Himma Journal of Contemporary Hausa Studies, Vol. 5 No. I: October, 2014, Department of Nigerian Languages, Umaru Musa Yar’adua University, Katsina
Tanada Kalmomin
Wanzanci da Adana su don mai Koyon Al’adar Harshe
English
Rendition as, Collecting and Collating Words Used in Hausa Barbers Tradition for
Learners of Language of a Culture
Dr. Bashir Aliyu
Sallau
Department of Nigerian Languages
Umaru Musa Yar’adua University, Katsina – Nigeria
Tsakure
Harshe abu ne wanda yake yaɗuwa da kuma mutuwa sakamakon hali da yanayin da masu amfani da shi suka shiga na rayuwar duniya. Wannan al’amari yana faruwa ne sakamakon irin cuɗanyar da take faruwa tsakanin wata al’umma da sauran al’ummomi waɗanda suke maƙwabtaka ta kusa ko ta nesa. Ingantaccen nazari a kan al’adun Hausawa a yau zai ƙara tabbatar da wannan bayani, don kuwa a yau ana fuskantar matsalar ɓacewar wasu kalmomi waɗanda suka danganci al’adu da halin zamantakewar Hausawa a wannan zamani. Misali, ire-iren kalmomin da ake amfani da su wajen tafiyar da sana’o’in gargajiya na Hausawa a yau suna ɓata sakamakon cuɗanyar Hausawa da wasu al’ummomi musamman Larabawa da Turawa. Wannan dalilin ne ya sa aka fahimci dacewar gabatar da wani abu don tanada wasu kalmomi na wanzanci da kuma adana su yadda za su zama jagora ga mai koyon al’adar harshe.
Gabatarwa
Sakamakon bincike
da nazarce-nazarcen da masana da manazarta da ɗalibai suka gabatar a fannoni daban-daban na rayuwar
Hausawa an fahimci akwai dangantaka makusanciya tsakanin harshen Hausa da
al’adun Hausawa. Wannan kuwa ya faru ne saboda da harshe ake furta kalmomin da
ake amfani da su wajen tafiyar da dukkan wani al’amari da ya shafi tafiyar da
al’adun Hausawa. Dangane da haka, yana da matuƙar
muhimmanci ga masu nazarin harshe a wannan zamani su nazarci ire-iren kalmomin
da ake amfani da su a fannonin al’adun Hausawa musamman waɗanda suka danganci sana’o’in gargajiya na Hausawa.
Kasancewa ta ɗalibi
mai nazari a fannonin al’adun Hausawa, kuma wanda ya gaji yin sana’ar wanzanci
iyaye da kakanni har na kai matsayin da na gaji mahaifina a matsayin Sarkin
Askar Yariman Katsina Hakimin Safana, na ga ya dace in ba da tawa ‘yar
gudummuwar ta hanyar fito da ire-iren kalmomin da ake amfani da a wannan
sana’a, waɗanda
a yau wasu daga cikinsu sun ɓata
ba a ko jin ɗuriyarsu
a wannan zamani. A tunanina yin haka zai taimaka a tanada su tare da adana su
don amfanin mai koyon al’adar harshe.
Harshe
da Al’ada a Mahangar Manazarta
Kafin mu yi zurfi
cikin wannan nazari yana da matuƙar muhimmanci mu yi waiwaye don ganin irin ma’anar da
masana da manazarta da ɗalibai
suka ba kalmar harshe da ta al’ada. Da farko za mu fara da kalmar harshe.
A ra’ayin Bagari,
(1978), cewa ya yi “harshe kowane iri ne, asalinsa furuci ne a baka ba rubutu
kan takarda ko wani abu daban ba”.
Shi kuwa Calɓin, (1984:4), ya
bayyana cewa harshe “tafarkin isar da sakonni ne dangane da tunani da motsin
rai da buƙatu, ta hanyar amfani da sautuka da fasalin da wata
al’umma ta ƙayyade”.
Idan muka dubi
ra’ayin Junaidu, (1990), za a ga ya alaƙanta wannan kalma
ta harshe ne da tunanin ɗan’Adam,
a inda ya ce, “yayin da bil’Adama yake yin tunani yana yin wannan tunani nasa
ta hanyar amfani da harshe”. Ya ƙara da bayyana
cewa; “yayin da Bahaushe yake tunani yana yin sa ne da harshen Hausa, haka
Balarabe da Larabci, Bature da Turanci da sauransu”.
A Ƙamusun
Hausa (2006:197), na Jami’ar Bayero ta Kano an bayyana cewa, harshe na nufin
“hanyar magana tsakanin al’umma iri ɗaya.
Idan muka nazarci
waɗannan mabambantan
ma’anoni da waɗannan
masana suka ba kalmar harshe ma iya yanke hukuncin cewa, kalmar harshe dai na
nufin hanyar magana tsakanin al’umma ko hanyar isar da saƙo
tsakanin al’umma.
Idan muka koma a
kan ire-iren ma’anar da aka ba al’ada za a ga cewa:
Bisa asali kalmar
al’ada ta Larabci ce wadda Hausawa suka ara sakamakon shigowar Larabawa ƙasar
Hausa. A lugar Larabci kalmar al’ada na nufin wani abu da aka saba yi, ko ya
saba wakana, ko aka riga aka san da shi. Da wannan dalili ne wasu masana furu’a
ke gabatar da wani zancen hikima mai cewa: “Al’adatul baladi kas sunnah”.
Ma’ana ita ce, al’adar da gari ya saba da ita kamar sunna ce” (Bunza, ɗɗɗ).
Bayan da Hausawa
suka ari wannan kalma ta al’ada masana da manazarta da ɗaliban ilimin
halin zamantakewar Hausawa sun kawo ra’ayoyinsu don bayyana ma’anar kalmar
al’ada da harshen Hausa.
Ibrahim,
(1982:1), a nasa nazarin ya ba kalmar al’ada ma’anoni iri uku kamar haka:
“Al’ada na nufin
haila, watau irin jinin nan da mata suke yi a wata-wata”.
“Al’ada na nufin
bin wata hanya don yin maganin gargajiya, misali yin karatu ko tofi ko turare
ko zubar da jini da sauransu”.
“Kalmar al’ada
tana nufin abubuwan da mutum ya saba yi a cikin rayuwarsa ta duniya, waɗanda suka shafi
yanayin rayuwar al’umma da dukkan harkokin da suke yi don zaman duniya.
Dangantakar
Harshe da Al’adun Hausawa
Akwai
makusanciyar dangantaka tsakanin harshe da al’adun Hausawa don kuwa da harshe
ake amfani wajen bayyana wasu kalmomi da ake amfani da su wajen tafiyar da wasu
harkokin al’ada. Misali, ana amfani da wasu keɓaɓɓun
kalmomin da harshe yake furtawa wajen yin bauta da gaisuwa tsakanin al’umma da
kuma ambaton abubuwan da ake amfani da su wajen gudanar da sana’o’in gargajiya
na Hausawa.
Ta fuskar addini
za a ga akwai keɓaɓɓun kalmomi da ake
amfani da su don bayyana abin da ake bauta wa da yadda ake yin bautar. Ire-iren
waɗannan keɓaɓɓun kalmomi sun haɗa da ‘Mahalicci’
da ‘Ubangiji’ da ‘Buwayi’ da ‘Allah’ da sauransu. Haka kuma, ta fuskar yadda
ake yin bauta, akwai keɓaɓɓun kalmomin da
ake amfani da su waɗanda
suka haɗa da
‘durƙusawa’ da ‘rusunawa’ da ‘sujada’ da ‘ruku’u’ da sauransu.
Ta fuskar gaisuwa
ma akwai keɓaɓɓun kalmomin da
ake amfani da su waɗanda
suke bayyana al’adun Hausawa. Ire-iren waɗannan kalmomi sun haɗa da: ‘Barka da kwana’ da ‘barka da rana’ da ‘barka da
yamma’ da sauransu. Haka kuma, ana amfani da wasu keɓaɓɓun
kalmomi don amsa ire-iren wannan gaisuwa, inda ake amsawa da ‘barka kadai’. Ana
kuma amfani da wasu keɓaɓɓun kalmomi wajen
gaida shugabanni kamar haka: ‘Ranka ya daɗe’ da ‘Yallaɓai da
sauransu.
Idan muka waiwaya
ta fuskar sana’o’in gargajiya na Hausawa da sauran dukkan al’amuran da suka
shafi rayuwar Hausawa za a ga cewa, kowace sana’a tana amfani da keɓaɓɓun kalmomi waɗanda suke bayyana
sunayen ire-iren kayayyakin da ake amfani da su a wannan sana’a da ire-iren
abubuwan da ake amfani da su wajen aiwatar da wannan sana’a. Misali, idan
muka ɗauki
sana’ar noma za a ga akwai kayan aikin da ake amfani da su waɗanda suka haɗa da ‘fartanya’
da ‘gatari’ da ‘galma’ da ‘masassabi’ da sauransu duk ana amfani da wasu keɓaɓɓun kalmomi wajen
furta su.
A sana’ar ƙira
ma akwai kayan aikin da ake amfani da wasu keɓaɓɓun
kalmomi don bayyana su waɗanda
suka haɗa da
‘muntalaga’ da ‘awartaki’ da ‘matsoni’ da ‘zuga-zugi’ da sauransu.
Haka wannan
al’amari yake a sana’ar fawa inda ake amfani da wasu keɓaɓɓun
kalmomi don bayyana sunayen kayan aikin da ake amfani da su waɗanda suka haɗa da ‘barho’ da
‘jantaɗi’ da
‘tukufa’ da ‘tsinka’ da sauransu.
A taƙaice
dukkan wata sana’a da Bahaushe yake yi don biyan bukatun rayuwarsa na yau da
kullum tana da ire-iren sunayen da ake kiran kayan aikin da ma irin aikin, kuma
ana amfani da wasu keɓaɓɓun kalmomi na
harshen Hausa wajen furta su.
Sana’ar
Wanzanci
A Hausance, sana’ar “wanzanci” tana
nufin amfani da askar aski domin yin aski da gyaran fuska da yin kaciya da kuma
amfani da kalaba da ƙoshiya don cire belun-wuya. Sana’ar wanzanci ba ta tsaya
a nan ba don kuwa ana amfani da ‘yar tsaga don yin ƙaho
da cire angurya a farjin mata da yin tsagar gado da ta kwalliya da ta magani. A
sana’ar wanzanci dai ana yin hujen kunne da yanke yatsan cindo (shiddaniya) da
yanke linzami a cikin bakin jarirai da wasu ayyuka da dama. Haka kuma masu yin
sana’ar wanzanci na bayar da magungunan gargajiya ga waɗanda suke buƙata (Sallau, 2009:45).
Domin yin aikace-aikacen da suka
danganci sana’ar wanzanci akwai kayayyakin da ake amfani da su waɗanda kowanensu
yana da irin keɓaɓɓaen sunan da ake
kiran sa da shi. Haka su ma ayyukan da ake yi, kowane aiki akwai irin keɓeɓaɓɓen sunan da ake
kiran sa da shi. Dangane da haka ne, za a bi waɗannan fannoni na sana’ar wanzanci don tanada ire-iren waɗannan keɓaɓɓun sunaye da ake
amfani da su wajen gudanar da wannan sana’a. Yin haka zai taimaka wajen taskace
su da adana su domin amfanin mai koyon al’adar harshen Hausa.
Sunayen Keɓaɓɓun
Kalmomin Kayan Aikin Wanzanci
Aska: Ana
amfani ita wajen yin aski kuma ƙarama ce
madaidaiciya, tsawonta bai kai kamu ɗaya ba. Akwai bambanci tsakanin wadda ake askin jarirai
da wadda ake yi wa manya aski. Ta askin jarirai ba ta kai girman wadda ake yi
wa manya aski ba. Da kuma askar aski ake amfani wajen yin kaciya, ana amfani ne
da irin wadda ake yi wa manya aski watau mai kaifi da nauyi wajen yin kaciya. A
halin yanzu ana amfani da askar aski iri uku, akwai ta asali ta baƙin ƙarfe.
Irin wannan aska ita wanzamai suka gaji amfani da ita, kuma maƙeran
Hausawa ne suke samar ta ita ga wanzamai.
Dutsin Washi: Dutsin washin asaken aski dutsi ne ƙarami
mai sulɓi da
ake amfani da shi domin yin washin asaken aski idan kaifinsu ya dakushe, wato
kaifinsu ya ragu.
Fata: Fatar
dabbobi ce ake samu daga wajen dukawa wadda aka jeme don wasa askar aski bayan
an wasa ta da dutsi. Ana amfani da mai faɗin misali inci ɗaya da rabi, tsawonta kuma misalin inci goma sha biyar
zuwa ashirin.
Kalaba: Kalaba ƙarfe
ne ƙarami da ake amfani da shi don cire belun-wuya wanda
tsawonsa misalin inci shida ne zuwa bakwai, kuma ba shi da kauri sosai. Maƙera
ne suke ƙera kalaba, ba kuma dukkan maƙeri
ne yake ƙirar kalaba ba, akwai maƙera
na daban masu ƙera ta. Ana yin ta ne da kaifi a gefe ɗaya na kanta sai
a lanƙwasa kan ya zamo kaifi ciki. A kan yi wa gindinta kauri
domin a ji daɗin riƙewa
idan za’a yi aiki da ita.
Ƙoshiya: Ƙoshiya itace
ne ƙarami ake sassaƙawa da ɗan faɗi ga kai da kuma
kauri ga gindi don taushe harshen wanda za a cire wa belun-wuya. Tsawon ƙoshiya
misali inci shida ne zuwa bakwai, faɗin kanta kuma bai iyar da kai inci ɗaya ba. A taƙaice
tsawon ƙoshiya ɗaya
yake da na kalaba.
‘Yartsaga[1]: Aska ce ƙarama da maƙera
suke ƙerawa, tsawonta ya kai misalin inci huɗu zuwa biyar,
kanta kuma ana yin sa da faɗi da
tsini da kaifi. Wasu maƙera na amfani da ƙusa
inci huɗu ko
inci biyar domin yin ‘yartsaga. Ana amfani da ‘yartsaga wajen ayyukan wanzanci
domin yin wasu ayyukan da wanzamai suke yi a farjin mata kamar cire angurya da
yanke linzami da cire haƙoran shuwa. Ana kuma amfani da ita domin yin tsagar gado
da ta magani da kuma ta kwalliya.
Hantsaki: Ƙarfe
ne da maƙera suke ƙerawa da baki a
gindi da kuma tsini a kai. Ba shi da kauri sosai, kuma tsawonsa misalin inci huɗu ne. Ana amfani
da hantsaki domin cire angurya a farjin mata.
Ƙaho: Ƙahon
sa ne ake gyarawa domin yin ƙaho a jikin mutum don magance wata cuta. Ana amfani da
wannan keɓaɓɓar kalma don
bayyana sunan kayan aiki da shi kansa aikin, kuma ana amfani da ƙaho
madaidaici wanda ba mai girma ƙwarai ba, kuma
ba ƙarami ba don yin aikin. Ana yanka misalin tsawon inci
biyar ko shida. Ana yi wa wajen tsininsa ‘yar ƙaramar ƙofa.
Jijiya: Jijiyar
agarar ƙafar akuya ko tunkiya domin a riƙa liƙe ƙofar
tsinin ƙahon da a aka kafa wa mutum domin ya liƙe
wurin da aka kafa shi a jikin mutum.
Kura: Ƙugiya
ce ta ƙarfe wadda ake amfani da ita wajen cire haƙori
mai ciwo ko mai girgiɗa,
yanayinta ya yi kama da abin da kafintoci suke cire ƙusa,
amma ita kura ba ta kai girman abin cire ƙusa
ba.
Tankolo: ‘Yar
jika ce wadda dukawa suke ɗunkawa
da fatar akuya ko tunkiya domin wanzamai su riƙa
sanya askar aski ɗaya
ko kuma babba wadda za a sanya asaken aski masu yawa.
Zabira: Jaka
ce babba mai aljihuna da yawa misali uku ko huɗu. Ana yi mata maratayi domin a riƙa
ratayawa. Ita ma dukawa ne suke ɗunka ta da fatar akuya ko tunkiya domin yi wa wanzamai
abin da za su riƙa sanya dukkan kayan aikin wanzanci waɗanda aka yi
bayaninsu a baya.
Sunayen Keɓaɓɓun
Kalmomin da Ake Amfani da su Wajen Aski
Ƙwaryar-Molo: Aske
gashin kai duka da askar aski ko reza.
Ƙwal-a-Kwaba: Aske
gashin kai duka da askar aski ko reza.
Tal-a-Kwaba: Aske gashin kai duka da askar aski ko reza.
Maraba-da-Gora: Aske gashin kai duka da askar aski ko reza.
Saisaye: Amfani da almakashi a rage yawan suma daidai-wa-daida.
Ciko: Amfani
da almakashi a rage yawan suma a baya a bar ta gaba da yawa.
Ƙahon-Barewa: Gyaran
fuska ne da ake yi wa Hausawa da Fulani inda ake gyara gashin da yake wurin
goshi a kuma aske dukkan saje tun daga wurin da ya haɗu da sumar kai har zuwa wurin gemu.
Zanko: Wani nau’in aski ne da ake yi wa
‘ya’yan Hausawa da Fulani inda ake aske gashin kai na ɓangaren hagu da
na dama a bar gashin tsakiyar kai kamar layi tun daga goshi har zuwa ga ƙeya.
Bawale: Aski ne da ake yi wa jarirai da
yara ƙanana waɗanda kafin a
haife su an haifi wasu suka mutu, watau ‘ya’yan wabi. Ana fara yin irin wannan
aski lokacin da za a yi wa jaririn askin yada wanka, kuma za a ci gaba da yi
masa irin wannan aski har sai lokacin da za a yi masa kaciya sannan a aske shi.
Yadda ake yin irin wannan aski shi ne, da farko za a fara aske gashin kansa
na ɓangaren dama, idan suma ta sake tsirowa sai a aske
na ɓangaren hannun hagu. Haka za a yi ta juyawa har zuwa
lokacin da za a yi masa kaciya. An keɓe wannan suna ga irin wannan aski da
kuma wanda ake yi wa irin wannan aski.
Tukku: Gashi ne ake bari curi-curi a
wurare daban-daban a kan yara maza ko manya don kwalliya ko riƙo da al’ada ko don muzantawa.
Sunayen Keɓaɓɓun Kalmomin da
Ake Amfani da su Wajen Cire Belu
Belun-Wuya: Tsokar nama ce wadda take kusa da maƙogaro
a ƙuryar dasashin sama cikin bakin mutum. Ana kuma ce mata
hakin-wuya.
Laɓɓe/Linzami: Zirin
nama ne wanda yake haɗe
harshen mutum da dasashin ƙasa. Idan ba a tsage shi ya rabu ba magana ba za ta fito
sosai ba.
Haƙoran-Shuwa: Wata irin tsokar nama ce fara wadda take kamanni da haƙori
da take tsirowa a dasashin jarirai.
Belun-Mata: Tsokar nama ce wadda take tsirowa a cikin farjin mata ta
toshe ƙofar farjin yadda ko fitsari ba zai fito sosai ba.
Gurya/Angurya: Wani farin abu ne da yake tsirowa a farjin mata wanda
yake kama da gurya da ake fitarwa a wurin auduga ya toshe ƙofar
farjin mata yadda ko fitsari ba zai fito sosai ba.
Shafaffa/Sadadda: Mace wadda ƙofar farjinta ta
shafe yadda ko fitsari ba zai fito sosai ba.
Sunayen Keɓaɓɓun
Kalmomin da Ake Amfani da su Wajen Tsaga
Ɓalli-ɓalli: Tsaga ce da ake yi wa yara masu shekara biyu zuwa
goma da haihuwa don maganin yawan ciwon zazzaɓi. Ta samo wannan suna ne sakamakon yanayin ciwon wanda
idan ya kama yaro, idan aka taɓa
daidai wurin da zuciyarsa take sai a ji tana harbawa da ƙarfi ɓal-ɓal.
Zarar
Danshi/Mafigiya/Fitar-Ruwa: Tsaga ce da ake
yi a tsakiyar goshi kamar fashin-goshi na Barebari domin maganin zazzaɓi mai zafi da kan
kama yara waɗanda
suke da shekara biyu zuwa goma da haihuwa.
‘Yan Jarfa: Wanzaman da suke yi wa ‘yan mata tsagar kwalliya.
Tambara: Budurwar da iyayenta da ‘yan’uwanta suke nuna wa so
da ƙauna.
Tagumin-Gafiya: Tsaga ce wadda ake yi wa mata a ƙasan
leɓen ƙasa
an fi yi wa Kanawa da Gobirawa da Zamfarawa irin wannan tsaga.
Kwale: Tsaga
ce wadda ake yi wa ‘yan mata a kundukuki daidai saitin idanu.
Kalangu: Tsaga
ce ƙarama wadda ake yi a fuska daidai saitin kunnuwa, kuma an
fi yi wa Katsinawa irin ta.
Garɗin-Gero: Tsaga ce da ake
yi wa mata a wuya wadda ta yi kamanni da bishiya.
Kwanciya-da-Masoyi: Tsaga ce wadda ake yi wa mata a hannu daga kusa da kafaɗa zuwa kusa da guiwar
hannu. Ita ma ta yi kamanni da bishiya.
Matakin-Soro: Tsagar kwalliya ce wadda ake yi wa ‘yanmata a tsakiyar
goshi daidai saitin karan-hanci. Irin wannan tsaga ana yin gado huɗu zuwa shida
kurkusa da juna.
‘Yarbaka: Tsagar kwalliya ce wadda ake yi wa ‘yan mata a kumatu ta
haɗe da wutsiyar
baki. Wannan tsaga gado ɗaya
ce kuma ana yin ta caɓa-caɓa a kumatu. Wasu
kan kira irin wannan tsaga da sunan cika-baki.
Me-ka-ce-Maigida: Tsagar kwalliya ce da ake yi a kafaɗun mace daidai saitin ƙashin da ya fito daga wuya ya haɗe da kafaɗa kuma gado ɗaya ce. Ana yin irin wannan tsaga a kowace kafaɗa.
Sunayen Keɓaɓɓun
Kalmomin da Ake Amfani da su Wajen Kaciya
Bakin-Jaɓa: Azzakarin yaro
wanda lokacin da aka zo yi masa kaciya ya gagara talawa, sai dai a yi masa kaciya
haka nan ba tare da an wanke ba.
Loɓa: Fatar da ta lulluɓe kan azzakarin
yaron da ba a yi wa kaciya ba.
Tamalmala: Wani abu ne mai kamanni da kitse wanda akan samu saman
azzakarin yaron da ba a yi wa kaciya ba.
Kari: Gudummuwar
da ‘yan’uwa da abokan arziki suke bayarwa a lokacin da aka yi wa yaro kaciya.
‘Yankara: Sullen
karan dawa ne ake samu a yanka guntu-guntu. Ana samun sulle madaidaici domin
yanka ‘yankara. Ana yanka kowane guntu misalin tsawon inci ɗaya. Ana amfani
da ‘yankara ne a wurin kaciya inda ake rarake uku a saka zare a cikin kowane
sai a ƙulla zaren yadda ‘yankaran za su yi kusurwa uku, daga nan
sai a rataya wurin kaciya tsakanin azzakarin yaron da ‘ya’yan golayensa.
Amfanin ‘yankara wurin kaciya shi ne su raba azzakarin yaron da ‘ya’yan
golayensa yadda kaciyar za ta riƙa samun iska, kuma ba za ta riƙa liƙewa
da ‘ya’yan golayen ba.
Karkiya: Karan
dawa ne mai ƙwari ake samu a yanka tsawon misalin inci goma sha biyar
zuwa inci ishirin. Ana amfani da ƙarkiya ne ga
yaron da aka yi wa kaciya lokacin da zai kwanta barci, sai a ɗaura ta wurin
cinyoyinsa domin kar ya manta ya haɗe ƙafafuwansa su matse kaciyar ya yi fami.
Sunayen Keɓaɓɓun
Kalmomin Wasu Fannonin Wanzanci
Kushekara[2]: Ƙashin
baya da tsokar nama wadda ta lulluɓe shi
tun daga doron wuya zuwa tsakiyar baya na dabbar suna. Ana ba da wannan nama ga
wanzamin da ya yi wa jaririn da aka haifa aski da sauran ayyukan wanzanci.
Karfata: Ƙafar
gaba ta dama ko ta hagu wadda ta dabbar suna wadda ake yankewa don ba wanzamin
da ya yi wa jaririn da aka haifa aski da sauran ayyukan wanzanci.
Ƙwarya: Dawa ko gero ko
masara ko shinkafa haɗe da
kayan yaji da ake ba wanzamin da ya yi wa jaririn da aka haifa aski da sauran
ayyukan wanzanci.
Kammalawa
Dangantakar da take tsakanin harshen kowace al’umma da al’adunta abu ne wanda yake fili kuma ya kamata a ƙara tanada shi da adana shi don amfanin masu koyo da koyarwa. Za a ƙara fahimtar haka idan aka nazarci ire-iren keɓaɓɓun kalmomin da ake amfani da su a fannonin rayuwar Hausawa ta yau da kullum. Haka kuwa ya faru ne saboda a al’adar Hausawa kowane fanni da ya danganci gudanar da al’adar ana amfani da wasu keɓaɓɓun kalmomi da a mafi yawancin lokaci, za a tarar sun dace da muhallin da ake amfani da su. Kamar yadda aka fito da ire-iren keɓaɓɓun kalmomin da ake amfani da su a fannonin da suka haɗa da halin zamantakewar Hausawa da shigabanci da sana’o’in gargajiya da sauran fannoni kamar yadda aka kawo su a wannan nazari zai ƙara taimakawa wajen ƙara tanada su da adana su ga masu koyon harshen al’ada.
MANAZARTA
Alhassan, H. da Wasu, (1982) Zaman
Hausawa. Zariya: Institute of Education Press, ABU.
Bargery, G. P. (1993) A Hausa
– English Dictionary and English – Hausa Vocabulary, Zaria, ABU Press.
Bagari, D. (1978) “Rubutun Ajami da na
Boko”. Maƙala da aka Gabatar a Taron Ƙara
Juna Ilimi Kan Ajami, Kano: Jami’ar Bayero.
Bunza, A. M. (2006) Gadon Feɗe Al'ada, Jerin Litattafan Cibiyar Nazarin Al'adun Hausawa, Lagos:
TIWAL.
Cibiyar
Nazarin Harsunan Nijeiya, (2006) Ƙamusun Hausa,
Jami’ar Bayero, Kano. Zaria. Ahmadu Bello University Press Ltd.
Garba, Y. C. (1984) Nazarin
Hausa, Lagos, Nelson Pitman.
Junaidu, I. (1990) “Dangantakar Harshe
da Tunanin ɗan’Adam,
Maƙala da aka Gabatar a Bikin Makon Hausa na Ashirin. Kano:
Jami’ar Bayero.
Ibrahim,
M. S. (1982) ”Dangantakar Al’ada da Addini:Tasirin Musulunci kan Rayuwar
Hausawa ta Gargajiya, Kundin Digiri na Biyu. Kano: Sashen Koyar da Harsunan
Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Musa, R. (1983) “Wanzanci a Ƙasar
Hausa: Asalinsa da Yanayinsa da Matsayinsa Jiya da yau”, Kundin Digiri na Ɗaya.
Kano: Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Sallau, B. A. (2008) “Ƙaho:
Matsayinsa na Hanyar Warkarwa a Al’adar Hausawa da Addinin Musulunci”, Takarda
da aka Buga Cikin Mujallar Taguwa. Katsina: Tsangayar Kula da
Halayyar ɗan’Adam, Jami’ar
Umaru Musa.
Sallau,
B. A. S. (2000) ”Wanzanci: Matsayinsa na Al’ada da Sana’a a Ƙasar Hausa”, Kundin Digiri na Biyu.
Kano: Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Sallau,
B. A. S. (2009) “Sana’ar Wanzanci da Sauye – Sauyen Zamani Jiya da Yau”, Kundin
Digiri na Uku. Kano: Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Sallau,
B. A. (2010) Wanzanci da Muhimmancinsa ga Rayuwar Hausawa. Kaduna:
M. A. Najiu Professional Printers, No. 3 Kenya Road.
Sallau,
B. A. (2010) Magani a Sha a yi Wanka a Buwaya. Kaduna: M. A.
Najiu Professional Printers, No. 3 Kenya Road.
Sallau,
B. A. (2011) “Raɗa Suna Jiya da Yau”, Takarda da aka Buga Cikin
Mujallar Himma . Katsina: Sashen Harsunan Nijeriya, Jami’ar
Umaru Musa Yar’adua.
Sheriff, B, (2000) “The Kanuri Barber
and His Art”, in Borno Museum Society Newsletter, Number 42 and 43.
Maiduguri: The Ƙuarterly Journal of Borno Museum Society.
Sharifai,
B. I. (1990) “Take da Kirarin Sana’o’in Gargajiya: Nazarin Ma’anarsu da
Muhimmancinsu ga Rayuwar Hausawa. ”Kundin Digiri na Biyu. Kano: Sashen Koyar da
Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Suleman, A. H. (1990) “Tsagar Gargajiya
a Ƙasar Kano: Nazarin Ire-Iren Tsaga da Muhimmancinsu ga
Al’ummar Hausawa”, Kundin Digiri na Biyu. Kano: Sashen Koyar da Harsunan
Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Wurma, A. G. (2008) “Kalma Ɗaya
Ma’ana Tuli a Hausa”, Takarda da aka Buga Cikin Mujallar Algaita ta
5, Fitowa ta 1. Kano: Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero.
[1] Wasu na kiran
‘yartsaga da suna jarfa, kuma daga nan ne aka sami salon maganar da Hausawa
suke yi, inda suke cewa, “Wanzami ba ya son jarfa”. Dalili kuwa shi ne, da
jarfa ake amfani wajen yin tsaga, idan an tsaga jiki za a ji zafi, don haka,
wanzami ba ya son ya ji zafi a jikinsa.
[2] Saboda irin
muhimmanci da kushekara take da shi a matsayin wani ɓangare na biyan ladar aiki
a cikin sana’ar wanzanci ya sa a cikin ire-iren kirarin nuna jaruntaka da
Hausawa suke yi suke cewa, “kushekarar Jaki sai wanzami Kura”.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.