Hausa Gusau:
Gamzaki Printing Press.
Bunza, A. M. (2020)." Kwartanci: Fashin Baƙinsa,
Mafarinsa da
Nau'insa a Ma'aunin Al'ada da Adabin Bahaushe" Takardar da aka
Gabatar a Taron Ƙarawa Juna sani na Zangon
karatu na farko a
Shekarar 2020 a Sashen Nazarin Harsuna da
Al'adu, Tsangayar Fasaha,
Gusau: Jami'ar Tarayya.
Bunza, A. M.(2006)."Gadon Fede
Al'ada". Lagos: Tiwal Nigeria Limited.
Bunza, A. M (2017). "Dabarun
Bincike :A Nazarin Harshe Da Adabi Da
Al'adun Hausawa".Zaria: Ahmadu Bello
University Press Limited.
CNHN (2006). "Ƙamusan Hausa na
Jami'ar Bayero" Kano:
Ahmadu
Bello University press.
Ɗangambo, A. (1984) “Rabe-Raben Adabin Hausa Da Muhimmancinsa
Ga Rayuwar Hausawa” Kano: Triumph Publishing Company.
Garba, S. A. (2017). "Nazarin
Shirye-shirye a Kan Magani da Kiwon
Lafiya a Wasu Gidajen Rediyo"
Lead paper presented at the
Intentional
Conference On Hausa Traditional Medicine, Center for
Research in Nigerian Languages, Translation
& Folklore, Vol xxvii.
Kano:
Bayero University.
Gusau, S.M (2008) “ Dabarun Nazarin Adabin
Hausa” Kano: Benchmark
Publishers
Ltd.
Imam, A. H. (2017). "Kanwa Uwar
Gami: Tsokaci akan Kanwa Wajen
Haɗa
Maganin Gargajiya" Lead paper presented at
the Intentional
Conference On Hausa Traditional Medicine,
Center for Research in
Nigerian Languages,Translation &
Folklore, Vol xxvii. Kano: Bayero
University.
Jinju, H. M. (1990). "Maganin
Gargajiya na Afirka Tare da Mai Da Ƙarfi a
Kan Nazarin Itatuwan Magani na Hausa"
(da Waraka). Zaria:
Gaskiya Corporation Limited.
Karofi, I. A Da
Aliyu, L. (2018) “Itatuwa Masu Guba a
Ƙasar Katsina” Kadaura
Journal Of Hausa Multi Disciplinary Studies.
Kaduna: State university Vol. 1,
No 4.
Pp 167-182
Maimuna, M. K. (2013)
“ Rashin Sani Kaza ta Kwana a Kan Dami:
Tsokaci a kan
Tsirrai da
Itatuwan Ƙasar Hausa”,
a Cikin Tabarbarewar Al’adun Hausawa, The
Deterioration of Hausa Culture. Katsina:
Organized by Katsina State History and
Culture Bereau in Collaboration with Umaru
Musa Yar’adua University. Pp 251
-252
Megan, RND, L, D (2018). "Health
and nutritional benefits of baobab".
https://www.medicalnewstoday.com/articles/306445.php.
retrieved on 13/2/2020
Sadik, T. G. (2019)."Binciken Tarihin
Hausa:Labaran da Bishiyoyin kuka
ke
Sanar Mana "https//aminiya.dailytrust.com.ng/binciken-tarihin
hausa-labaran-da-bishiyoyin-kuka-ke-sanar-mana/
an ziyarci
Wannan Shafin 13/02/2020.
Yusuf, Shuaibu. (2018). "Amfanin
Miyar Kuka A Jikin Dan Adam."
https://hausa.leadership.ng/2018/06/08/amfanin-miyar-kuka-a-jikin
dan-adam/. an ziyarci wannan shafin
13/02/2020.
MUTANEN DA AKA YI HIRA DA SU
Baba Lula. Mai Shekara 63. An yi hira da
shi Ranar Asabar 22 ga Watan
Maris 2020, a ƙofar Gidansa da ke Awala, Tudun
Wada Gusau. Da
ƙarfe 5:30 na Yamma.
Gwagwo Nasara. Mai Shekara 69. An yi hira
da ita Ranar Lahadi 01 ga
Watan Maris, 2020, a Gidanta da ke Zurmi. Da
ƙarfe 5 na Yamma.
Hamisu Muhammad. Mai shekara 32. An yi
hira da shi a Wayar Salula,
Ranar Alhamis 27 ga Watan Fabreru, 2020.
Mama Hajo. Mai Shekara 61. An yi hira da
ita a Gidanta da ke Awala
Gusau Ranar Alhamis 20 ga Watan Maris 2020, da
ƙarfe 8 na Dare.
Mati. Mai Shekara 70. An yi hira da shi a
ƙofar Gidansa da ke Shiyar gora
Zurmi.
Ranar 02/01/2020, da ƙarfe 5 na Yamma.
[1]Kamar
yadda jaridar Aminiya ta wallafa a shafinta na yanar gizo.
[2]Domin
ƙarin bayani a duba jaridar Aminiya a shafinta na yanar gizo.
[3]Sakamakon
ƙarin bayani da na samu daga Dr. A. R Bakura
[4]Baba
Mati ya bayyana man haka a lokacin da na ke hira da shi.
[5]Mama
Hajo ita ta shaida man haka a lokacin da nake hira da ita.
[6]A
duba Wikipedia, 2019.
[7]Gwaggo
Nasara ta bayyana man haka a lokacin da na ke hira da ita a gidanta.
[8]Kamar
yadda Baba Lula ya shaida man a lokacin da na ke tattaunawa da shi a ƙofar
gidansa.
[9]Na
samu waɗannan bayanan ne daga wurin Baba Lula wani dattijo mai sana'anar bada
maganin gargajiya
[10]Baba
Lula ne ya sanar dani haka a sakamakon hira da shi
[11]Hamisu
Muhammad ya saida man haka a wata hira da na yi dashi ta waya
[12]Mama
Hajo ta shaida man haka a lokacin da na ke hira da ita.
[13]Hakazalika
shima wannan laƙanin na same shin ne a wurin Baba Lula.
[14]Shima
wannan na same shi a wurin Hamisu Muhammaɗ.
[15]Baba
Lula ya bayyana man haka a lokacin da nake hira da shi.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.