Kwatancin Ra'in Newman (2000) Da Na Parsons (1960) Game Da Azuzuwan Aikatau Na Hausa

Kundin digiri na farko wanda aka gabatar a Sashen Harsuna da Al’adun Afirka, Tsangayar Fasaha, Jami’ar Ahmadu Bello Zaria, Nijeriya – Oktober, 2023.

Kwatancin Ra'in Newman (2000) Da Na Parsons (1960) Game Da Azuzuwan Aikatau Na Hausa

NA

SHITU MUHAMMAD LAWAL
Email: ibnshitu1220@gamil
Phone: +2349065119946

 SADAUKARWA

Na sadaukar da wannan kundi nawa ga mahaifina Alhaji Shitu Balarabe Murai, wanda babban burinsa shi ne, ya ga na yi karatu. Allah ya gafarta masa da rahma. Tare da mahaifiyata Mal. Halima Lawal, wacce kullum take ɗawainiya da ni ba ta gajiyawa. Allah ya saka mata da alkairi. Ameen.

SHAFIN AMINCEWA

Wannan Kundin da aka gudanar mai suna,"Kwatancin Ra'in Newman (2000) Da Na Parsons (1960) Game Da Azuzuwan Aikatau Na Hausa". Ya sama amincewa ne a matsayin wani ɓangare na cika ƙa'idar samun digirin  farko a  harshen Hausa (B.A Hausa). Sashen Harsuna da Al'adu Afirka, Tsangayar fasaha, jami'ar Ahmad Bello, Zaria.  A ƙarƙashin jagorancin Prof. Salisu Garba Kargi.

 

GODIYA

Alhamdulillahi, dukkan yabo da godiya sun tabbata ga Allah (S.W.T), wanda Ya ba ni ikon kammala wannan aiki. Ina salati ga fiyayyen halitta shugabanmu Annabi Muhammad (S.A.W) da ahalinsa wandanda suka bi shi baki ɗaya.

Da farko zan fara miƙa godiya ta ta musamman ga mahaifina Alh. Shitu Balarabe Murai, Allah ya gafarta masa da rahama. Sannan mahaifiyata Mal. Halima Lawal tare da abokiyar zamanta Khadijat Muhammad da irin gudummuwar da suka ba ni a rayuwata  baki daya.       

Ƙyaƙƙyawar godiya ta musamman ga fafesa Salisu Garba Kargi, wanda shi ne ya duba wannan aiki nawa, kuma ya yi bakin ƙoƙarinsa na ganin wannan aiki ya yi nasaran kammaluwa, Allah ya saka masa da alhairi Amin.

Godiya ta musamman ga  malamaina dake wannan sashe mai albarka,  domin dukkansu sun bayar da irin tasu gudummuwar ko ta kai-tsaye ko a kaikaice, wanda  hakan ya taimaka wajen cin nasaran gamuwar wannan aiki. Waɗannan malamai sun koyar da ni ilimi da tarbiya da kuma rayuwa. Hakan ya sa ya zama wajibi na miƙa godiyata ga: Farfesa Salisu Garba Kargi da Farfesa Magaji Tsaho Yakawada da Farfesa M.L Amin da kuma Farfesa Balarabe Abdullahi. Haka kuma ba zan manta da Dr. B.S.Y Alhassan da Dr. Shu’aibu Hassan da Dr. Abubakar Ayuba  da Dr. Abdulmalik Aminu da Dr. Adamu Ibrahim Malumfashi da Dr. R.M Tahir da Dr. Hauwa Muhammad Bugaje da Dr. Halima Kabir Daura da Dr. Sarɓi da Dr. A.S Abdulmumin da Dr. Adamu Ago Saleh da kuma Dr. Jibril Dambo.

Ban manta da ku ba, Mal. Abubaka Muhammad Sarki da Mal. Usman Muhammad da Mal. A.S Fulani da Malama Harira. Allahn ya saka muku da alheri.

Haka kuma ina miƙa godiya ta ga ɗaukacin jami’an ɗakin karatu, domin sun ba ni gudummuwa mai tarin yawa, Allah ya saka da alheri, amin.

Daga ƙarshe ina godiya ga ‘yan uwa da abokan arziki kamar: Kabaru da Shafi’u da Aliyu da Umar Me gemu (mutumina) da Ma’awiyya da Zarahaddin. Sannan ina godiya ga ‘yan uwa abokan karatuna irin su: Ramalan Sani da  Junaidu B. Aliyu da Idris Nura da Aminu Lawal da Aliyu Ahmad  da Sadiƙ Zakariyya Jibril da kuma abokin faɗana Ibrahim (Ɗanmakaranta) da sauran dukkan  abokan karatuna wanda ba zai yuwu na iya lissafo su ba. Ina fatan Allah ya bar zumunci.

 

ƘUMSHIYA

Shafin Farko  --  i

Sadaukarwa  --  ii

Shafin Amincewa  --  iii

Godiya -- iv

Ƙumshiya -- ɓ

BABI NA ƊAYA

Shimfiɗa

1.0             Gabatarwa --  -- 1

1.1     Dalilin Bincike -- 2       

1.1             Manufar Bincike -- 3    

1.3     Hasashen Bincike -- 3  

1.4     Farfajiyar Bincike -- 4  

1. 5    Muhimmancin Bincike  --  5

1.6     Hanyar Gudanar da Bincike  --  6

1.7     Kammalawa -- 7

BABI NA BIYU

Waiwayen Gabata Ayyukan da Suka

2.0     Gabatarwa  --  8 

2.1   Ma'anar Aikatau -- 9

2.2    Ayyukan da Suka Gabata Dangabe da Aikatau --       -11

2.3     Ra'ayoyin Wasu Masana A Kan Aikatau -- 12

2.4     Sigogin Aikatau Na Hausa  --  19

2.5     Ra'in F.W Parsons (1960)  --  24

2.6     Ra'in Newman (2000) Game Da Aikatau Na Hausa -- 33

2.7       Kammalawa -- 43      

BABI NA UKU

Kamanci

3.0      Gabatarwa  --  44        

3.1     Kwatancin Ra'in Parsons (1960) da Newman (2000)

Game da Azuzuwan Aikatau Na Hausa -- 44

3.1.0 Karin Sauti Da Wasalin Ƙarshen Kalma -- 45

3.1.1  Ginin Jumla A Azuzuwan Aikatau Na Hausa --        -49

3.1.2 Ginin Kalma A Aikatau Na Hausa --       -55

3.1.3 Ma'ana A Azuzuwan Aikatau Na Hausa -- 56

3.2      Kammalawa -- 59       

 

BABI NA HUƊU

Bambancin

4.0     Gabatarwa  --  60

4.1     Bambanci Ra'in Newman (2000) Da Na Parsons (1960)

Game Da Azuzuwa Aikatau an Hausa -- 60

4.1.0 Adadin Azuzuwan Aikatau Na Hausa --          -61

4.1.1 Aikatau Fa nɗararru (Irregular Verbs) -- 65      

4.2     Kammmalawa -- 67     

BABI NA BIYAR

                                                Kammalawa

5.0     Gabatarwa  --  68

5.1    Nadewa  --  68   

5.2     Kammalawa -- 70        

5.3     Shawarwar  --  71

Manazarta  --  74

BABI NA ƊAYA

Shimfiɗa

2.0             Gabatarwa

Wannan kundi zai yi nazari ne a kan kwatancin ra’in F.W Parsons (1960) da na Paul Newman (2000) game da azuzuwan aikatau na Hausa. Kowanne aiki yana bukatar gabatarwa domin fito da abun da aikin zai ƙunsa. A wannan kuwa, za a yi bayani ne a kan aikatau na Hausa tare da nazarin da waiwayen nazarce-nazaarce da aka gudanar a kan aikatau na Hausa. Bayan haka, bincike zai yi kokarin bayyana ra’o’in biyu fitattu waɗanda suka shahara don kwatanata su, domin fito da kamanci da kuma bambancinsu.

Sannan kuma, binciken zai yi ƙoƙarin fito da abin da wasu masana suka yi tsokaci game da aikatau tare da fito da mabambantan ra’ayoyi na masana dangane da aikatau na Hausa.

Bugu da ƙari, binciken zai waiwayi nazarce-nazarce da aka gudanar a kan aikatau ɗin kafin Parsons. Domin ganin yadda abun ya fara. Dga ƙarshe kuwa, wannan bincike zai fi maya da hankali ne wajen fito da kamanci da kuma bambaancin da ke tsakanin waɗannan masana biyu game da azuzuwan aikatau na Hausa, don tatance aya da tsakuwa.

1.1     Dalilin Bincike

Masu iya Magana kan ce, “Ruwa baya tsami banza”. Wannan zance haka yake, domin komai ka ga ya faru akwai dalili faruwansa. Kenan wannan aiki yana da dalilai da suka sa za a gudanar da shi. Ga su kamar haka:

1.     Babban dalilin wannan aiki shi ne nuna irin bambanci da kamancin da ke tsakanin waɗannan ra’o’i biyu, wato ra’in Parsons (1960) da Newman (2000) game da aikatau na Hausa.

2.     Dalili na gaba shi ne a iya cewa wannan aiki ne wanda zai cike giɓin da aka bari a wannan ɓangare, musamman ma a wannan mataki na digiri. Domin a iya binciken da aka yi, shi ne aiki na farko da zai kwatanta ayyukan biyu a fagen aikatau na Hausa, domin ganin kamancinsu da kuma bambancinsu.

3.     Haka kuma yana daga cikin dalilin wannan bincike shi ne, tattara irin gudummuwar da da masanan suka bayar a wannan sashin na nahawun Hausa dangane da Aikatau. Wanda hakan zai taimaka wa masu bincike da nazari ganin irin gudummuwar da masanan suka bayar.

 

 

2.1          Manufar Bincike

 

Babban manufar wannan binciken ita ce, kwatanta ra’o’i biyu wato, Parsons (1960) da Newman (2000) domin fayyace ko fito da tsarin aikatau na Hausa. Haka kuma wannan bincike yana da manufar fito da tsarin aikatau na Hausa da sigogin aikatau na Hausa. Bayan haka, wata manufar wannan bincike ita ce, fito da ayyakan aikatau da aka gudanar cikin ra’o’i mabambanta domin nuna irin fahimtar kowanne masani   a wannnan fage na aikatau na Hausa

1.3     Hasashen Bincike

Kasancewar wannan bincike kwatanci zai yi a kan ra’o’i biyu wannan Newman (2000) da na Parsons (1960) game da azuzuwan aikatau ɗin hausa Hausa. Akwai hasashen kamar haka: 

 Ana hasashen wannan bincike ya iya fayyace irin bambance-bambance dake tsakanin waɗannan masana biyu, domin ganin inda suka haɗu da kuma inda suka rabu.

 

Haka kuma ana hasashen wannann bincike zai kawo kowane ra’i tare da bayyana irin fahimtar masanin. Wanda hakan zai taimaka wajen sanin ra’o’in masan aga masu nazari a wannan fagen aikatau na Hausa. Bayan haka ana sa ran wannan bincike ya bayyana wasu nazarce-nazarce da aka gudanar game da aikatau na Hausa. Domin fahimtar masana daban-daban game da yadda suka rarraba aikatau ta fuskoki mabambanta.

1.4     Farfajiyar Bincike

Wannan bincike kamar yadda kanun ya nuna, bincike ne da ya faɗa cikin fagen ilimin nahawun harshe. Wannan fage na ilimin harshe fage ne mai faɗin gaske tunda ya haɗa da:  Ilimin Ma’ana (Semantics) da Ilimin Ginin Jumla(Syntas) da Ilimi  Ginin Kalma (Morphology) da  Ilimin Tsarin Sauti da Furuci (Phonitics and Phonology) da  gundarin kalmomi da sauransu.

Saboda haka wannan aiki zai fi karkata ne wajen fito da bambanci da kamanci na mazhabobin biyu a bangaren nahawun harshe game da aikatau na Hausa.

Wannan bincike zai yi ƙoƙirin na kwatanta waɗannan ra’o’i biyu ta fuskoki kamar haka:

a.     Tsarin sauti da waslin ƙarshen kalma.

b.     Ginin jumla a azuzuwan aikatau aikau na Hausa

c.      Ginin kalma a azuzuwan aikatau na Hausa

d.    Ma'ana a azuzuwan aikatau na Hausa.

e.     Adadin azuzuwan aikatau na Hausa.

f.       Fanɗararrun aikatau (irregular Verbs)   

Ana ganin bincike ba zai wuce waɗannan iyakokin ba,  za a  takaita shi ne  a iya abubuwan da aka ambata  a sama.

1. 5     Muhimmancin Bincike

Wannan bincike yana da muhimmanci musamman ga ɗalibai masu sha’awar yin bincike a kan nahawun harshen Hausa. Ana sa ran zai kara musu ƙaimi da ƙwarin gwuiwa wajen sa su a kan hanya wajen fahimtar azuzuwan aikatau ma Hausa. Bayan haka, wannnan binciken zai ƙara sauƙaƙa wa manazarta harshen Hausa su ƙara fahimtar ra'o'in biyu. Domin kasancewar an yi su ne a harshen Ingilishi. Wannan bincike zai yi ƙoƙari wajen sauƙaƙa aikin zuwa harshen Hausa. Har ila yau, binciken zai zama tamkar taska ce ta adana harshen Hausa. Bayan haka binciken zai yi amfani ga malamai da masu nazari wajen zama amintaccen madogara tare da ba su damar sanin wannan fage na aikatau.

1.6     Hanyar Gudanar da Bincike

A yayin gudanar da bincike tilas ne a bi hanyoyi da dama domin cin nasara. Wannan bincike zai bi hanyoyi da dama domin tattaro bayanai masu alaƙa dawannan kanun bincike. Waɗanda suka haɗa da:

Ɗaya daga cikin hanyar da za a bi ita ce, tuntuɓar malamai a kƙn abin da ba a fahinta ba ko ake neman karin bayan, domin dacewa da bincike yadda ya kamata.

Wata hanyar kuma ita ce, ziyarar ɗakunan karatu a cikin gida nan A.B.U da wajen makaranta in hakan ya kama. Domin binciko ayyukan da aka gudanar masu alaƙa da wannan bincike.

Nazartar littattafai bugaggu da kundayen bincike waɗanda suka haɗa da: B. A da B.Ed. da M.A da kuma Ph.D da sauransu kamar mujallu da takardu da a gabatar a wurare daban -daban da sauran makamantansu.

Sannan bincike zai yi amfani da ilimin fassara wanda zai taimaka ga binckiken wajen fassara littafai da mujallu da kundaye masu alaƙa da wannnan bincike, waɗanda ba da harshen Hausa ake yi su ba.

1.7   Kammalawa

Wannan babi a iya cewa shimfiɗa ce ga wannan bincike baki-ɗaya wato yadda binciken zai gudana tun daga farko har ƙarshe. A wannan babi an kawo gabatarwa da kuma dalilan da suka sa ake gudanar da bincike da manufar binciken tare da hasashen bincike. Haka kuma akwai farfajiyar bincike da muhimmancin bincike ga manazarta harshen Hausa. Daga ƙarshe babin zai sake kawo hanyoyun da za a bi domin tattaro bayanai da za su taomaka waken samun nasarar binciken.  

BABI NA BIYU

Waiwayen Gabata Ayyukan da Suka

 

2.0     Gabatarwa

Babi na farko shimfida ce ga wannan bincike, babin ya gabatar mana da dalilai da mafufin daa hasashen da farfajiyar binciken. Sannan mahimmanci da hanyoyin gudanar da binciken sai kuma kammalawa.

Wannan babi na biyu zai yi waiwaye ne a kan wasu ma'anoni da wasu masana suka ba fa a kan Aikatau na Hausa. Haka kuma a wannan babi za a kawo ayyukan da suka gabata dangane da Aikatau na Hausa.

Sannan za a waiwayi wasu ayyuka da suka rigaya suka bayar da ra'ayoyi mabambanta a kan Aikatau na Hausa. Kamar su Bargery da Robinson da Schön da kuma Abraham da sauransu. Bayan haka babin zai kawo mana sigogin Aikatau na Hausa.

Daga ƙarshe babin zai kawo mana manyan ra'o'in masanan biyu, wato na F.W Parsons (1960) da Paul Newman (2000) game da Aikatau na Hausa. Bayan haka sai kammalawa.

2.1   Ma'anar Aikatau

 Skinner (1977) ya ce, Aikatau su ne duk wata kalma da take biyo bayan lamiran suna da sauran lokaci waɗanda ba waɗannan ba (-naa da -kee). Haka ma Ahmad B.Z (1981) ya ce, "wannan kalma an aro ta ne daga Larabci, kuma ma'anarta ɗaya take da 'Verb' da aro daga Ingilishi"

Ya ƙara da cewa: To, fi'ili dai kusan koyaushe yana zuwa cikin waɗannan abubuwa guda uku:

a)    Yana nuna irin abun da wani abu /wata/ wani / wasu ke aikatawa. Misali: Musa ya fasa dutse.

b)    Fi'ili na iya nuna abin da wani ko wani abu ko wata ko wasu ke ciki. Misali:     Ƙyanwa ta maƙale a tarko.

c)     Fi'ili na iya nuna abun da ke faruwa a kan wani ko wani abu ko kuma wasu :  Mangoro ya ruɓe

 Bagari (1986) ya ce, "Ajin aikatau shi ne ajin kalmomi masu nuna aiki. Misali 'kama' da 'duba'   da 'ci' da ' sha ' da ' tafi' da kuma 'gaji'.  Kalmomin wannan aji suna zuwa ne bayan lamirai masu nuna lokaci (Aspect /tense markers) kamar su: "Sun da Suna" da sauransu. Shi ma, Zarruk (1996) ya ce, ma'anar aikatau kalma ce mai nuna aiki ko aukuwa ko wakana. Kullum tana bin wakilan suna dangin "sun da zai" da sauransu. Misali.

(a)  Na sauka.                          (b) Za na karanta.

       Sun sauka.                              Zai karanta.

       Yaa sauka.                              Za ta karanta.

       Taa sauka.                              Za ka karanta.

      Kaa sauka.                               Za mu karanta.

      Kun sauka.                               Za ku karanta.

      Mun sauka.                               Za su karanta.

      An sauka.                                  Za a karanta. Da sauransu.

Bunza (2002:14) ya ce, ma'anar aikatau wasu kalmomi ne masu nuna aukuwar wani aiki ga mai magana ko wanda ake magana kansa ko aiki na faruwƙa da shi. Kalmomin aikatau suna faruwa ne daga faɓa ɗaya har zuwa iyakar gaɓoɓi Hausa.

 

2.2    Ayyukan da Suka Gabata Dangabe da Aikatau.

Wannan bincike ya ci karo da ayyukan masu alaƙa da shi, kuma ya yi amfani da su don ganin aikin ya cimma burinsa.

 Zaria (1981). A cikin littafinsa mai suna 'Nahawun Hausa' ya rarraba nahawun Hausa gida-gada tun daga kan aikatau da irin rawar da suke takawa a cikin jumlar, ta hanyar caccanzawa ta fuskoki daban-daban dangane da abun da ya biyo bayanta.

 Garba A (2011), a kundinsa mai taken "Kwatancin Harɗaɗɗun Kalmomi Na Hausa   Inglishi ". A cikin aikin nasa ya nuna yadda kalamomin Hausa ke harɗewa domin haifar da wata ma'ana. Wannan aiki suna da alaƙa ta fuskar nahawun harshe kasancewa duk fagen ɗaya ne wajen nazarin harshe.

Abdullahi I.S (2012) a cikin kundin digirinsa na biyu "Sauye-sauye a Wasulan Ƙarshen Na Aikatau 'Yan Aji Biyu". Ya bayyana yadda ake samun sauye -sauye a wasula a ajin aikatau na biyu.

 Ƙyambo (2012) a cikin aikinsa mai taken "Kwatacin Wasun Bayanau (Rukunin Nahawu Dangin Suna) A Hausa da Fulfulde.

 Tanimu (2012) a kundin na digiri na biyu mai taken"Ideophonic Verb in Hausa". Ya yi cikaken bayani wajen fito da aikatau masu ɓurɓushin ad9n harshen wanda a iya cewa da yawan masana ba su ce konai a game da irin waɗannan aikatau ba. Misali: kantsamaa da gabzaa da ɓulɓula da sauransu. Muhammadu (2016) a cikin kundinsa mai suna"Gudummuwar F.W Parsons A Aikatau Na Hausa". Ya yi sharhin tare da kawo yadda Parsons ya rarraba azuzuwan aikatau na Hausa zuwa har gida bakwai wanda ya kira su da 'Grades'.

Wannan bincike suna da alaƙa ta ƙud-da-ƙud da wannan aiki domin kusancin da suke da shi, domin yana magana ne akan aikatau na Hausa ne.

2.3     Ra'ayoyin Wasu Masana A Kan Aikatau

Masana da dama sun ta kai kawo dangane da aikatau tun kafin aikin da ake ganin shi ne ginshikina wannan fage na Aikatau na Hausa.

Schön (1862) da Robinson (1925) sun yi nazarce-nazarce a kan aikatau na Hausa. Ga Shön (1862) da Robinson (1925) ƙarshen aikataukan canza in ana buƙatar aikatau so-karɓau ya koma aikatau ƙi-karɓau. Misali.

·        Yaa kaɗa (S-ƙ) madara

·        Ɗalibai sun kaɗu (S-ƙ)

Ana kuma juya aikatau ya ƙare da waslin -oo in ana buƙatar karɓau ya amfana. Sai dai Schö (1862) da Robinson (1925) ɗin, sun sha bamban dangane da yadda suka fahimci aikatau da ya ƙare da wasalin -ee. A wajen Schön (1802) in aikatau ya ƙare da waslin -ee, ƙerarre ne da aka kumburo daga wani aikatau. Misali. Ana ƙera 'zubee' (S-Ƙ) daga 'zubaa' (S-Ƙ) ko' zuba (Ƙ-S). Shi kuwa Robinson (1925) Aikatau da ya ƙare da wasalin -ee saiwa ne. Misali:

Tambayee su (S-Ƙ-S).

Bargery (1934: ɗɗiɗ) A wani babban ƙamusun Hausa kuma a shafukan farko na jagoran ga mai amfani da shi. A nan ya raba aikatau na asali Hausa har sai zuwa ga gida biyu kamar hka:

  (1) Aikatau so-karɓau

Aikatau so-karɓau wannana asali aikatau ne wanda kai tsaye karbau zai bi bayansa kafin ma'ana ta cika. Misali:

·        Yaa gyaaraa motaa. (S-Ƙ)

·        Yaa gyaaraa ta. (S-Ƙ)

 (2) Aikatau ƙi- karɓau.

Aikatau ƙi-karɓau, aikatau ne wanda kai tsaye karɓau ba ya biyo bayansa kafin ma'ana ta cika a jumla. Misali:

·        Balaa yaa zaunaa. (S-Ƙ)

·        Ɗalibai sun karantu (Ƙ-Ƙ-S)

Bargery (1934) ya yi amfani fa aikatau a cikin jumla ya sake raba aikau so-karɓau zuwa gida biyu:

(1)  Mutable (wanda gaɓar kashe ta jirkice).

 (2) Unmatable (marar jirkita).

(1) Mutable:

Wannan shi ne aikatau mai jirkitacciyar gaɓar ƙarshen kalma yayin da wanip karɓau ya bi bayansa. Misalm:

 Aikatau so-karɓau (Transitiɓe Verb)

   -aa / - ee/ -i /    ko      -as / - ar / ad

Misali:

a.     Yaa barbi karee (Ƙ-S) ko Karee ya harbaa

b.     Saaƙaa ya kooyaa. (Ƙ-S)

c.      Yaa kooyee ta (S-Ƙ)

d.    Yaa kooyi saaƙaa. (Ƙ-S)

e.     Ruwa ya zubar / zubas / zubda (S-Ƙ)

Yaa zubar /-as. / zubda da ruwa.

(2) Unmutable: Aikatau so- karɓau.

Waɗannan su ne waɗanda suke ƙarewa da -aa. / - ee. /-oo

Misali:

           (a) Yaa ƙeera zoobee

                  Yaa ƙeeraa shi.

                  Zoobee ya ƙeeraa.

           (b)Yaa kurbi/ karbe kunuu

                  Yaa kurbee shi.

                 Kunuu ya kurbee.

          (c) Yaa sayoo kayaa.

                Yaa sayoo shi.

                Kaayaa ya sayoo.

Aikatau ƙi-karɓau

Waɗanda ba su buƙatar karɓau ya biyo bayansa kafin ma’ana ta cika a jumla sukan ƙare ne da:  - a. / -aa. / - oo/ ko-u kamar yadda ake ɓa misalai da suka gabata.

A takaice Bargary (1934) ya raba aikatauoi ɗin Hausa biyu (2) wato so-karɓau da ƙi-karɓau. Ya yi la'akari da yadda ake amfani da aikatau a cikin jumla, ya sake raba aikatau so-karɓau zuwa gida biyu: Mutable da Immutable.

Abraham (1946) aiki ne da aka yi a kan aikatau kafin bayyanar na Parsons. Abraham ya raba aikatau ɗin Hausa zuwa ɓida uku:

(i) Aikatau so-karbau

(ii) Aikatau ƙi-karɓau.

(iii) Aikatau Haddasau.

Abraham ya sake raba aikatau so-karɓau gida biyu: changing da. Changing su ne waɗanda karshen kalmar yakan jirkice in wani karɓau daban ya biyo bayansu.Misali.

      (a) Binta Balaa yaa auraa (Ƙ-S)

     (b) Binta kam Balaa yaa auree ta.

     (c) Bala yaa auri Binta.

Unchanging su ne aikatau waɗanda ƙarshen su ba ya canzawa, sukan kare da: -aa / - ee / -oo misali: (a) Yaa gasaa masara (S-Ƙ)

                  Yaa gasaa ta.

                  Masaraa yaa gasaa.

         

            (b) Yaa kurɓee kunuu (S-Ƙ)

                  Yaa kurɓee shi.

                  Kunuu ya kurɓee.

A takaice Abraham (1946) ya taba aikatau na Hausa gida uku: Aikatau so-karɓau. Aikatau Ƙi-karɓau. Aikatau haddasau. Sai kuma ya raba so-karɓau zuwa gida biyu changing da unchanging.

Junju (1980) ya kira aiki nasa da sigogin aikatau na Hausana fi'ili.

Sigogin A, B, C, D na fi'ili mai gaɓa biyu cikin Hausa yana da Hausa bakwai. Kowanne Hausa yana da sigogi kashi-kashi.

A:  Ana amfani da ita ina bayan fi'ili babu maf'ulli.

B: Ana amfani da ita ce idan bayan fi'ili akwai lamirin maf'ulli.

 C:  Ana amfani da ita idan bayan fi'ili akwai maf'uli maƙasudi.

Bayan haka ya nuna cewa zai kawo jadawali sigogin aikatau. Kuma a cikinsa za a nuna karin sauti.Ya nuna cewa wasu wasulan akwai dogaye da gajeru. Sannan ya raba Aikatau daga (1) zuwa (7) kamar yadda Parsons (1960) ya raba. Sai dai nasan kason, aikatau ɗan aji shida (6) shi ne, ɗan aji biyar (5). Sannan dan aji shida (7) shi ne dan aji shida (6), bisa yadda ya raba ajin aikatau din nasa.

 Bagari (1986) shi ne kamar sauran ra'ayoyin ne, ya ce, ajin aikatau shi ne ajin kalmomi masu nuna aiki kamar: ci, sha, duba, tafi da gaji. Kalmomin wannan aji suna zuwa ne daga bayan lamirai masu nuna lokaci (aspect/tense markers) kamar: sun, ko sukan da suna da sauransu.

 Ya kuma kasa kalmomin aikatau gida biyu:

 Masu ɗaukar karɓau (Transitiɓe Verb):  ci, sha, gani

 Marasa daukar karɓau (Intransitiɓe Verb): tafi, gaji, zaunaa.

 Ya kuma nuna cewa, ba kowanne suna ba ne yake biyo bayan aikatau ya zama ya sami karɓau.Misali:  Audu ya tafi kasuwa.

 A nan kasuwa ba karɓa, tunda ba za mu iya cewa, Audu ya tafi ba? Sai dai mu ce, Ina Audu ya tafi?

 Bayan haka kuma ya bayyana cewa, ana iya karkasa aikatau dangane da tsarin karin sauti (tone pattern) da yanayin ƙarshensu (ending) kamar yadda F.W Parsons ya yi, inda ya raba zuwa gida (7) wanda ya kira da 'Darajojin aikatau  na Hausa ' (Hausa Verbal grade).

 Ya kuma nuna cewa, ƙarshen aikatau yana canzawa dangane da irin karɓau ɗin da ya biyo bayan aikatau ɗin.

2.4     Sigogin Aikatau Na Hausa.

Aikatau na Hausa yana da sigogin da ake gane shi da su. Iri waɗannan sigogin su ne suke ba da daamar gane rukunin da matsayin aikatau ɗin. Bayan haka, sigogin suna tafiya ne da abu biyu, wato karin sauti da wasulan ƙarshe kalma na aikatau ɗin.  Sigogin sun kasu gida hudu:

 (a) Sigar A

 (b) Sigar B

 (c) Sigar C

 (d) Sigar D.

      Sigar A

A sigar A, wannan sigar aikatau in karɓau bai zo bayansa ba saboda aikatau ɗin ya kasance ki-karbau ko an mayar da karɓau ɗin farkon jumla a ƙarfafa shi. Ko kuma kawai dai an shafe karɓau ko an yi tambaya.

A sigar B kuwa, wannan sigar aikatau in ya zo kafin karɓau kai-tsaye wakilin suna (ni, k a, ki, shi, ita, mu, ku, su) misali:

                               Talle ya kaamaa su

A sigar C, aikatau in ya zo kafin karɓau kai-tsayw suna. Musali:

                             Binta ta kashee ɓeera

A sigar D, aikatau sigar Da in ya zo kafin karɓau jakada suna ko wakilin suna (mani, maka maki, masa, mata, mana, maku, masu) d.s Misali:

                   Audu ya sayaa mana keke.

A irin waɗannan sigogin a kan iya gane ko wane aji ko rukuni A da kan iya shiga cikin, misali. Aikatau so-karɓau, kawai akan samu a rukunin ki aji (0) sifili da aji biyu (2) da aji biyar (5). Don haka za su ɗauki dukkan sigogin guda hudu. (A, B, C, D).

Aikatau ki-karɓau kuwa, akan samu a aji (3) da (7). Saboda haka sigar (A da D) za a samu………………

Amma a aikatau so-karɓau da ki-karɓau akan samu a aji (1) da (4) da kuma (6). Dangane da sigogin A da D, aikatau da suke so-karɓau za su ɗauki sigogin hudu duka. Sannan ki-karɓau za zu ɗauki sigar A da D ne kaɗai.

Ga sigogin aikatau ɗin a jadawali:

	S/N	A	B	C	D
	1	S-Ƙ  -aa (S)    S-Ƙ-S	S-Ƙ -aa (S)  S-Ƙ-S	S-Ƙ -a (S) S-Ƙ-Ƙ	S-Ƙ -aa (S) S-Ƙ-S
	2	Ƙ-S  -aa (Ƙ) Ƙ-S-Ƙ	Ƙ-S     -I (Ƙ) Ƙ-Ƙ-S	Ƙ-S -e (Ƙ) Ƙ-Ƙ-S	Ƙ-S     -aa (Ƙ) Ƙ-S-Ƙ
	3	Ƙ-S    -a (Ƙ) Ƙ-S-Ƙ			Ƙ-S     -a (Ƙ) Ƙ-S-Ƙ
	4	S-Ƙ  -ee (S) S-Ƙ-S	S-Ƙ -ee (S) S-Ƙ-S	S-Ƙ   -e (S) S-Ƙ-Ƙ	S-Ƙ    -ee (S) S-Ƙ-S
	5	S-S    -ar (S) S-S-S	S-S    ar+ da (S) S-S-S	S-S    -ar+ da (S) S-S-S	S-S   -ar (S) S-S-S
	6	S-S  -oo  (S) S-S-S	S-S   -oo (S) S-S-S	S-S   -oo (S) S-S-S	S-S    -oo (S) S-S-S
	7	Ƙ-S      ­­­­­-u Ƙ) Ƙ-Ƙ-S			Ƙ-S   -u (Ƙ) Ƙ-Ƙ-S

 

Sigogin cikin azuzuwan aikatau a jumlar Hausa.

Ajin farko:

               A. Yaa taraa (S-Ƙ)

               B. Yaa taaraa mu.

               C. Yaa taaraa kuɗi.

               D.  Yaa taaraa mata kasaa

Aji na biyu:

              A. Yaa sayaa (Ƙ-S)

              B. Yaa sayee shi.

              C. Yaa sayi doki.

              D. Yaa sayaa musu keke.

Aji na uku:

             A. Yaa tafi (Ƙ-S)

Ajin na hudu:

            A. Yaa budee (S-Ƙ)

            B. Yaa budee ta.

            C. Yaa budee ƙofa.

           D. Yaa budee mini koofa.

Aji biyar:

             A. Yaa kwantar (S-S)

             B. Yaa kwantar da shi.

             C. Yaa kwantar da yaroo.

             D. Ya kwantar mini da yaroo.

Aji shida:

           A. Yaa aikoo (S-S)

           B. Yaa aikoo shi.

           C. Yaa aikoo Binta.

           D. Yaa aikoo mini yaroo.

Ajin bakwai:

          A Yaa daku (Ƙ-S)

2.5     Ra'in F.W Parsons (1960)

Parsons (1960) ya raba aikatau na Hausa zuwa azuzuwa. Wanda haka ya zama madogara ga saura masana a wannan fage na aikatau. Parsons ya raba aikatau ɗin zuwa gida bakwai, wanda ya kira su da 'Verbal  Grades' ta yin la'akari da karin sauti da wasulan ƙarshen kalma da aikatau ɗin ke ɗauke da shi.

Parsons ya kasa aikatau ɗin kamar haka:

(1) Aikatau Aji Ɗaya:

Aikatau ɗan aji ɗaya yana da karin sauti sama-ƙasa a kalma mai gaɓa biyu. A mai uku kuwa, yana da S-Ƙ-S. A aikatau mai gaɓa fiye da uku, ana kara mai katin sauti sama (S) a farkon gaɓar kalmar. Bayan haka yana da dogon waslin -aa a ƙarshen kalma. Sannan wasun kalmomin aikatau na wannan gida so-karɓau ne, wssu kuma ki-karɓau ne.Misali:

Gaɓa	Gaɓa 2	Gaɓa 3	Gaɓa 4
Kalma	Jiƙaa, bugaa	Taakuraa	Jagalgalaa
Karin sauti	S-Ƙ	S-Ƙ-S	S-S-Ƙ-S

Aikatau Ɗan Aji biyu:

Aikatau ɗan aji biyu, yana zuwa da dogo wasali -aa a karshen gaɓar kalma. Sannan yana da Karin sauti (Ƙ-S) a aikatau mai gaɓa biyu (2). A mai uku kuwa (Ƙ-S-Ƙ). A gaɓar da ta wuce uku, ana ƙara karin sauti (Ƙ) a farkon gaɓar kalma. Bayan haka, dukkan aikatau da yake aji biyu so-karɓau ne. Misali.

Gaɓa	Gaɓa (2)	Gaɓa (3)	Gaɓa(4)
Kalma	Kwaasaa, sayaa	Mallakaa	Shugabantaa
Karin sauti	Ƙ-S	Ƙ-S-Ƙ	Ƙ-Ƙ-S-Ƙ

 

Aikatau Ɗan Aji Uku:

Aikatau ɗan aji uku, yana ƙarewa ne da jageran wasli na -a. Sannan da karin sauti (Ƙ-S) a mai gaɓa biyu, a mai uku kuwa karin sauti kan zama Ƙ-S-Ƙ.  A aikatau ɗan aji uku wanda gabarsa ta wuce uku kuwa, ana ƙara karin sauti (Ƙ) a farkon gabar kalmar. Sannan dukan aikatau ɗan aji uku ƙi-karɓau ne. Misali:

 

 

Gaɓa	Gaɓa (2)	Gaɓa (3)	Gaɓa (4)
Kalma	Ɗiga , cika	Tsoorata, sulala	Galabaita, rikirkita
Karin sauti	Ƙ-S	Ƙ-S-Ƙ	Ƙ-Ƙ-S-Ƙ

 

Aikatau Ɗan Aji Hudu:

Aikatau ɗan aji hudu yana ƙarewa da dogon wasali na -ee a ƙarshen gaɓar kalma.  Sannan da Karin sautin (S-Ƙ) a mai gaɓa biyu. A gaɓa mai uku kuwa S-Ƙ-S. A mai hudu kuwa, S-S-Ƙ-S.  Dukkan aikatau wannan aji, so-karɓau ne. Misali:

Gaɓa	Gaɓa (2)	Gaɓa (3)	Gaɓa (4)
Kalma	Kwalfee, kwashee	Tsallakee	Dabaibayee
Karin sauti	S-Ƙ	S-Ƙ-S	S-S-Ƙ-S

 

Aikatau Dan Aji Biyar:

Aikatau ɗan aji biyar, yana ƙarewa da -ar a gabar ƙarshen kalma.  Sannan da karin sauti (S) a duk kalmomin   ajin aikatau ɗin. Misali:

Gaɓa	Gaɓa (2)	Gaɓa (3)	Gaɓa (4)
Kalma	Kifar , tayar	Fuskantar	Sadaukantar
Karin sauti	S-S	S-S-S	S-S-S-S

 

 

 

Aikatau Dan Aji Shida:

Aikatau ɗan aji shida, yana ƙarewa ne da wasli -oo a ƙarshen gaɓar kalma. Sannan yana da karin sauti sama a dukkan gaɓoɓin daga biyu har hudu. Aikatau ɗan wannan gida aikatau ne so-karɓau wasu kuma ki-karɓau ne. Misali:

Gaɓa	Gaɓa (2)	Gaɓa (3)	Gaɓa (4)
Kalma	Ɓallo, karboo	Zagayoo, karantoo	Rikirkitoo
Karin sauti	S-S	S-S-S	S-S-S-S

 

Aikatau Dan Aji Bakwai:

Aikatau ɗan aji bakwai yana ƙarewa ne da gajeran wasalin -u a karshen gaɓar kalmar da Karin sauti (Ƙ-S) a gaɓa biyu. A uku kuwa (Ƙ-Ƙ-S). Haka a mai gaɓa hudu yana da karin sauti (Ƙ-Ƙ-S-Ƙ).  Dukkan aikatau wannan aji, aikatau ne ki-karɓau.  Misali

Gaɓa	Gaɓa (2)	Gaɓa (3)	Gaɓa (4)
Kalma	Dafu, bugu	Karantu, rubutubu	Burburkitu,  shugabantu
Karin sauti	Ƙ-S	Ƙ-Ƙ-S	Ƙ-Ƙ-S-Ƙ

 

Parsons ya sake kawo wata muhimmyar fuskar da za iya rarraba azuzuwan aikatau ɗin ta hanya wasu sigogi hudu: A, B, C, da D.

Parsons ya kawo waɗannan sigogi ne domin iya gane irin karɓau ɗin da azuzuwan ke iya ɗauak da kuma waɗanda ba su daukaar karbau din. Sanna da gane sauye-sauye da ake samu a azuzuwan dangane da wasalin gaɓar ƙarshe da karin sauti.

Misali: A rukunin:

   A: Aikatau wanda karɓau bai zo ba ko babu.

  B: Aikatau wanda karɓau ya zo a wakilin suna.

  C: Aikatau wanda karɓau ya zo a suna.

   D: Aikatau wanda ya yake da karɓau kaikaitau ko karɓau na guda biyu.

Misali:

 Aikatau Dan Aji ɗaya: (S-Ƙ)

A: taa jiƙaa.

B: taa jiƙaa shi.

C: taa jiƙaa magani.

D: taa jiƙaa mata magani.

 Aikatau Ɗan Aji Biyu: (Ƙ-S)

       A: yaa sayaa.

       B: yaa sayee ta.

      C: yaa sayi saniya.

       D yaa sayaa musu kwai.

Aikatau Ɗan Aji Uku: (Ƙ-S)

A: yaa jiƙa.

B: yaa fita.

C: yaa sauka.

Aikatau Ɗan Aji Hudu: (S-Ƙ)

       A: yaa budee.

       B: yaa buudee ta

      C: yaa buudee ƙoofa

      D: yaa buudee mani ƙoofa.

Aikatau Ɗan Aji Biyar: (S-S)

      A: yaa kwantar.

     B: yaa kwanatar da ita.

     C: yaa kwantar da yaroo.

    D: yaa kwanatr mini da yaroo.

Aikatau Ɗan Aji Shida: (S-S)

      A: yaa kaamoo.

      B: yaa kaamoo shi.

     C: yaa kaamoo Biri.

     D: yaa kaamoo mata Biri.

Aikatau Ɗan Aji Bakwai. (Ƙ-S).

     A: yaa dafu.

     B: yaa kaɗu.

     C: yaa gyaaru.

Parsons (1960) ya bambance tsakanin aikatau da ya kira da 'Yan aslin (primary) Aji ɗaya zuwa uku (1-3), da wanda aka haifar wato (secondry & tertiary) daga na hudu zuwa na bakwai.

Wannan rabe-raben yana tafiya ne a cikin rukuni amma kai tsaye a ma'ana. Aikatau daga aji (1-3) ta ma'anarsu a kan sama damar gane wani aji za su fada. Kenana akwai aikatau ɗan aji ɗaya  wanda yake so-karɓau  ne . Haka kuma aikatau ɗan aji biyu shi ma so-karɓau. Sannan  akwai aikatau  ɗan aji  ɗaya  wanda yake  ki-karɓau  ne da suke da kamancin ma'ana da aikatau ɗan aji uku wanda dukkansu ki-karɓau  ne . Misali:  gayaa (S-Ƙ 1), fadaa(Ƙ-S 2) da yankaa (S-Ƙ 1) da saaraa(Ƙ-S  2) da tsayaa (S-Ƙ 1) inda sauka (Ƙ-S  3).

Haka kuma Parsons ya gane aikatau ɗan aji (4) sun samo asali ne a rarraba ƙananan rukunin da aka yi. Akwai wasu aikatau 'yan aji huɗu da suke da ma’ana ta asali, wanda ba za a iya bambance su ko ta wacce hanya ba. Daga aikatau ɗan aji 1-3.

a.     Ajiyee aikatau aji (4), inda sakaa aikatau ɗan aji ɗaya.

b.     Ganee aikatau aji (4), fahimtaa aikatau (2)

c.      Goodee aikatau aji (4), yarda aikatau (3).

Ko da yake abu ne mai yuwuwa a canza aikatau ɗan aji 1-3 zuwa aikatau aji (4) domin samar da kumburarru shi ne, a yain da aka ga saiwar aikatau ɗin  a ɗaya daga kumburarrun ajin. Akan sama kusancin ma'ana wanda babu shi a azuzuwan 'yan asalin. Haka kuma ga shi nan ƙarara a aikatau ɗan aji biyar (5) da (7) kamar yadda aka tabbatar. Aikatau ɗan aji (4) ya samu ne a tsakanin azuzuwa 'yan asali da kumburarru.

Ga tsarin aikin Parsons (1960), a cikin jadawali:

Aji	A	B	C	D
1	-aa  S-Ƙ   -S	-aa  S-Ƙ     - S	-a  S-Ƙ   -Ƙ	-aa  S-Ƙ   -S
2	-aa Ƙ-S    -Ƙ	-ee  Ƙ-S   -S	-i  Ƙ-Ƙ-S	-aa Ƙ-Ƙ-S-Ƙ
3	-a Ƙ-S   -Ƙ
4	-ee S-Ƙ   -S	-ee S-Ƙ   -S	-e  S-Ƙ   -Ƙ	-ee S-Ƙ  -S
5	-ar S-S -S	-ar +da  S-S -S	-ar +da S-S   -S	ar  S-S   -S
6	-oo  S-S   -S	-oo  S-S   -S	-oo  S-S    -S	-oo  S-S    -S
7	-u (Ƙ) Ƙ-S			-u (Ƙ)  Ƙ-S

 

2.6     Ra'in Newman (2000) Game Da Aikatau Na Hausa.

Newman (2000) aikatau ɗin Hausa yana faruwa ne ciki wani tsarin rukunin ginin kalma, wanda akai wa laƙabi da 'grades' darajoji ko azuzuwan.  Kowanne daga ciki akwai tsayayyen tsarin daya bambanta shi da sauran azuzuwan.  Newman ya yi la'akari ne da karin sauti aikatau ɗin wato (Tone pattern) da kuma gaɓar ƙarshe (Termination)

Akasarin aikatau na Hausa suna da alaƙa idan aka duba saiwar  kalmar sai dai a kan  sama bambanci na ma'ana da guraren  da kowannensu ke aiki a tsari nahawu. Misali: sayaa (S-Ƙ 2), sayar(S-S 5) da sayoo(S-S 6) da kuma sayu(Ƙ-S  7).

Bayan haka, Newman ya nuna cewa kowanne aji na aikatau ɗin Hausa akwai wasu rukuni da suke shigan kalmomin  domin tantance  abun da  ke  biye da kalmomin  wanda akan  gane mai amsar karɓau  da wanda ba ya  amsar karɓau  ɗin  da yadda yake sassauyawa dangane da karin sauti da kuma  gaɓar karshe. Wanɗannan rukunin su ne: A, B, C, D Waɗanda suke bambance azuzuwan a kowanne a jumla. Rukunin (A) aikatau ne zuwa ne ba tare da karbau ba, ko dai aikatau ɗin ki-karɓau ne ko ba a sa masa karɓau ɗin ba. (B)  wannan yana zuwa  ne tare da karɓau kai-tsaye  na wakilin suna. (C) Shi kuwa aikatau ɗin wanan gida yana zuwa da karɓau na suna. (D)  wannan rukuni aikatau kan sama karbau ne kaikaitau (indirect object).

Newman ya kasa azuzuwan aikatau ɗin gida biyu Primary grade da Secondary grades. A 'primary grades ' su ne ake ganin aikatau ne 'yan asali.  Su kuwa Secondary grades, kuwa su ne ake ganin samammu ko kumburarru daga gidan 'yan asali. Sannan ya kawo fanɗararrun aikatau wanda ba su shiga cikin tsarin kowanne aji ba. Kamar ' gani da sanii da barii da kusa da zama da hau dai kai da baa/bai da jee da zoo.

Ga azuzuwan kamar yadda Newman (2000) ya raba:

Aikatau Ɗan Ajin Sifili (0)

Aikatau ɗan ajin sifili (0) Newman (2000) ya kira su ne da sifili, waɗannan aikatau sun yi tarayya ne ta fuskar tsarin sauti da kuma uadda ake samar da suna ɗan aikatau ta tsawaita waslon da karin sautin faɗau maimakon waa (Ƙ-S). Aikatau ɗan ajin sifili akwaibmasu gaɓa ɗaya da karin sautin sama(S). Shida daga cikinsu sun ƙare da wasalin -i, biyu da dogon wasalin -aa. A yayin da biyu kuwa suka ƙare da wasalin -oo.sannan akwai wasu guda hudu da suke da gaɓa biyu karin sautin (S-S) da dogon wasalin (BiBaa):  Misali. biyaa, jiraa, kiraa rigaa

Miisal: 

  (1) Wasalin (-i), Karin sautin sama (S).

      bi da ci da fi da ji da ƙi da kuma yi.

  (2) waslin (-aa), karin sautin sama (S)

            Jaa da shaa

 (3)  Waslin -oo, karin sautin sam(S)

           Soa da zoo.

A	B	C	D
-i	-ii	-i	-i
S	S	S	S
-aa /-oo S	-aa/-oo S	-aa/-oo S	- aa/-oo S

 

Aikatau Aji Ɗaya (1)

Aikatau ɗan aji ɗaya, yana ƙarewa ne da dogon wasalin -aa. Sannan yana da karin sauti (S-Ƙ) a gaɓa biyu, a gaɓa uku kuwa, karin sautin (S-Ƙ-S). Aikatau ɗan aji ɗaya so-karɓau ne kuma ki-karɓau karɓau ne. Sannan aikatau ne ɗan asali.

 Misali:  kamaa da raazanaa da tumurmusaa.

A	B	C	D
-aa	-aa	-a	-aa
S-Ƙ    -S	S-Ƙ   -S	S-Ƙ    -Ƙ	S-Ƙ    -S

 

Aikatau Ɗan Aji Biyu (2)

Aikatau ɗan aji biyu, Newman  ya kira shi  aikatau  mai canzawa (changing Verb) , yana da dofon  wasalin  -aa a rukunin A. Rukunin  B kuwa  wasalin -ee ne , sai a rukunin C  yana da wasalin -i  da karin sautin  (Ƙ-S). Aikatau so-karɓau.  Misali: maaraa da tsoorataa da tattambayaa.

A	B	C	D
-aa	-ee	-i	- aa
Ƙ-S     Ƙ	Ƙ-S      Ƙ	Ƙ-Ƙ      -S	Ƙ-S     Ƙ

 

Aikatau Ɗan Aji Uku (3)

Aikatau ɗan aji uku, yana ƙarewa ne da gajeren -a, aikatau 'yan wannan aji duk ƙi-karɓau ne. Sannan yana da Karin sautin (Ƙ-S). Misali.

 

A	B	C	D
-a
Ƙ-S       -Ƙ

 

 Aikatau Ɗan Aji Uku (3A)

Newman ya ƙirƙiri  wanann aji ne  domin  wasu kalmomin  aikatau  wanda Parsons  bai kawo su ba . Wannan aikatau  yana  da karin sautin  (S-S) da gajeren  wasalin  -a, yakan  fara ne  da  nannauyar gaɓa a farkon gaɓar kalma. Misali. Ƙaura da tuuba da caara da kuuka da kuma tsuufa.

A	B	C	D
-a	-a	-a	-a
S-S	S-S	S-S	S-S

 

Aikatau Ɗan Aji Uku B (3B)

Aikatau ɗan aji uku (b), suna ƙarewa ne da gajeren waslin -i da - u da -a. Sannan suna da karin sautin (S-Ƙ). Dukkan aikatau ɗan wannan gida gaɓa biyu ne kuma so-karɓau ne. Misali:

Ɓaci da fadi taashi da wuni/yini da haifu da mutu da kuma ɓata.

A	B	C	D
-i/-u/-a	-i/-u/-a	-i/-u/-a	-i/-u/-a
S-Ƙ	S-Ƙ	S-Ƙ	S-Ƙ

 

Aikatau Ɗan Aji Huɗu.

Aikatau ɗan aji huɗu, yana ƙarewa ne da dogon waslin -ee a ƙarshen kalmar aikatau ɗin. Amma a rukunin C yana ɗaukar gajern wasalin-e, sannan yana da karin sauti sama-ƙasa (S-Ƙ) a gaɓa biyu, a mai uku kuwa yana da karin sautin (S-Ƙ-S). Haka a mai gaɓa hudu (S-S-Ƙ-S.  Aikatau ɗan wannan gida so-karɓau kuma ki-karɓau ne.

Sanann a wannan aji akan sama wasu aikatau da suke ƙarewa da ɗafin kwayar ma'ana ta nyee musamman waɗanda suke da tushen aji sifili (0) Misali:

Feree da karkadee da ragargajee da kuma shanyee (F- S).

A	B	C	D
-ee	-ee	-e	-ee
S-Ƙ    -S	S-Ƙ    -S	S-Ƙ     -Ƙ	S-Ƙ   -S
		-ee   S-Ƙ-S	-nyee S-Ƙ-S
-nyee   S-Ƙ S	-nyee S-Ƙ   -S	-nye S-Ƙ    -Ƙ
		-nyee S-Ƙ   -S

 

Aikatau Ɗan Aji Biyar.

Aikatau ɗan aji biyar, yana ƙarewane da harafin baki a ƙarshen gaɓar kalma aikatau ɗin.  Sannan yana da karin sauti sama(S) a dukkan gaɓoɓin aikatau ɗin.  Haka kuma aikatau ne so-karɓau.  A kan sama sauyi a ƙarshen kalmar rukunin (B), a yayin da wakilin suna ya biyoa matsayin karɓau.  Akan sama -shee karin sautin (S) da 'da'karin sauti (Ƙ) kafin karɓau.

Misali:

  Kooyar da tsooratar da wulakantar.

A	B	C	D
-ar (S)	-ar (S)+ da (Ƙ)	-ar +da (S)	-ar + da (S)
	-shee (S)
	- - da (S)	-  - da (S)

 

 

Aikatau Ɗan Aji Biyar: (5d)

Aikatauɗan wannan aji, yana ƙarewa ne da ɗafa goshi -daa. Sanann yana da Karin sautin (S-Ƙ) kamar aikatau ɗan aji ɗaya. Bayan haka aikatau ne so-karɓau.  Misali:

Gaidaa da wahaddaa da karantadda.

A	B	C	D
-daa   S-Ƙ	-daa   S-Ƙ	-da S-Ƙ	-daa S-Ƙ

 

 Aikatau Ɗan Aji Shida. (6)

Aikatau ɗan aji shida, aikatau ne mai dogon wasalin-oo a ƙarshen gaɓar kalma. Sannan yana da Karin sauti (S-S) a duk kalmomin aikatau ɗin.  Aikatau ne so-karɓau.

 Misali:

Harboo da karantoo da ratattakoo.

A	B	C	D
-oo (S)	-oo (S)	-oo (S)	-oo (S)

 

 

Aikatau Ɗan Aji Bakwai: (7)

Aikatau ɗan aji bakwai yana ƙarewa ɗafa ƙeyar -u, ko da gajeren wasalin -u. Sannan yana da karin sautin (Ƙ-S). Wannanaikatau ƙi-karɓau ne. 

Misali:

Ɗauru da gajiyu da kanannaɗu.

A	B	C	D
-u   Ƙ-S

 

  Newman (2000), ga yadda abun yake a jadawali:

Rukuni /Aji	A	B	C	D
0	-i      (S)	-ii   (S)	-i  (S)	-ii (-i)   (S)
	-aa /-oo  (S)	-aa/-oo   (S)	-aa/-oo (S)	-aa / -oo   (S)
1	-aa   S-Ƙ    (S)	-aa   S-Ƙ  (S )	-a   S-Ƙ   (Ƙ )	-aa  S-Ƙ    (S )
2	-aa  Ƙ-S    (Ƙ)	-ee   Ƙ-S  (Ƙ )	-i  Ƙ-Ƙ-S	-aa  Ƙ-S     (S)
3	-a    Ƙ-S    (Ƙ)	------------	-------------	--------------
3a	-a       S-S	-------------	--------------	--------------
3b	-i /-u /-a  S-Ƙ	-------------	-------------	--------------
4	-ee S-Ƙ     (S)	-ee        S-Ƙ    (S)	-e         S-Ƙ  (Ƙ)	-ee   S-Ƙ   (S)
	-nyee S-Ƙ    (S)	-nyee  S-Ƙ    (S)	-nye    S-Ƙ    (Ƙ)
			-nyee   S-Ƙ    (S)
5	- ar     S-S	-ar  (da Ƙ)   (S)	-ar (da)     (S)	-ar (da)       (S)
		-shee     (S)
		--    (da)    (S)	--  (da)   (S)
5d	-daa   S-Ƙ	-daa     S-Ƙ	-da   S-Ƙ	-daa   S-Ƙ
6	-oo      S-S	-oo     S	-oo       S	-oo   S
7	-u       Ƙ-S	-------------	---------------	------------

 

2.7       Kammalawa

Kamar yadda aka gani wannnan babi ya yi waiwaye ne a kan ma'anar aiķatau. Sannan ya waiwayi ayyukan da aka gudanar masu alaƙa da aikatau. Bayan hakan, babin ya waiwayi ra'ayoyin masana a kan aikatau domin ganin irin gudummuwar da kowa ya bayar a wannan fage. Babin ya sake tantance mana sigogin da aikatau n Hausa ke tafiya da su.

Daga ƙarshe kuwa, babin ya kawo mana manyan ra'o'in masan biyu wato Parsons (1960) da Newman (2000) a takaice.

    

BABI NA UKU

Kamanci

3.0       Gabatarwa

A babin da ya gabata, babi  na biyu  ya yi  waiwaye  wasu ayyuka  na  na aikatau  ɗin  Hausa. Inda  babin ya kawo ra'o'in  mabambanta  dangane  da aikatau  na  Hausa  da yadda kowanne masani ke kallon aikatau   na Hausan.

Wannan  babin kuwa , zai yi la'akari ne da  muhimmanci  ra'in  nan biyu na Parsons (1960) da Newman (2000), domin kwatanta  su a fito da kamancinsu da kuma bambancin  ta fuskokin  mabambanta  tare da  kawo  misalai waɗanda za su nuna kamancin ayyukan biyu ƙarara.

3.1     Kwatancin Ra'in Parsons (1960) da Newman (2000) Game da Azuzuwan Aikatau Na Hausa

Tun lokacin mai tsawo masan ilimin harsuna sun yi ƙoƙari wajen nazarce-nazarce game da aikatau na Hausa. Irin waɗannan masana sun haɗa da: Schon (1862) da Rabinson (1925) da Bargery (1934) da kuma Abraham (1946). Daga baya ne ka sami wani masani wanda ya nazarce aikatau ne Hausa ta wata fuskar wanda aka gani shi ne ya firo da aikatau na Hausa cikinwasu Azuzuwa wanda ya kira da 'Grade' Wannanmasani kuwashi ne F.W Parsons, wanda ya gudanar da nazarin nasaa (1960). Wannannazari da ya yi sai ya  gama  wa  sauran manazarta  madogara, wanda haka  ya sa  wasu  manazartan suke gani  akwai  wasu  yan gyare-gyare da ya kamata a yi.

Daga cikin waɗanda suke ganin aikin Parsons ɗin ya haifar da gibi game da wasu kalmomin, akwai: Pual Newmaninda ya waiwaiyi ra'in Parsons na (2000), domin bayar da tasa irin gudummuwar a wannan fage na aikatau a Hausa.  

Wannan ya sa za a kamanta ayyukan ta fuskokn nazarin harshe domin ganin kamancin   ra'o'in guda biyu.

3.1.0 Karin Sauti Da Wasalin Ƙarshen Kalma

Sani (2013) ya ce, karin sauti nau'i ne na amon murya a lokacin da ake furta lafazin gaɓar kalma. Kowacce gaɓar kalma tana da karin sauti ɗaya.

Sani ya ƙara da cewa a Hausa muna da karin sauti irin uku: katin sautin sama (S) da kari saukin ƙasa (Ƙ) da kuma faɗau (F). Haka ma, Parsons (1960) ya yi amfani da karin sautin wajen raba azuzuwan azuzuwa na aikatau ta yin la 'akari da karin sauti da waslin ƙarshen gaɓar kalma ta aikatau a matsayin kwayar ma'ana. Kowanne aji da karin sautin gaɓoɓin kalmominsa wanda ya kira su da: (Grades markers).

Wannan tsarin Parsons ya bi wajen raba azuzuwan aikatau har zuwa aji bakwai, inda ya nuna duk aikatau mai gaɓa biyu in dai ya fito da karin sautin (S-Ƙ), sannan ya ƙare da dogon waslin -aa yana aji na (1) ne. Misali: koosaa, rainaa, zaunaa. In aikatauyana da karin sautinm (Ƙ-S) sannan ya ƙare da dogon wasalin -aa, aikatau ne ɗan aji biyu. Misali: Kooyaa, sayaa, aunaa, zubaa. Idan aikatau yana da karin sautin (Ƙ-S) da gajern waslin -a yana aji uku (3) ne. Misali: rika, fita, shiga, ɗiga.

Aikatau da yake da Karin sautin (S-Ƙ), sannan yana ƙarewa dogon wasalin –ee, aikatau ne ɗan aji hudu (4). Misali:  sayee, zubee, shigee. Haka kuma aikatau da yake da karin sautin (S-S) sannan da gaɓar karshe na -ar, aikatau ɗan aji biyar (5). Misali:  sayar, koyar kawar zubar, shigar.  In aikatau yana da karin sautin (S-S) sannan ya ƙare da dogon wasalin -oo, aikatau ne ɗan aji shida (6). Misali: sayoo, shigoo, kooyoo. Aikatau mai Karin sautin (Ƙ-S) sannan ya ƙare da gajeren wasalin -u, aikatau ne ɗan ajin bakwai (7). Misali: zaunu, sayu, bugu, dafu riku.

Waɗannan alamun Parsons (1960) ya kira su da (Grade Markers) masu ɗauke da kwayar ma'anar kowane aji. Ya kuma ƙaddara waɗannan alama za su iya tafiya da kowacce tushen kalmar aikatau don tayar da aji n aikatau.

 Misali:

Aji	Karin Sauti	Waslin ƙarshe	Kalmar aikatau
1	S-Ƙ	-aa	Zaunaa, kamaa
2	Ƙ-S	- aa	Sayaa  , zubaa
3	Ƙ-S	- a	Fita,   ɗiga
4	S-Ƙ	- ee	Sayee , zubee
5	S-S	- ar	Shigar kooyar
6	S-S	-oo	Fitoo,  shigoo
7	Ƙ-S	- u	Shigu , bugu

 

Haka kuma, idan muka duba Ra'in Newman (200) ya nazarci aikatau na Hausa,   ya nuna yana da azuzuwa wanda shi ma ya kira su da 'Grades '. Inda kowannensu yake da tsari na musamman da ake gane shi. Abubuwan da ake gane kowanne ajin kuwa da su: karin sautin (tone pattern) da ƙarshen gaɓar kalma(termination) wanda  yakan  iya  ƙarewa  da  wasali sai dai akan sama wanda yake  ƙarewa da aB (Baki).

Newman (2000) shi ma ya yi amfani da karin sautin da wasalin ƙarshewajen rabaazuzuwan aikatau, inda kowanne yana da irin nasa tsarin. Aikatau ɗan ajin (0) sifili yana da karin sautin (S) da wasalin -i/-aa /- oo.  Aikatau ɗan aji ɗay yana da kari sautin (S-Ƙ) a gaɓa biyu, a uku kuwa (S-Ƙ-S) da wasalin gaɓar ƙarshe na -aa. Aikatau ɗan aji 3) kuwa yana da Karin sautin ƙasa-sama: (Ƙ-S-Ƙ) sannan da dogon wasalin ƙarshe na -aa. A aji uku kuwa, yana da karin sautin ƙasa-sama: (Ƙ-S-Ƙ) sannan da gajeren wasalin ƙarshe na -a.  Aikatau ɗan aji uku A (3A) yana da karin sautin (s) sannan yana ƙarewa ne da gajeren waslin -a. Aikatau ɗan aji uku .B(3B), yana da karin sautin sama -ƙasa (S-Ƙ), sannan yana ƙarewa ne da wasalin-i /-u /- a.

Aikatau ɗan aji hudu (4) yana da karin sautin sama-kasa: (S-Ƙ-S) da wasalin gaɓar ƙarshe na -ee. Aikatau ɗan aji biyu (5) yana da karin sautin sama-sama da gaɓar ƙarshe na -ar. A aikatau ɗan aji biyar (5D) yana da karin sautin sama -ƙasa da gaɓar ƙarshe na -daa. Sai a aikatau ɗan aji shida (6) yana da katin sautin sama-sama a duka gaɓoɓinsa da wasalin ƙarshe na -oo. Aikatau ɗan aji bakwai (7) kuwa, yana da karin sautin Ƙasa-sama ne, sannan yana zuwa da wasalin gaɓar ƙarshe na -u, kamar yadda (Newman 2000) ya gabatar.

Ke nan Parsons (1960) da Newman (2000) suna da kamanci na yi la'akari da karin sautin da wasalin gaɓar ƙarshe kalma, wajen rarraba azuzuwan aikatau na Hausa. 

Haka kuma, idan aka sake dubawa za a ga an sake samun kamanci a tsakanin azuzuwan kamar a aji na ɗaya da biyu da uku da hudu da biyar da shida da bakwai, wato babu wanda ya saɓa wa wani ta fuskar karin sautin ko wasalin gaɓar ƙarshe kalma, duk suna tafiya da tsarin iri ɗaya ne .kamar yadda suke a wajen wasali ƙarshe a azuzuwan.

3.1.1    Ginin Jumla A Azuzuwan Aikatau Na Hausa.

Parsons (1960) da Newman (2000) sun yi tarayya wajen yin amfani da kalmar aikatau a ginin Jumla wajen nazartar kalmomin aikatau na Hausa wato (Morphosyntaɗ). A wajen nazarin sun duba aikatau ne da dangantakarsa da karɓau ɗin da ya biyo bayan aikatau ɗin in har akwai.

Parsons (1960 da Newman (2000) sun yi amfani da ginin jumla wajen samar da sigogi hudu kamar yadda kowannensu ya samar:  A, B C, D. Da kuma gane waɗanne azuzuwan ne ke amsar karɓau da waɗanda ba sa amsa. Masannan sun yi tarayya wajen samar da waɗannan \sigogi wanda suka su da (Form). In da suke nuni da idan karɓau yabiyo bayan aikatau wacce siga ce aikatau ɗin zai faɗa?

Misali:

Sigar A.

Aikatau sigar A (zubin A, kan samu  ne in karɓau bai zo ba bayan aikatau ba, ko saboda aikatau  ɗin ya kasance ƙi-karɓau  ko an mayar da karbau  farkon jumla don karfafawa, ko dau an share karɓau ɗin ne kawai. Misali

(a) Yaa shiga (aikatau ƙi-karɓau) Ƙ-S

(b) Hauwa taa rooƙaa. (an share karɓau) Ƙ-S

(c)  Gishiri Hauwa taa rookaa (an  ƙarfafa karɓau) Ƙ-S

(d)    Mee Hauwa taa daafaa ?(tambaya) S-Ƙ

 

Aikatau sigar B        

 Aikatau Sigar B (zubin B), aikatau ne da yake amsar karɓau na kai-tsaye a matsayin wakilin suna kamar: ni, kai ke, shi, ita, mu, ku, da su. A wannan siga aikatau ɗan aji yakana sauya wasalin ƙarshe daga -aa zuwa -ee idan ya fado a wannan siga. Misali

(a) Yaa dafaa ta   S-Ƙ

(b)  Audu yaa auree ta. (-aa zuwa -ee) Ƙ-S

(c)  Bukar yaa wankee ta.  S-Ƙ

(d)Bello yaa watsar da ita,  S-S

 

 Aikatau Sigar C.

Aikatau sigar C (Zubin C), wannan sigar na aikatau ana samun sa ne idan aikatau ya zo kafin karɓau na kai-tsaya na suna.  A wannan siga wasulan karshen kalmar aikatau kan gajarce a aikatau ɗan aji: ɗaya da hudu. A aji biyu kuwa, wasalin kan sauya ne daga -aa zawa -i ne. Misali

(a) Ta rubuta wasiikaa. S-Ƙ-S

(b) Taa rooƙi gishiri. (-aa zuwa -i) Ƙ-S

(c)  Yaa wanke mootaa.  S-Ƙ

 

 Aikatau Sigar D

 Aikatau Sigar D (Zubin D), kan samu ne in karɓau jakada /kaikaitau ya gabaci aikatau.  Irin jakadar da ake samu su ne, na wakilin suna  ne kamar:  ma+ ni, ka da ki da ku da su da sauransu, da kuma jakadan  ‘wa /ma”.

 Misali.

(a) Auda yaa daafaa masa moota. S-Ƙ

(b)  Shitu yaa kooyaa wa ɗalibai Hausa. Ƙ-S

(c)  Yaa shiga masa gida. Ƙ-S (3)

(d)Yaaroo yaa wankee mini hula. S-Ƙ (4)

(e)  Audu yaa sayar wa Binta fiilii. S-S

(f)   Su taaru mana a gida. Ƙ-S

 

Ga wasu misalai na yadda suke a azuzuwan aikatau na Hausa:

 

Akatau Aji Ɗaya.

Sigar A.  Yaa taaraa. (S-Ƙ)

             B. Yaa taaraa mu.

             C. Yaa taaraa kudi.

             D. Yaa taaraa mata ƙasa.

Aikatau Aji Biyu.

Sigar   A. Yaa sayaa.   (Ƙ-S)

               B. Yaa sayee shi.

               C. Yaa sayi doki.

                D yaa sayaa mini keke.

 Aikatau Aji Uku.

   Sigar A. Yaa tafi.  (Ƙ-S)

                      B --------------------

                      C --------------------

                      D Yaa shiga musu gona

 

Aikatau Aji Hudu.

      Sigar A. Yaa budee.  (S-Ƙ)

                B. Yaa budee ta.

                C. Yaa bude koofa.

               D. Yaa budee mata koofa.

Aikatau Aji Biyar.

         Sigar A. Yaa kwantar.  (S-S)

            B. Yaa kwantar da ita.

            C. Ya kwantar da yarinyaa

            D yaa kwantar maku da Binta.

Aikatau Aji Shida.

            Sigar A. Yaa aikoo. (S-S)

              B. Yaa aikoo shi.

              C yaa aikoo Bintaa.

              D. Yaa aikoo mana shi.

Aikatau Aji Bakwai.

            Sigar A. Yaa daku. (Ƙ-S)

                     B. ------------

                   C. ------------------

                     D. Sun taaru mana a ɗaki.

 

Ke naan kowanne aji yana da da sigogin hudu sai dai akwai waɗanda ba su ɗauka hudu sai dai A da D. Parsons da Newman sun yi la'akari ne da aikatau a julma wajen gane waɗanne azuzuwa ne so-karɓau da ki-karɓau. A nan ma akwai kamanci wajen masanan yadda suka aikatau na azuzuwan gida uku:  aji 1 da 4 da 6, aikatau ne so-karɓau kuma ƙi-karɓau.  Aji 2 da 5, aikatau ne so-karɓau.  Aji 3 da 7 aikatau ne ƙi-karɓau.

A takaice Parsons (1960) da Newman (2000) suna da kamanci a wannan fuskar  ta aikatau  a gini  jumla , inda suka yi tarayya  ta wajen gane irin  aikatau  so-karɓau ko kuma ƙi-karɓau  ne , kamar yadda aka ga misalai a sama.

3.1.2 Ginin Kalma A Aikatau Na Hausa

Parsons (1960) da Newman (2000) sun yi la'akari da tasrifin kalma wajen rarraba aikatau na Hausa zuwa azuzuwa. Wannan fage ne na nazarin kalma da ka'idojin da suka shafi  ƙera kalma, wanda ke nuna ko fayyace ko kalma  saiwa ce ko kuma Kumburarriya ce ko kuma dai tsirarriya.

Parsons da Newman sun raba aikatau ta irin wannan fuskar , inda suka kira aji 1-3 da ( ‘Yan Asali) wanda suke zuma zubin boye na kowanne aikatau,  wato su ne a matsayin  saiwar sauran azuzuwan  na aikatau.(Tsirarrau). Irin waɗannan aikatau  na 1-3 daga su ne ake samun saura azuzuwa bayan  an kumbura ko an tsirar da su ta hanyar mayar da Kalmar saiwa sai a ɗafa masu kwayar ma'anar (Grades markers) na azuzuwada ake so a ƙera. Misali.

 Sayaa = say (Saiwa)

               Say = say + ee         sayee (S-Ƙ 4)

                Say + oo                  sayoo (S-S 6)

                 Say + ar                   sayar (S-S 5)

                 Say + u                    sayu (Ƙ-S 7)

Parsons (1960) da Newman (2000) sun yi la'akari da tasrifin kalmomin aikatau inda suka kira su da saiwar aikatau (Ajin na asali) da (Ajin tsirarru) wanda aka tsirar ke nan ta hanyar ɗafa ƙeyar karin sauti da wasalin ƙarshe na ajin da ake so. Misali:

·        Koonaa (S-Ƙ 1)  zuwa  koonee (S-Ƙ 4)

·        Kirɓaa (S-Ƙ 1)    zuwa   kirbu    (Ƙ-S  7)

·        Sayaa   (S-S  2)   zuwa  sayoo  (S-S  6)

·        Zuba     (Ƙ-S 3)   zuwa  zubar  (S-S  5)

A takaice da Parsons da Newman suna da kamanci ta fuskar tsirar da wasu azuzuwa daga azuzuwa na asali, ta hanyar tasrifin kalma.

3.1.3 Ma'ana A Azuzuwan Aikatau Na Hausa.

Ilimin ma'anar (Semantic) wani ɓangare ne na ilimin harshe wanda ya shafi ire-iren ma'ana da kalma kan iya ɗauka. Parsons (1960) da Newman (2000) sun yi la'akari da wannan ɓangare wajen rarraba aikatau na Hausa. A iya cewa sun yi tarayya wajen fito da kalmomin aikatau ta fuskar ma'ana.  A inda kowannensu ya yarda azuzuwan 1 da 2 da 3 suke dauke da ma'ana ta asali (basic meaning) na aikatau ɗin, sannan ɗaga aji  na 4 zuwa 7 kowannensu na da tsirarriyar ma'ana  ce  daga ta asali.

Misali. (1)

Aikatau	Aji	Karin Sauti
Kooraa	1	S-Ƙ
Kooraa	2	Ƙ-S
Kooree	4	S-Ƙ
Kooroo	5	S-S
Kooru	7	Ƙ-S

 

Misali: (2)

Sayaa	2	Ƙ-S
Sayee	4	S-S
Sayar	5	S-S
Sayoo	6	S-S
Sayu	7	Ƙ-S

Misali: 3

Zuba	3	Ƙ-S
Zubee	4	S-Ƙ
Zubar		S-S
Zuboo	6	S-S
Zubu	7	Ƙ-S

 

Abun lura a nan shi ne, masanan suna ƙaddara cewa waɗannan aikatau daga saiwa guda kamar: koor -> kooraa, da say -> sayaa da zub-> zuba. Daga nan ne za a tsirarda dukkan sauran azuzuwan da ma'anoni makusanta juna. Bayan haka suna ganin aikatau na asali (basic meaning) sukan ƙare ne da -aa ko -a, za a iya jingina wa tsirarrun azuzuwan (Deriɓatiɓe grades) wanann  ma'ana.

Misali:

Ajin Aikatau	Ma'anar Ajin aikatau
0-3 (A da B)	Ma'anata asali (basic meaning)
4	Cikar ma'ana.
5	Haddasau.
6	Halartau / Aikin ya fukanto aikau.
7	Kammalau/ Kyautatu.

 

A nan kamar yadda aka gani a sama, akwai kamanci ta fuskar ma'ana a azuzuwan kamar yadda masanan biyu suka kira kowanne aji da ma'anar da ajin yake ɗauka a ra’o’in nasu.

3.2      Kammalawa

Wannan babi kamar yadda aka gani ya duba ayyuka ko ra'o'in biyu na Parsons (196) da na Newman (2000) ta fuskoki mabambanta, inda ya fito da irin kamancin da ra'o'in suke da shi tare da ƙoƙarin ba da misalai waɗanda suke nuna hakan a zahiri. A takaice babi ya kamanta mana ayyukan duk da irin tazarar da ayyukan ke da shi na tsawon lokaci da kuma Sauye-Sauyen da aka samu kasancewar ayyukan ba mutum ɗaya ya yi su ba.

                                           

 

BABI NA HUƊU

                                                                     Bambancin

4.0     Gabatarwa

Babin da ya gabata babi na uku ya fito da kamancin da ra'o'in na masanan  biyu  ke da shi , sannan  ya yi ƙoƙarin  bin hanyoyin na nazarin harshe domin bayyana irin kamancin ra'o'in  wato na Parsons (1960) da Newman (2000), tare da fito da misalai  mabambanta.

A wannan babin kuwa duk da irin kamancida ayyukan ke d shi, hakanbai hana a sama kuma bambance-bambance a tsakaninsu b. Wannan babi zai mayar da hankali ne wajen zakulo irin bambance-bambancenda ayyukan biyuke da shi ta fuskoki mabambanta.

4.1     Bambanci Ra'in Newman (2000) Da Na Parsons (1960) Game Da Azuzuwa Aikatau an Hausa.

Duk da cewa masana da dama sun nazarci aikatau  na Hausa  ta  fuskoki daban-daban, hakan ne  ya haifar da ra'o'in  mabambanta  game da aikatau  na Hausa. Irin waɗannan masana sun haɗa Parsons da Newman, waɗanda ake ganin su ne suka fi sauran masanan kwankwance aikatau ɗin na Hausa yadda ya dace.

Parsons (1960) ya ya gabatar da nazari a kan aikatau na Hausa, inda ya yi la'akari da karin sauti da waslin gaɓar ƙarshen kalma ya raba aikatau ɗin zuwa hargida bakwai (7). Daga baya shi ma Newman (2000) ya ga ya dace ya sake nazartar aikatau na Hausadomin fito da wasu abubuwan da yake ganin ba waiwaye su ba.  Newman ya gabatar da nasa aikin, ya raba aikatau na Hausa daga sifili har zuwa aji bakwai (0-7) tare da wasu Azuzuwan masu harrufa kamar (3A) da (3B) da kuma (5D), wanda hakan ya bambanta ra’in biyu. Kenan idan aka lissafa sai a ga azuzuwan sun kai har goma sha daya (11).

4.1.0 Adadin Azuzuwan Aikatau Na Hausa

Kamar yadda bayani ya gabata  duk da kasancewar Parsons  da Newman  sun raba aikatau  zuwa azuzuwa ta yin la'akari da karin sautin da wasalin gaɓar ƙarshe,  hakan bai sa ayyukan  sun zama ɗaya ba . Shi Parsons (1960) ya raba azuzuwan daga (1-7). Shi kuwa Newman ya raba ne daga (0-7) tare da wasu azuzuwan masu harrafi kamar (3A) da (3B) da kuma (5D), wanda hakan kenan ya bambanta ra'o'in biyu.

Misali:

Newman (2000) ya samar da ajin sifil (0)

Aikatau Ajin sifili (0) aikatau ne waɗanda suka kasa shiga cikin azuzuwan Parsons na aikatau, Saboda aikatau ne masu gaɓa ɗaya. Newman ya ware wasu ya sa su a aji na daban da ya kira da (Grade Zero). Dalilin da shi Newman ya  bayar shi ne , waɗanna  aikatau  sun yi  tarayya ne ta fuskar tsarin sautin  da kuma yadda suke samar da  suna ɗan Aikatau ta tsawaita wasalin da kuma karin sautin  faɗau  maimakon -waa (S).  Dukkan aikatau ‘yan ajin sifili so-karɓau ne.

Misal: (a)

Shida daga ciki sun ware da -i da karin sautin (s)

      Bi           ji          fi

      Ci           ƙi         yi

(B)  Guda biyu sun ƙare da dogon wasalin -aa

Jaa        da       shaa

(C) Guda biyu sun ƙare da dogon wasalin -oo

            Soo    da   yoo/woo

(D) Guda huɗu masu gaba biyu ne da karin sautin (S-Ƙ) wanda gaɓar farko akan sama wasalin -i, a kuma gaɓar ƙarshe -aa (BiBaa)

·        Biyaa     Kiraa

·        Jiraa       Rigaa.

Aikatau Ɗan Aji Uku (3A)

Shi ma wannan aji Newman (2000) ya samar da shi ne domin wasu kalmomin aikatau da wanda Parsons (1960) ba su da gurbi a tsarin azuzuwan na shi. Irin waɗanna aikatau suna da gaɓa biyu ne da karin sautin sama-sama da gajeren wasalin a ƙarshe kalma na -a. Bayana haka suna da nannauyar gaɓa a farko .Misali:

·        Buuya        girma           saura     farga

·        Kwaana     suuma         tsiira

·        Ƙaura        kuuka           tsuufa     tuuba.

 Aikatau Ɗan AjiUkuB (3B).

Wannan ajin yana daga cikin azuzuwan da Newman (2000) ya samar wa wasu kalmomin gurbi wanda ba su da gurbi a tsarin Parsons.  Saboda suna da karin sautin sama-ƙasa da gajerun wasalin gaɓar ƙarshe na -i/ -u / - a. Sannan dukkansu aikatau ne masau gaɓa biyu kuma ƙi-karɓau ne. Misali:

·        baaci              gudu           ɓata

·        yini /wuni    haifu/ hu     mutu

·        faadi              taashi .

Aikatau Ɗan Aji Biyar D (5D)

Newman (2000) ya samar da wanann azi ne don akwai kalmomin aikatau na karin harshe wandanda ake ake amfani da su a daudaitacciyar Hausa.  Aikatau ne da suke da karin sautin (S-Ƙ) sannan suna ƙarewa da gaɓar -daa wanda suke da ma'ana daidai da aikatau ɗan aji biyar (5).

 Misali.

·        Gaidaa     maidaa

·        Fiddaa      zubdaa

·        Badaa.      tadda

A takaice waɗanann azuzuwan sun bambanta ayyukan guda biyu, domin a aikin Parsons (1960) babu azuzuwa masu tsarin irin na waɗanan kalmomin aikatau, waɗanda Newman ya yi musu gurbi a nasan azuzuwan.

4.1.1 Aikatau Fa nɗararru (Irregular Verbs)

Ta fuskar irin waɗannan aikatau da kowannensu ya kira da (irregular Verbs) wato aikatau da suka ƙi shiga cikin tsarin azuzuwa da kowannensu ya samar.

Parsons (1960) ya kira irin waɗannan aikatau ne da fanɗararru saboda ba su shiga cikin tsarin azuzuwa nasa ba. Iri waɗannan aikatau shi kuwa Newman (2000) ya samar musu da gurbi ko a cikin azuzuwan nasa na aikatau na Hausa. Misali. 

A wajen Parsons aikatau ɗin da Newman ya kira da 'yan ajin sifili (0) kamar:

    Yi         ji               shaa       kiraa

     fi        bi               jaa           jiraa

    Ƙi                         soo          rigaa

     ci                        yoo/woo   biyaa

Duk waɗannan aikatau ne 'yan ajin sifili (0). Haka kuma aikatau da Newman (2000) ya kira da aji uku (3A da 3B), duk fanɗararru ne a wajen Parsons (1960). Misali:

Newman (2000) Aikatau (3A). Parsons (1960) Fanɗararru Aikatau (irregular Verbs)

·        buuya           girma          saura   

·        Kwaana        suuma        farga     tsiira.

·        Ƙaura            kuuka         tsuufa   tuuba.

Aikatau ajin (3B):

·        baaci    faadi       gudu

·        Haihu taashi      mutu

·        Yini     ɓata.

Da sauran kalmomin aikatau da suka saɓa wa tsarin azuzuwan nasa, su ne ya kira da 'yan togiya (Irregular Verbs).

Shi kuwa Newman (2000) cewa ya yi, aikatau yan togiya su ne waɗanda ba su da tsarin irin na saura kalmomin da suke tafiya da tsari ɗaya. Sannan irin waɗannan aikatau duka-duka guda goma ne (10). Ga su kamar yadda ya kawo.

·        Ganii          kusa      kau         'yan/ 'yam. (S)

·        Barii (S-Ƙ)   zama     baa/ bai

·        Sanii (S-Ƙ)  hau      zoo.

Ke nan wannan ya bayyana man irin bambancin da ra'o'in biyuke da shi a kn irin waɗannan aikatau waɗanda kowannensu ya kira su da (Fanɗararru).

4.2   Kammmalawa

Kamar yadda aka gani wannan babi ya yi ƙoƙari ya Kwatanta ra'o'in biyu   na Parsons (1960) da na Newman (2000), domin fito da kamanci da kuma bambance-bambance da yake tsakanin ra'o'in. Sannan ya sake duba aikatau da masanan suka kira su da fanɗararru, inda ya fito da bambancin ra'ayi da masana ke da shi ta wanannan fuskar.

BABI NA BIYAR

Kammalawa

5.0     Gabatarwa

Babin da ya gabata ya yi ƙoƙarin fitowa da iri bambance-bambance da ayyukan biyu ke da shi duk da cewa a kan abu guda suka yi nazarin. Wannan babi zai yi ƙoƙarin takaita ko naɗe dukkan abun da aka gudunar ne a sauran babukan da suka gabata. Sannan a wannan babin akwai kammalawa wanda zai yi takaitaccen bayani a kan aikatauda azuzuwan aikatau.  Haka kuma zai kawo shawarwari da za su amfanar da sauran masu sha'awar fagen da sauran masu ruwa da tsaki.

5.1    Nadewa

An gudanar da wannan  bincike  ne a kan Kwatancin ra'o'in biyu  na Parsons (1960) da na Newman (2000),  binciken ya yi nazarin ayyukan biyu domin gano kamanci da bambancin da yake tsakanin  masanan biyu ta fuskar nazarin  azuzuwan aikatau na Hausa.

A babi na farko, binciken ya yi ƙoƙarin gabatarwa da kawo dalilan wannan aiki da muhimmancinsa da manufar gudunar da binciken.  Haka kuma ya kawo hasashen binciken da hanyoyin da za a bi wajen gudanar da binciken.

A babi na biyu kuwa, ya yi waiwaya ne a kan ayyukan da suka gabata a wannan fage na aikatau daga masana da sauran masu nazari. Inda ya kawo ra’o’in masana game da kalmar aikatau na Hausa da kumar yadda suka kalli kalmomin aikatau ɗin suka raba su.

Babi na uk aikin ya yi ƙoƙarin fito da kamanci da yake tsakanin ra'o'in biyu na Parsons (1960) da Newman (200), kamar yadda taken binciken ya nuna. Babin ya yi ƙoƙaribin wasu matakai na harshe wajen nuna irin kamancin da suke da shi ta waɗannan fuskokin, Domin ganin an fitar da lauje cikin naɗi.

Babi na hudu kuwa, ya yi bayani ne dangane da irin bambance-bambancen da   ra’o’in biyu ke da shi, ta fuskoki mabambanta. Babin ya bambance su ta yawan azuzuwan aikatau da kuma aikatau da suka fanɗare tare da misalai ga kowanne ra’i daga ciki.  

A wannan babi kuwa, wato babi na biyar, ya naɗe duk saura babin ne da suka gabata, domin takaitawa da tattaro abun da sauran babin suka ƙunsa. Bayan haka babin ya y iƙoƙari ya fito da abun da binciken ya gano. Sannan kuma ya ba da shawarwarin da ya ga ya dace a bayar musamman ga masu sha’awar gudanar da Nazari a wannan fage na aikatau na Hausa.

5.2     Kammalawa

Wannnan aikin da aka gudanar ya yi ƙoƙarin nazartar ayyukan biyu ne.  Domin fito da iri kamanci da bambancin da suke da shi. Aikin ya yi ƙoƙari wajen yi kyakkyawan nazari a kan ra'in Parsons (1960) na aikatau.  Haka kuma aikin ya sake nazartar aikin Newman (2000). Bayan haka aikin ya yi ƙoƙarin bayar da misalai wanda za su sauƙaƙa fahimtar masu nazarin aikatau.

Wannan aiki ya yi ƙoƙarin ya kwatanta ayyukan biyu, a inda ya fito da kamanci da yake tsakanin ra'o'in biyu a zahiri. Sannan aikinya sake fito da bambance-bambance da ra'o'insuke da shi a tsakaninsu. A takaice wannan aiki ya gano cewa aikatau na Haus, masana sun yin amfani da ilimin rassan nazarin harshe wajen raba aikatau zuwa azuzuwa. Bayan haka kuma ya gao irin kamanci da bambancin da yake tsakanin ra’o’in biyu ta fuskar yawan azuzuwa aikatau da Karin sauti da ma’ana da tasrifin kalma da ginin kalma da gini jumla.sannan kuma ya gano aikatau waɗanda suke fanɗararru da masanan suka sama saɓani a kansu kamar yadda aka gani.

Bayan haka, aikatau ya rabu zuwa gida biyu, da yan asali wato ajin (0-3) a matsayin ma’ana ta asali. A aji na (4-7) su ne rukunin tsirarru, masu dauke da tsirarrun ma ‘ana.  Ta fuskar karɓau kuwa akwai so-karɓau da ƙi-karɓau. Inda akan sama so-karɓau ne a ajin (0, 2 da 5), wanda hakan ke sa a sama sigogin (A,B,C,D). Aikatau ƙi-karɓau kuwa akan same su ne a ajin (3, 3A, 3B DA 7), saboda haka ake samunsigar (A da D). Ta fusaka ma’ana kuwa, bincike ya gano kowanne tsirarren aji yana da ma’anata musamman da ya keɓanta da shi.

5.3     Shawarwar

Masu iya magana kan ce, 'Mai shawara aikinsa ba ya ɓaci.' Lallai wanna zanɓe haka yake. Wannan dalilin ne ya sa aka ga ya dace a bayar da Shawarwari kamar haka:

Akwai buƙatar ɗalibai masu naɗari da su riƙa zage dantse wajen gudanar da bincike da ya shafin wannan fage na Harshe, musamman ma wannan fage na Nahawun harshen Hausa. Domin kuwa har yanzu akwai ɗinbin ayyuka wanda ya kamata a ce an nazarce su, amma har yanzu suna nan ba yi ba su ba.Misali :kwayar ma’ana a azuzuwan aikatau na Hausa,  ko samuwar suna ɗan aikatau daga  wasu azuzuwan aikatau na Hausa. Ko kuma ma’ana a azuzuwan aikatau, da dai sauran su.

Akwai buƙatar malamai musamman na manyan makarantu su sake waiwayan wannan fanni na harshe  fagen aikatau na Hausa,  don gudanar  da nazarce-nazarce  da za su  sa a samar da isassun kayan karatu ga masu sha'awar fannin. A gaskiya akwai ƙarancin litattafai na wannan fage musamman ma waɗanda ka yi su cikin harshen Hausa.

Haka kuma yana da kyau malamai su riƙa ƙarfafa wa ɗalibai gwiwa da kwadaitar da su game da nazari wannan fanni na harshe. Domin a yau ɗalibai da yawa suna gudun wannan fage na harshe, duk da mahimmancinsa. Ko da yake an ce, "A rashin tayi, akan bar arha".

Daga ƙarshe ina bai wa 'yan uwana ɗalibai shawara musamman masu nazarin harshen Hausaa manyan makarantu mutum damar gudanar da bincike a fagen harsuna, kasancewar ilimi ne na baki-ɗaya.

MANAZARTA

Abdullahi I.S. (2012) Sauye-SauyeA Wasulan Ƙarshe Na Kalmar Aikatau 'Yan Ajin Biyu A Zazzaganci. Kundin digiri na farko, Sashin Harsuna da Al'adun Afirka, Tsangayar Fasaha, Jami'ar Ahmad Bello, Zaria.

Abraham R.C (1958) Dictionary of the Hausa Languages.  London Hodder and Slaoughton Limited.

Bargery G. P (1934) A Hausa -English Dictionary Sand English-Hausa Vocabulary: Classification of Verbs. Londa Oɗford University Press.

Galadanci M.KM (1976) An Introduction to Hausa Grammar. Ibadan; Longman Nigerian Limited.

Mcintyre J.A. (2008) Regular and Irregular Verb in Hausa an Alternatiɓe to the Grade System. Afrika and Ubersee, Band pg. 88.

Muhammad (2016) Gudummuwar F.W Parsons A Aikatau Na Huasa. Kudin Digiri na Farko, Sashin Harsuna da Al'adun Afirka, Jami'ar Ahmad Bello Zaria.

Muhammane L.A (1992) Aspectsof Hausa Morphosyntaɗ In Role and Reference Grammar.   Ph.D Thesis.

Newman Paul (2000) The Hausa Language 'An Encyclopedic Reference Grammar. New Heaven Yall.

Parsons F.W (1960) The Verbal System In Hausa. Und ubersee 44:36, Journal.

Salisu N. (2011) Hausa da na Inglishi. Kundin Digiri na Farko, Sashin Harsunan Kwatancin Ɗafi da Saiwar Harsheen da Al'adun Afirka, Tsangayar Fasaha, Jami'ar Ahmad Bello, Zaria.

Skinner N (1977) A Gramma of Hausa. Norther Nigerian Publishing Company.

Tanimu D (2012)) Ideophonic Verb in Hausa. Kundin Digiri na biyu, Sashin Harsuna da   Al'adun Afirka, Jami'ar Ahmad Bello Zaria.

Zaruuk (2005) Aikatau A Nahawun. (Unpub. book). ISBN 9782528. 04-8.

Zaruuk R.M (1996) Aikatau A Nahawun Hausa. Institute of Education Ahmadu Bello University press Zaria.