Karin Harshe Na Rukuni: Nazarin Hausar Masu Hakar Zinari

     Takardar ƙara wa juna sani da aka gabatar a ajin ALH 400: Seminars, a Sashen Nazarin Harsuna Da Aladu, Jamiar Tarayya Gusau, Nijeriya, (2022/2023 Academic Session).

    Federal University Gusau (FUG) Nigeria

    Karin Harshe Na Rukuni: Nazarin Hausar Masu Hakar Zinari

    Daga

    ALI AKILU ABDULLAHI

    KIBDAU: aliakilu02@gmail.com

    PHONE NUMBER: 08069092627

    TSAKURE

    Baya ga karin harshen Hausa da ake samu a yankuna daban-daban na ƙasar Hausa, haka ma ana samun ƙarin haske na rukunin al’umma daban-daban. karin harshe na rukuni kan samu ne, ko dai dalilin matsayi ko mukami ko aiki ko jinsi ko ilimi ko addini ko shekaru. Wannan Bincike ya ta’allaƙa a kan Hausar masu haƙar zinari suke amfani da su, ta hanyar ba su ma’anonin da suka bambanta da maganar yau da kullum. Maƙasudin wannan binciken shi ne domin nazartar wasu ma’anoni kalmomi da jimloli. Kuma domin bunƙasa Hausar rukuni da kuma habaka harshen masu haƙar zinari, Hausa a matsayin wani nau’in karin harshe na rukuni. An yi amfani da tattaunawa a matsayin babbar hanyar tattara bayanai. A bisa haka ne aka yi hira da masu haƙar zinari. Sannan kuma an yi amfani da bugaggun litattafai. Fitilun Kalmomi sun haɗa da Harshe, karin Harshe da kuma zinari.

    GABATARWA

    Karin harshe wani ɓangare ne na ilimin walwalar harshe a cikin kimiyar harshe. Karin harshe ya danganci bambancin da ake samu na Magana a cikin harshe ɗaya, wanda bai kai ga hanyar da rashin fahimta kwata-kwata ba tsakanin masu Magana da harshen, sai dai ga waɗanda na ‘yan rukunin da ake anfani dashi ba. Ana iya nazarin karin harshe ko ta ɓangaren yanki ko rukuni. Karin harshen yanki ya danganci ‘yan bambancin da ake samu a cikin harshe dalilin yanki ko wuri da al’umma suke zaune. Yanki na iya haifar da nau’in bambanci Magana a cikin al’umma masu harshe ɗaya, wanda shi ne ake kira karin harshe na yanki ko nahiya.

     Wannan nau’in karin harshe, shi ne karin harshe na rukuni. Karin Harshe na rukuni shi ne wanda ake samu dalilin alaka ta rukuni a cikin al’umma. Alaka karin harshe na rukuni na iya kasancewa ko dai shekaru ko matsayi ko umurni ko addinin ko jinsi ko aiki ko mukami.Wannan rukunin shi ma yakan haifar da nau’in Magana daban-daban, dai-dai da rukunan da muka anbata a sama

    1.1              DABARUN GUDANAR DA BINCIKE

    Ƙadarar Nauman Bincike ya taƙaita ne ga masu Hausar haƙar zinari. An tattara bayanan majiya ta farko (Primary source) wato ta hanyar hira da Hausawan da ke gudanar da wannan aiki na haƙar zinari, domin samun bayanai daga tushe. Sai hanyar ta biyu da aka samu

    Bayanai, wato majiya ta biyu (Secondary source) sun hada da bugaggun littafai da mukain. Duk waɗannan sun taimaka wajen share hanya da ƙarin haske tare da yin jagoranci wajen fayyace muhimman batutuwa da suka shafi binciken.

    1.0              WAIWAYE A KAN MA’ANAR KARIN HARSHE

    Masana da dama sun bayar da ma’anar karin harshe da kuma nau’insa. Wasu daga cikin waɗannan masanan su ne

    Skinner (1977:6). A cikin kundin digiri na farko mai ta ken tasirin Karen Harshen garewanci a kan katsinanci a garin faskari, ‘’ya kalli harshe a matsayin wani nau’in Magana a cikin harshe ɗaya, wanda ba shi ne ainahin harshen ba’’.

    Zaruk da Wasu (1990). A cikin littafin daidaitacciyar Hausa, sun kawo ma’anar karin harshe kamar haka

    “wasu ‘yan bambancen-bambancen lafazi na kalmomi da jimloli, tsakanin yukunin al’umma ko shiyoyin ƙasar mai harshe ɗaya.

    Sani (2009 :02) ya kawo Ma’anar karin harshe a matsayin nau’in ne daga cikin nau’in harshe na al’umma.

    Sani (2003) “karin harshe wani nau’ine na harshe na sadarwa guda ɗaya da al’umma suka amfani da shi, amma ko wace al’umma nata daban, sai dai sukan gane wa junansu.

    Amfani (1993:02) ya bayyana “Nazarin karin harshe (dielectotogy) a matsayin nazari yana yin Magana na harshe mutane ɗaya, waɗanda ke fahimtar juna suna da alaƙar hulɗar ta Magana.

    Karin harshe ke nan yana nufin bambancin Magana da ake samu tsakanin mutane masu harshe ɗaya wanda bai isa ya haifar da rashin fahimta tsakanin su ba. Duk daya bunƙasa yana iya samun karin harshe a cikinsa.

    1.1              NAU’O’IN KARIN HARSHEN HAUSA

    Karin harshe a Hausa yana da nau’o’in guda biyu waɗannan kuwa kamar yadda malamai suka bayyana su ne, karin harshe na yanki da kuma karin harshe na rukuni.

     Karin harshe na yanki shi ne wanda ake samu dalilin wurin zama ko yanki da al’umma suka fito. A irin wannan hali yanki ko wurin zama yana iya haifar da nau’in Magana daban ga al’umma.

    A Hausa kuwa akwai kare-karen harshe na yanki kamar yadda Beergery (1934) Ahmad da Daura (1970), Liman (1978)/Malka (1978), Amfani (1980-1993) zaria (1992), Sani (2003) suka bayyana wadanda suka hada da/Kananci, sakkwatanci/Darkanci/Zazzaganci/Bausanci/Zamfaranci/Adaranci/Damagaranci/Gobiranci/Canyanci/Kurfayanci.Wadannan kare-karen harshe kuwa ana samun sune a yanki arewacin Nageriya da Arewacin Jamhuriyar nijar.

    Wasu daga cikin malaman sun rarraba su a matsayin na harshen gabas da yamma ko manya da ƙanana ya yin da wasu suka kale su bisa tsarin tarihin bayajidda.

     Ana iya ganin bambancin karin harshe tun daga ilimin faruci har ga ilimin ma’ana. A bangaren karin harshen rukuni kuwa, Mathews (1977:344) ya bayyana cewa “nau’in Magana ne, wanda ya daganci wani nau’in al’umma ko rukuni wata tawaya ɗaya a cikin al’umma.

     Fagge (2001) ya yi nazarin karin harshen Hausa na rukuni, ind ya kawo Hausar da ta shafi rukunin al’umma daban-daban wadda ta haɗa da Hausa ‘yan siyasa da Hausar gardawa da Hausar ‘yan ƙadiriya ‘yan motocin haya da Hausar ‘yan acaba.Baya da ƙare ya kawo Hausar makanikai da Hausar ƙungiyoyin addini da Hausar ‘yan mata dai-dai sauransu.

    Yakasai(2002), shi ne ya kawo irin wannan Hausa ta rukuni wadda ta ƙunshi Hausar kasuwanci da Hausar sarakuna da Hausar malamai da Hausar Dattijai da Hausar matan Aure da Hausar Gidan magajiya da kuma Hausar wurin zaman makoki.

    2.3 KARIN HARSHE HAUSA NA RUKUNI

     Karin karshen na rukuni, karin harshe ne wanda ya danganci bambanci Magana da ake samu a dalilin matsayi ko aji ko rukuni ko shekaru ko muƙami ko jinsi ko addini ko ilimi ko kuma tarayyar aiki iri ɗaya (a irin wannan yanayi ne ake samun kalmomin fannin, da suka keɓanta ga wani ciki ko ma’aikata).

    Wannan nau’in karin harshe ya sha bambn da karin harshe na yanki domin ana iya samunsa a cikin al’umma ko tsakanin mutanen da suke da tarayya daya daga cikin abubuwan da muka ambata a baya na shekaru ko matsayi ko aji ko ilimi ko jinsi aiki ko muƙami.

    Bambancin da ake samu a irin wannan karin harshe na rukuni bai yi yawan karin harshe na yanki ba, domin shi wannan ya fi shafar kalmomi ne da (yan guntayen jimloli waɗanda rukunnin al’umma da ke amfani da su, sun fi saukin fahimta saƙon da suka ƙunsa.

    2.4 KARIN HARSHE DA YA DANGANCI ZAMANTAKEWA KO MATSAYI

     Akwai hanyoyi masu yawa na sarrafa harshen Hausa daga wuraren Hausawa, wato kenan yadda wannan yake amfani da shi, Amma fa a kula da cewa a nan ana Magana ne a kan yadda wadanda suke a wuri daya(unguwa /gida /ma’aikata da sauransu), suke amfani da wasu hanyoyi na daban don isar da saƙonni a tsakanin su, wanda irin haka a kan haifar da sanar da wata hanya ta sadarwa wadda ta keɓantu ga wani rukuni na jama’a, wanda idan har baka shafi wannan rukuninba to ba lalle ne ka fahimci ma’anar zancen da suke yi.Don kuwa kalmomin da ake amfani da su kalmoni ne na harshe waɗanda an san su, sai dai kawai sauyawar ma’anar da suke samu a cikin sabon muhalli ko yana yin da suka samu kansu,waɗanda takan kasance idan mutum baya cikin wannan rukunin ba zai fahimci ma’anar ko sakon da ake son isarwa ba.

    Karin harshe na matsayi yana da faɗin gaske don kuwa a kan samu wasu ‘yan bambance-bambance a tsakanin maza da mata ko sarki da talaka, malami da jahili da ɗan makaranta da wanda baɗan makarantaba.kai hatta a cikin ire-iren kalmomin da masu haƙar zinari ke amfani da su ana samun ‘yan bambance-bambance.

     Harshen Hausa yana da fadi da yalwa ta yadda har ya kai ga samai da kare-karensa masu daman gaske.Har wayau kuma, wannan yalwar tasa ita ce ta kai ga haifar da na’o’in Hausa daban-daban. A nana bin nufi da nau’o’in Hausa shi ne irin yadda ake samun rukunan jama’a a harshen Hausa. Amma sai a iske kowane rukuni yana da nasa nau’in kalmomin da yake amfani da su wajen tasa Hausar.Wannan shi ne ya sa ake jin irin kalmomin da ake furtawa a Hausa rukunin ‘yan tashar sun bambanta da kalmomin da ake amfani da su a Hausar rukunin malaman zaure.Haka kuma Hausar ‘yankasuwa, kalmomin da za’a ji ana furtawa a cikinta, sun bambanta da kalmomin da za ka ji ana furtawa a rukunin Hausar masu haƙar zinari.Domin kowa ne rukunin jama’a da nasa kalmomin fannu, da yake amfani da su, a sadarwarsa ta yau da kullum.

     Saboda haka da zarak mutum ya ji ana Magana da Hausa ko ya karanta Hausa ta kowa ce fuska,to kalmomin da aka yi amfani da su ne za su iya jagora a fahimci irin rukunin jama’a da maganar ko rubutun ya shafa.Ga misali,da jin ance “ranka ya dade” za ka wannan nau’in Hausar fadar sarakuna ce.

     To ashe idan haka ne,ana iya cewa ko wane rukuni jama’a yana da nasa kalmomin fannu.Waɗanda suka keɓanta da shi kaɗai, a harshen Hausa. kuma wani rukunin jama’a ba ya yin tarayya da wani dangane da kalmomin fannun su ne suke fayyace wa mai saurare ko mai karatu rukunin da Magana yake ko wanda yake Magana a kai. A nan za a kawo wasu daga cikin rukunnonin jama’a tare da yin nazarin irin Hausarsu,Sannan a baya da misalan kalmomin fannu da suka danganci kowane fanni.

    3.0    MATSAYIN MASU HAƘAR ZINARI GA AL’UMMAR HAUSAWA

     Zinare na ɗaya daga cikin kayayyakin da suke da daraja a ko ina a duniya. Hakan ya sanya duk kasar da take da aikinsa to ba karamar albarka ta dace da ita ba. Domin hakan ya sa mafi yawan masu hakar zinare matasan Hausawa suke,wannan sana’a domin al’adar malam bahaushe bai yarda ya zauna hakanan ba,babu sana’a don haka mafi yawan matasan Hausawa suke wannan sana’ar ta hakar zinare, don shi bahaushe bai yarda da zaman banza ba,wato zaman kasha wando. Matsayin wannan sana’a a gare su domin neman abin da za’a kare kai da shi,wato domin neman abin da akaci.

    3.1 ABUBUWAN DA SUKE HAIFAR DA HAUSAR MASU HAƘAR ZINARE

     Haɗuwar al’umma wuri ɗaya, na cikin muhimman abubuwan da suka haifar da Hausar masu haƙar zinare.Musamman saboda bambancin kabila ko addini wannan ya sa dole uwar na ki, ake samun karin karshe buroka a tsakanin masu haƙar zinari. Saboda haka ba’a bin mamaki ba ne a sami ƙirƙirar sabon kalmomin maabuta masu haƙar zinare, ke iya fahimtar abin da ake nufi.

    3.2 MATSAYIN HAUSAR MASU HAƘAR ZINARE GA DAIDAITACCIYAR HAUSA

     Hausar masu haƙar zinare karin harshen Hausa na rukuni ne, kuma karin harshen Hausa na rukuni mataki ne na biyu cikin raben-raben karin harshen Hausa. Dalilin mu a nan shi ne, Hausar masu haƙar zinari yanayi ne na samar da sababbin kalmomi da sarrafa harshe wanda ya bambanta da yadda masu rukunoni na al’umma ke amfani da harshen Hausa, sai dai kamar kullum ana samun fahimta tsakanin su.

     Matsayin Hausar masu haƙar zinare a cikin harshen Hausa, shi ne karin harshe ne da wasu keɓaɓɓun rukunin jama’a ke amfani da shi a cikin al’umma Hausawa.Wannan ya samu sanadiyar zamani kuma ya samu gidan zama a cikin harshen hausa, saboda kasancewar wasu rukunin jama’a na riƙa jefa ire-iren kalmomi ko jimlolin haƙar zinare, musamman yayin da ake Magana ko zantawa. Har ila yau, wannan karin harshe ya bada gudummuwa wajen bunƙasa harshen Hausa, wato dai Hausar masu haƙar zinare ta taimaka wajen haɓaka Hausa. Musamman saboda sauye-sauyen da ta haddasa a cikin Hausa.

    A takaice, muna iya cewa harshen Hausa ya amfana ta Hausar masu haƙar zinare, ta fuskar kari da ake samu na nau’o’in Hausar rukuni, da haɓakar kalmomi da jimlolin Hausa da dama.

    3.3 TASIRIN HAUSAR MASU HAƘAR ZINARE

     Wannan Kalmar tasiri tana nufin alfano Hausar masu haƙar zinari ta yi tasiri garesu saboda suna gudanar da maganganu tsakaninsa sa wanda ke cikin su ka dai ke fahimtar abin da suke faɗa. Kenan Hausar masu haƙar zinari tana taimaka masu wajen yin saje a tsakaninsu.

     Wannan Hausar masu haƙar zinari ta taimaka wajen ƙara samar da sababbin kalmomi da jimlolin Hausa tare da fahimtar ma’anar su. Hausar masu haƙar zinari ta taimaka wajen haɓaka karin harshen Hausa na rukuni.

    3.4 HAUSAR MASU HAƘAR ZINARI

     Hausar masu hakar zinari, wata Hausa ce ta daban wadda kalmominta da jimlolinta suka bambanta da sauran rukunin jama’a.Hausar ta ƙunshi fassarar wasu kalmomi da jimloli da sunaye kai tsaye tare da kirkirar sababbin wasu kalmomi akan hikima da wasu jimloli. Daga cikin irin nau’in wannan Hausa ta rukuni ce ake samun irin waɗannan ƙirƙirarran kalmomi da kuma jimloli kamar haka:

    S/N

    KALMOMI/ JIMLOLI/ YANKIN

     JIMLA

    MA’ANA

    1

    Alila mugani

    Na nufin akwai sauran aiki

    2

    Ana cazawa

    Yana nufin akwai zinari

    3

    barde

    Gwanin aiki

    4

    Taget ne

    Na nufin sirri ne

    5

    Buskuɗu

    Kwallin kura

    6

    Kwakyara

    Aikin banza

    7

    Burkwa

    Bashin mutunci

    8

    Bosoruwa

    Girar da ba ta da zinari

    9

    Takaima

    Ina gaisheka

    10

    Na sata

    Na wuce

    11

    Sai ana ga ikoko

    Sai gari ya waye

    12

    Darne

    Lafiya lau

    13

    Kasura ce

    Ka huta

    14

    Fanka

    Aiki

    15

    Cilli

    Rame

    16

    Suwaga

    Karamin rame

    17

    Falo

    ƙaton rame

    18

    Gira

    Tsakuwa

    19

    Busami

    Roko

    20

    Ruwa-ruwa

    Babban kasha

    21

    Kwacilo

    Kala

    22

    Hannun Wani

    Abin da ake zuba ruwa

    23

    Bankiya

    Ganye

    24

    Allah wanye

    Alheri

    25

    Kwankwan

    Kwanon sarki

    26

    Lanyo

    Narkakkar zinari

    27

    Rikikiya

    Rigima

    28

    Kyawu

    Wahala

    29

    Dafan dai

    Yan ci ka cire

    30

    Iya wuya

    Ariƙe Allah wahala ta ƙare

    31

    Gargai

    Baƙaƙen duwatsu ƙanana

    32

    Cofa

    Sheburi

    33

    Jirgi

    Falankin katako

    34

    ‘Yan Balak market

    Masu sayen zinari a gari

    35

    Dana

    Tasar silba

    36

    Makari

    Abinci

    37

    Kafet

    ƙyalen da suke shimfidawa

     wajen wanki zinari

    38

    Benci ɗaya

    Gaba ɗaya

    39

    Wane ya biye biri

    Wato idan mutum ya samu zinari

    40

    Loto

    Su ne hanyoyin da suke bi a ƙarƙashin ƙasa ana neman zinari

    41

    Bokiti

    Guga

     

    SAKAMAKON BINCIKE

     Hausar masu haƙar zinari, na ɗaya daga cikin nau’o’in karin harshe na Hausar rukuni da aka tattauna a baya. Binciken ya gano irin rawar da hausar masu haƙar zinari ke takawa wajen samar da sababbon kalmomi da jimloli a harshen Hausa. Wannan Bincike ya bayyana irin gudumawar da Hausar masu haƙar zinari wajen haɓaka karin harshe na rukuni. Wannan sakamakon binciken ya sa mun gano irin wasu kalmomin su waɗanda suke amfani dasu na junansu.

     KAMMALAWA

     Wannan binciken an gudanar da shi a kan nazarin Hausar masu haƙar zinari,binciken ya yi koƙarin da kalmomin da kuma jimlolin da masu haƙar zinari ke amfani da su a zantukansu na yau da kullum. Baya ga haka an yi nagartattun hanyoyin da aka bi wajen gudanar da waɗannan aiki. Wanda suka hada da hira da masu ruwa da tsaki a wannan haƙar, da amfani da littafai da Makalu.Baya ga wannan an kawo sakamakon bincike da kamalawa da Manazarta.

    MANAZARTA

    Tijjani M Salihu(2012).sakace a kan karin harshen Hausa, Typecet & Published

     ABSUR Comprint F.C.E Kano.

    Ahmad Bello, mni (2020), daidaitacciyar Hausa da kare karin harshe Hausa.

     Published and printed by A.B.U press l.t.d Zaria

    Yakubu M.M (2019), ilimin Harsuna Ahmadu Bello University Press L.t.d

    A.B muktar (2017). Hausa da Karorinta

    Salisu Ahmad yakasai (2020).Jagoran ilimin walwalar Harshe

    Sani, M.A.Z (2019). Siffofin Daidaitacciyar Hausa, kano: Benchmark publisher

     Limited

    Zarruk da wasu (1990). Sabuwar hanyar nazarin Hausa, Ibadan University press

     Wadanda aka yi hira da su

    Malam Bashir Sani danshekara 33, Ranar Alhamis 19/10/2023

    Zaharadden Lawali Kura, Danshekara 3o, ranar litanin 23/10/2023


    No comments:

    Post a Comment

    ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.

    HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.