Table of Contents
Citation: Sarkin Fada, I. & Abdullahi, M. (2024). Aro Da Kwaskwarima a Wasu Sunayen ‘yanta’adda a Arewa Maso Yammacin Nijeriya. Tasambo Journal of Language, Literature, and Culture, 3(1), 249-256. www.doi.org/10.36349/tjllc.2024.v03i01.028.
Aro Da
Kwaskwarima a Wasu Sunayen
‘
Yan Ta’adda a Arewa Maso
Yammacin Nijeriya
Daga
Isah Sarkin Fada
Department of Languages and Cultures,
Federal University Gusau
PHONE NO: 08039165872
isahsarkinfada@gmail.com
Da
Musa Abdullahi
Department of Languages and Cultures
Federal University Gusau
PHONE NO: 08037765415
Tsakure
Harshe
yana samun sauye-sauye ta hanyar bun
ƙ
asa
da fa
ɗ
a
ɗ
a da kuma samun ba
ƙ
in
al’amurra cikinsa da sukan faru lokaci-lokaci. Wannan ma
ƙ
ala mai taken
‘
Nazarin
Ƙ
ir
ƙ
ira da Ma
’
anar Wasu Sunayen ‘Yan Ta’adda ta Hanyar Aro da
Kwaskwarima a Arewa Maso Yammacin Nijeriya’ ma
ƙ
ala
ce da ta yi nazarin bun
ƙ
asar
harshen Hausa da aka samu dalilin ayyukan masu ta
’
addanci
a wasu yankunan Arewa maso Yammacin Nijeriya. Ma
ƙ
alar
ta yi
ƙ
o
ƙ
arin fitowa da wasu sababbin sunayen da
‘
yan
ta
’
adda
suke kiran kansu da su wa
ɗ
anda suka
ƙ
ir
ƙ
ira wa kansu domin amfani da su wajen sadarwarsu ta
yau da kullum da kuma wasu sunaye da mutane suke kiran su da su. Manufar ma
ƙ
alar ita ce, tabbatar da bun
ƙ
asar da harshen Hausa ya samu a dalilin ayyukan
‘
yan
ta
’
adda
ta hanyar samar da
ƙ
ir
ƙ
irarrin sunaye na gama-gari da ake kiran su da su da
kuma sunayen da suke la
ƙ
aba
wa kansu da kuma sunayen da ake yi masu. An yi amfani da ra’in ‘Dangantakar
Harshe da Rikici’ (Language of Violence) na Smith, Alison G. da wasu (2008),
wajen gudanar da wannan bincike wanda yake magana a kan sadarwa tsakanin ‘yan
ta’adda da wa
ɗ
anda ke ya
ƙ
ar
su. Ra
’
in
ya nuna cewa, idan aka yi la
’
akari
da kalmomin da
ɓ
angarorin biyu ke furtawa, to akwai abubuwan da ake
samarwa dangane da harshe da bun
ƙ
asarsa.
Daga cikin dabarun da aka yi amfani da su wajen tattara bayanan da aka rubuta
wannan ma
ƙ
alar
akwai; tattaunawa da
‘
yan
ta
’
adda
da suka tuba da mutanen da aka yi garkuwa da su domin neman ku
ɗ
in fansa, amma daga baya suka samu ‘yanci, da ‘yan
jarida da wasu
ɗ
ai
ɗ
aikun mutane da ayyukan ta’addanci suke aukawa a
cikin yankunansu. Haka kuma, an yi amfani da sunayen da ake ji na ‘yan ta’adda
a kafafen sadarwa da kuma kafafen rediyo da talabijin da jaridu da mujallu na intanet.
1.0 Gabatarwa
Harshe
wata kafa ce ta
ƙ
ulla
dangantaka tsakanin mutane musamman wajen mu
’
amala da
zamantakewa. Harshe yana amfani wajen isar da sa
ƙ
o daga
wani mutum zuwa wani, da kuma gudanar da wasu muhimman abubuwa. Har wa yau, harshe
ya kasance wata makaranta domin hani da horo ga al’umma a kan wasu al’amurra.
Galadanci da wasu
(2005, p. 6) sana cewa, ‘harshe
yana nufin hanyar sadar da manufa tsakanin al’umma.
’
Wato
harshen kowace al’umma shi ne hanyar hul
ɗ
arsu ta
wajen sadarwa’. Bugu da
ƙ
ari,
harshe yana
ƙ
unshe da
wa
ɗ
ansu
siffofi wa
ɗ
anda ake
iya gane shi da su,
.
Wa
ɗ
annan
siffofi kuwa sun ha
ɗ
a da:
Ƙ
ir
ƙ
ira domin
samar da sababbin kalmomi da tsari da koyo da yalwa da
ƙ
warewa
da kuma daidaito. Babban aikin harshe ga al
’
umma shi
ne sadarwa tsakanin al
’
umma.
A
ɓ
angaren al’umma kuwa,
Yakasai (2020, p. 51) ya bayyana cewa: ‘Al’umma ita ce, tarin
ɗ
ai
ɗ
aikun mutane da suke zaune
a gari guda, ko yanki ko lardi ko jiha ko
ƙ
asa
’
. Al
’
umma
tana iya kasancewa ha
ɗ
akar
ƙ
abilu
daban-daban. Wannan yana nuna cewa duk lokacin da aka sami fiye da mutum guda,
to lalurar hul
ɗ
a da
mu’amala takan kama. Hul
ɗ
a da
mu’amala kuwa ba su cika, ba tare da al’umma ba. Amfani da harshe tilas ne, a
wajen hul
ɗ
a, kuma
lalura ce. Saboda haka, harshe ya zama kanwa uwar gami ga dukkan al’amurran
rayuwar
ɗ
an-Adam.
Haka kuma, rukunin jama’a
ya
ƙ
unshi
mutane da suka yi tarayyar ala
ƙ
a ta
fuskar zamantakewa wuri guda. Duk da yake
ɗ
ai
ɗ
aikun mutane kan bambanta
da juna ta hanyar magana, amma ana iya samun Hausar rukuni dalilin tarayyar
aiki ko matsayi ko jinsi ko jama’a ko addini ko samun matakin ilmi iri
ɗ
aya. Nazarin harshen
ta’addanci wani fanni ne da ke
ƙ
ar
ƙ
ashin
ilmin walwalar harshe, amma kuma wanda bai samu ranar shanya daga wajen masana
ba. Harshen ta
’
addanci wani
ɓ
angare
ne da yake bayar da gudummuwa sosai wajen bun
ƙ
asa
harshen Hausa.
‘
Yan ta
’
adda fan
ɗ
ararrun
mutane ne da suka killace kansu wuri
ɗ
aya a
daji, ba su son mu’amala a cikin al’umma. Saboda haka, kasancewa sun yi gungu
wuri
ɗ
aya,
kuma suna gudanar da rayuwarsu ta yau da kullum, to a mahangar masana ilmin
walwalar harshe babu mamaki su samar da wata Hausa ta daban wadda ta ke
ɓ
anta da su da ta sha
bamban da sauran rukunin jama’a.
Ma
ƙ
alar za
ta mayar da hankali ne ga yadda ake
ƙ
era kalmomin sunayen masu
ayyukan ta
’
addanci a harshen Hausa da kuma ma
’
anar
sunayen a nahawu. Har wa yau kuma, ma
ƙ
alar ta yi
ƙ
o
ƙ
arin
kawo ma
’
anar
ƙ
irar
kalma a fahimtar masana.
Bugu da
ƙ
ari, an kuma kawo hanyoyin
ƙ
irar kalma.
2.0 Dabarun Bincike
Ayyukan
ta’addanci abu ne da al’umma suke
ƙ
yama,
amma duk da haka a
ɓ
angaren
harshe ya taimaka wajen bun
ƙ
asa
harshe matu
ƙ
a.
Dalili kuwa shi ne, an sami
ƙ
aruwar
sababbin kalmomi da sassan jimla da jimloli a cikin harshen Hausa ta dalilin
hakan. Saboda haka, an yi amfani da dabaru da dama domin tattara bayanan wannan
bincike. Daga cikin dabarun da aka yi amfani da su akwai:
a.
Tattaunawa
da ‘yan ta’addan da suka tuba domin samun sahihan bayanai.
b.
Tattaro
bayanai daga kafafen ya
ɗ
a
labarai na jaridu da mujallu da kuma kafar sadarwa ta intanet.
c.
Hira da
wasu daga cikin wa
ɗ
anda aka
yi garkuwa da su, suka samu ‘yanci.
d.
Tattaunawa
da wasu mutanen da ayyukan ta’addanci suke gudana a yankunansu.
3.0 Ra’in Bincike
R
a’in da
aka yi amfani da shi wajen gudanar da wannan bincike shi ne
,
ra’in
‘Dangantakar Harshe da Rikici’ (Language
of Violence) na Smith, Alison G. da wasu (2008), wanda Randall (2010) ya fa
ɗ
a
ɗ
a. Wannan ra’i ya yi magana a kan sadarwa tsakanin
‘yan ta’adda da wa
ɗ
anda ke ya
ƙ
ar
su.
Ra’in ya bayyana cewa
harshe shi ne kanwa uwar gami ga dukkan al’amurra, domin babu abin da za a
aiwatar ba tare da an yi amfani da shi ba. Har wa yau, da harshe ne ake iya
gane mutum ko waye da halinsa da aikinsa? Ra’in ya nuna cewa,
da
harshe
ake am
fani
wajen dabarun ya
ƙ
i domin
isar da sa
ƙ
o da
tunkarar abokan gaba. Wa
ɗ
anda
suka yi aiki wajen
ɗ
abba
ƙ
a wannan
ra
’
in akwai: Antonio Sanfilippo da wasu (2013) da Shannon C.
Houck (2013) da Lucian Gideon Corway (2017) da Richard Frank (2021) duk sun yi
amfani da ra
’
in. Harley Mc Cullough (2022) ya yi wa ra
’
in
kwaskwarima ta
ɓ
angaren
ta’addanci da ramuwar gayya inda ya dubi ayyukan ta’addancin da ke faruwa a
sassa daban-daban na duniya, musamman yankin
ƙ
asashen
Larabawa.
Bugu da
ƙ
ari, ra
’
in ya yi
ƙ
o
ƙ
arin nazartar
sadarwar ‘yan ta’adda ta
ɓ
angarori
daban-daban da sukan yi domin cimma bu
ƙ
atunsu na yau da kullum. Ta
la’akari da halayensu da
ɗ
abi’unsu
da kuma lura da yadda suke gudanar da lamurransu da yanayin zamantakewarsu. Haka
kuma, da yadda suke sarrafa harshe. Ra’in ya bayyana cewa, masana ba su mayar
da hankali a kan abin da ya shafi harshen ta’addanci ba, wannan kuwa shi ne
dalilin da ya sa aka samar da wannan ra’i. Baya ga haka kuma, ra’in ya yi
ƙ
o
ƙ
arin
fito da wasu
ƙ
udurori guda
uku da mai nazarin harshen ta’addanci ya kamata ya kula da su kamar haka:
a.
La’akari
da yanayi da halayyar ‘yan ta’adda a lokacin da suke sadarwa. Wannan dabara tana taimakawa
ƙ
warai
wajen gano ma
’
anar abubuwan da suke furtawa.
b.
Nazarin
kalmomi da jimlolin da aka samu daga ‘yan ta’adda, domin fito da ma’anarsu ta
asali da kuma sabuwar ma’ana.
c.
Kalmomin
da suke furtawa su dace da nazarin da ake a kai, domin shi zai ba mai nazari
damar bin diddigin kowace kalma ta fuskar ma’ana.
Daga
ƙ
arshe,
binciken ya
ɗ
auki
wannan ra’in ne domin amfani da shi wajen gudanar da wannan ma
ƙ
ala.
4.0 Ma’anar Ta’addanci?
Ta’addanci aiki ne da yake
iya haifar da ayyuka masu illa da lahani da ha
ɗ
ari da ke iya haifar da
rauni a sashen jikin mutum ko ya yi sanadiyar rasa rayuwarsa da dukiyarsa.
Kasancewar ta’addanci ba sabon abu ba ne a Arewa maso yammacin Nijeriya da ma
Arewacin Niyeriya baki
ɗ
aya, malamai
da yawa sun bayar da ma’anar ta’addanci a cikin ayyukansu. Wasu daga cikin ma’anonin da suka bayar sun ha
ɗ
a da:
Abraham (1947, p. 397) ya
bayyana ta’addanci a harshen Ingilishi da:
‘Bad
manner that serious misdemeanour.’
Fassarar
mai bincike: ‘
Ta’addanci
yana nufin aikata wani mummunan hali da al’umma suke
ƙ
yama.
’
Wannan ma’ana ta yi daidai
da fahimtar abin da wannan ma
ƙ
ala take
bu
ƙ
atar
fitowa da shi a kan ta’addanci, saboda a nan ana son a fahimci mene ne
ta’addanci, kafin a kai ga nazarin
ƙ
ir
ƙ
irarrin
sunayen da suka samu ta dalilin ayyukan ta’addanci a wasu yankunan Arewa maso
Yammacin Nijeriya.
Ƙ
amusun
Hausa na Jami’ar Bayaro (2006, p. 416) ya bayyana cewa, ‘Ta’addanci yana nufin
mugun aiki, musamman na haddasa
ɓ
arna
kamar lalata abubuwa ko kisa da sauransu, don bambancin siyasa ko addini.’
Dunfawa (2009, p. 140)
yana cewa, ‘ta’addanci ga Bahaushe na nufin aikata wani abu na rashin imani da
ke iya salwantar da rayuwar wanda aka aikata abin a kansa, wani lokaci ma har
da mai aikatawa’.
Haka kuma, Atuwo (2009, P.
136) ya ce, ‘ta’addanci na nufin manyan miyagun
ɗ
abi’u ko aikata miyagun
ayyuka.’
Idan aka yi la’akari da wa
ɗ
annan ma’anoni a kan
ta’addanci, za a fahimci cewa ta’addanci abu ne maras kyau a cikin al’umma.
Bugu da
ƙ
ari,
babu wata al
’
umma mai tin
ƙ
aho da
shi. A
ɓ
angaren
nazarin harshe kawai ta’addanci ke da amfani ta hanyar samar da sababbin
kalmomi a cikin harshe. Dukkan ma’anonin da aka bayar na ta’addanci suna da ala
ƙ
a da
tunanin wannan takarda, saboda binciken na son ya fito da sunayen da suka samu
a dalilin ayyukan masu ta
’
addanci a wasu yankunan Arewa maso Yammacin Nijeriya.
Wannan kuwa, zai fito da yadda harshen Hausa ya samu bun
ƙ
asa ta
hanyar samar da
ƙ
ir
ƙ
irarrun
sunayen da ke da ma
’
anoni masu tayar da hankali da firgita da ban tsoro ga
jama
’
a.
A fahimtar wannan ma
ƙ
alar,
ta’addanci shi ne aikata wani abu na assha da gangan da ke iya haifar da rasa
rayuka da dukiyoyin al’umma.
5.0
Ƙ
irar
Kalma
Ƙ
irar
kalma ba sabon abu ba ne ga harshe, domin shi ke nuna bun
ƙ
asa da
fa
ɗ
a
ɗ
a da yalwar da harshe ke samu
ta hanyar samar da sababbin kalmomi. Harshen Hausa yakan
ƙ
ir
ƙ
iri
kalmomin da sukan saje da wa
ɗ
anda da
yake da su domin amfanin yau da kullum. Dalilin haka, masana sun bayyana
ƙ
ir
ƙ
ira da
cewa:
Crystal (2008, p. 340) ‘Morphology: The branch of grammar which
studies the structure or forms of words, primary through the use of morphemes
construct.’
Fassarar
mai bincike:
‘
Ƙ
irar kalma
wani yanki ne na nahawu da ya
ƙ
unshi
yadda ake samar da kalmomi ta hanyar amfani da
ƙ
wayar ma
’
ana
’
.
Muhimman abubuwa daga
cikin hanyoyin
ƙ
irar
kalma su ne:
Ɗ
afi da
ninki da har
ɗ
antawa
da kwaskwarima (Abubakar 2000, p. 5).
Har wa yau, Ndimele (2007,
p. 94) ya bayyana wasu daga cikin hanyoyin
ƙ
irar
kalma kamar haka: (a) (Compounding) har
ɗ
antawa
(b) (Borrowing) aro (c) (Clipping) gutsirewa (d) (Coinage or Neologism)
kwaskwarima (e) (Conversion) sauya ajin kalma da kuma ha
ɗ
e sassan kalmomi biyu su
ba da
ɗ
aya.
Wannan ma
ƙ
ala ta
dubi wa
ɗ
annan
hanyoyin ne wa
ɗ
anda ake
bi a Hausa wajen samar da sunayen ‘yan ta’adda, kamar yadda ta gudanar da
bincike a kai.
Fagge (2013) ya bayyana,
tsira da kumbura da har
ɗ
antawa da
cewa su ne ginshi
ƙ
an ilmin
ƙ
irar
kalma. Shi kuwa Sani (2011, p. 5) cewa ya yi hanyoyin samar da kalma su ne
ɗ
afi da har
ɗ
antawa da ninki.
Bun
ƙ
asar
harshe shi ke sa ya sauya, saboda ya
ɗ
uwa da
yake yi a sanadiyyar yawan masu magana da shi, a sakamakon wannan sai a sami
sauyi da ke samar da sababbin kalmomi da sassan jimloli da jimloli a cikin
harshe. Bugu da
ƙ
ari kuma,
ya samar da kalmomin da ake yi wa kwaskwarima da
ƙ
ir
ƙ
ira da
kwaikwaya da aro daga wasu harsuna domin su dace da harshen Hausa.
6.0
Ƙ
ir
ƙ
ira da
Ma
’
anar Sunayen Wasu
‘
Yan ta
’
adda
Ilmin
ƙ
irar
kalma yana taka rawa matu
ƙ
a wajen
samar da kalmomi a cikin harshen Hausa. Daga cikin kalmomin da aka samu akwai
sunaye da ke da sigogi daban-daban da kuma ma
’
anoni
mabambanta. Haka kuma sunayen sun bambanta wajen yanayin
ƙ
irarsu
da kuma inda suka fi dacewa su zo a wajen ginin jimla. Ga ka
ɗ
an daga cikin ma’anar suna:
Abraham (1947, p. 826) ya
bayyana suna da cewa: ‘Suna wani la
ƙ
abi ne da ake ba wa abu
mai rai ko maras rai, wanda ake gani da ido ko wanda ba iyawa
’
.
Abbas (2012, p. 31) ya ce,
‘suna kalma ce da ake amfani da ita domin ambaton mutum ko dabba ko tsiro ko
wani abu mai rai ko maras rai, ta yadda za a iya bambanta shi da wani’.
A fahimtar wannan ma
ƙ
ala,
suna abu ne da ake la
ƙ
aba wa
mutum ko dabba ko wuri ko abubuwa domin bambancewa tsakanin wani abu da wani.
Harshen Hausa ya samu
amfana da kalmomi da dama, musamman wajen sadarwa ta yau da kullum. A
ɓ
angaren kalmomin da ‘yan
ta’adda suke amfani da su akwai kalmomi da suka danganci
ƙ
ir
ƙ
ira, a
dalilin haka masana suka kawo ma
’
anoni daban-daban. Ga wasu daga cikinsu.
Yakasai (2005, p. 5) ya
bayyana cewa, ‘
ƙ
ir
ƙ
ira wata
hanya ce da harshe ke bi wajen samar da kalmomi a cikinsa.
’
Bature (1995, p. 135) yana
cewa, ‘
ƙ
ir
ƙ
ira na
nufin idan Bahaushe ya samu ba
ƙ
on abu
da yake son ya ba shi sabon suna, in ya duba cikin kalmomin Hausa na asali babu
wani abu da ya dace ya fa
ɗ
a
ɗ
a ma’anarsa sai ya duba
cikin kalmomin Hausa ya
ƙ
ir
ƙ
ira wata
sabuwar ma
’
ana ya ba wannan abun.
’
Saboda haka,
ƙ
ir
ƙ
ira wata
hanya ce da harshen Hausa ke bi wajen samar da sababbin kalmomi a cikin rumbun
kalmominsa.
A
ɓ
angaren ma’ana ta sunayen
‘yan ta’adda za mu kalli ma’ana ta kimiyar harshe. Ana nazarin ma’ana a kimiyar
harshe ne ta bisa kyakkyawan tsarin da harsuna suke kallon tsarin ma’anar
kalmomi da kuma jimloli. A bisa irin wannan ne Finegan (2004, p. 188-217) yake
cewa, ana iya nazarin ma’anar kalmomi ta fuskoki uku: (a) ma’ana ta kimiyar
harshe (linguistic meaning) wadda ta
ƙ
unshi ma
’
anar da
kalma take nufi kai tsaye a zahiri (referential meaning) da kuma dukkan
ma’anonin da ke tattare cikin kalma idan aka fa
ɗ
e ta (sense meaning). Haka
kuma akwai (b) ma’anar da ke tattare da yanayin zamantakewa (social meaning) da
kuma ma’anar da ke
ƙ
unshe da
manufar mai magana da abin da mai sauraro zai fahimta (affective meaning).
A wannan
ma
ƙ
ala an mayar
da hankali ga ma
’
ana ta kimiyar harshe ta wa
ɗ
annan sunaye wadda ta
ƙ
unshi ma
’
ana ta
kai tsaye (referential meaning) da kuma ma
’
anar da duk mai sauraro
zai iya bijirowa a ransa idan an ambaci kowane
ɗ
aya daga cikin sunayen.
Wannan yana nufin duk sunan da aka ambata, ma’anarsa ta kai tsaye ake nufi da
shi da kuma abin da masu saurare suka fahimta.
7.0 Sunayen ‘Yan Ta’adda da Aka Samar ta Hanyar Aro da Kwaskwarima
Aro wata hanya ce mai sau
ƙ
i da
harshe ke amfani da ita domin samar da sababbin kalmomi. Babu wani harshe da ya
tsaya ko ya dogara ga kansa kawai, ba tare da aro ba. Kowane harshe a duniya
yana aron kalmomi ga wa
ɗ
ansu
harsuna. Saboda haka kafin mu shiga cikin aron da harshen Hausa ya yi daga wasu
harsuna za a san ma’anar aro.
Ndimele (2007, p. 85) ya
bayyana aro da cewa:
‘One of
the commonest ways of creating new words in the human language is borrowing.
Borrowing simply means the process of taking words from one or more languages
to fit into the vocabulary of another’.
Fassara:
Aro hanya ce mafi sau
ƙ
i wajen
samar da sababbin kalmomi a cikin harshe. Aro na nufin wata dabara ta
ɗ
auko wasu kalmomi daga
harshe
ɗ
aya ko
fiye da zimmar mayar da su a cikin rumbun kalmomin wannan harshe da ya
ɗ
auko.
Ƙ
amusun
Hausa na Jami’ar CNHN (2006, P. 268) ya bayyana kwaskwarima da cewa, ‘yi wa abu
ado domin
ƙ
ara masa
kyau
’
.
Saboda haka harshen Hausa
ya yi aron kalmomi daga wasu harsuna kama daga Ingilishi da Larabci da Fulfulde
da Kanuri da Faransanci da sauransu. A nan ma
ƙ
alar ta
yi nazarin sunayen ‘yan ta’adda da al’umma ke kiran su da su, da kuma wa
ɗ
anda suke la
ƙ
aba wa
kansu da aka aro daga wasu harsuna.
S/N |
Ƙ
ir
ƙ
irarren
suna |
Ƙ
irara kalma |
Aji |
Asalin kalma |
Ma’ana ta asali |
Sabuwar ma’ana |
1. |
Simolii |
Aro |
Suna |
Ingilishi
‘Small’ |
Ƙ
aramin yaron da bai
balaga ba. |
Ƙ
aramin yaro da ke cikin
ayyukan ta’addanci. |
2. |
Saajan |
Aro |
Suna |
Ingilishi
‘Sergent’ |
Mu
ƙ
amin
kayan sarki da ke da igiya uku. Ya wuce kofaral amma bai kai insifekta ba. |
Ɗ
an ta’adda da ke hukunta
wa
ɗ
anda
suka yi laifi. |
3. |
Oga |
Aro |
Suna |
Ingilishi
‘Oga’ |
Shugaba mai ba da umurni. |
Shugaban tawaga idan aka fita aiki. |
4. |
No-rawun |
Aro |
Suna |
Ingilishi
‘No-round’ |
Kalma ce ta Ingilishi mai nufin babu kwana. |
Suna ne na
ɗ
an
ta’adda da ke nuni da ba ya gudu ba ya ja da baya idan an fita aiki. |
5. |
Yalo-emiya |
Aro |
Suna |
Ingilishi
‘Yellow’ ‘Emir’ |
Sunaye ne biyu duka na aro. Na farko yana nuna mutum
mai jar fata. Na biyu kuwa suna ne mai nuna shugabanci. |
Ɗ
an ta’adda mai jar fata,
kuma yana da la
ƙ
abin
emiya da ke nufin shugaba. |
6. |
Jummo-bulak
|
Aro/kwaskwarima
|
Suna
|
Yoruba/
Iingilishi
‘Jami’u’
‘Black’
|
Har
ɗ
a
ɗɗ
en suna ne da aka aro
daga Yoruba da Ingilishi.
|
Ƙ
asaitaccen
ɗ
an ta’adda da ya yi fice
wajen garkuwa da mutane.
|
7. |
Albaniya |
Aro |
Suna |
Turawa
‘Albania’ |
Suna ne na wata
Ƙ
asa. |
La
ƙ
abi ne
na wani
ɗ
an
ta’adda da ya shahara wajen sata. |
8. |
Manjagara |
Ƙ
ir
ƙ
ira |
Suna |
Ingilishi
‘Rack’ |
Suna ne da aka aro daga Ingilishi mai nufin abin yaye
ƙ
azanta. |
Ɗ
an ta’adda ne da ke
kwashe komai idan ya je sata. |
9. |
Jambros |
Aro |
Suna |
Ingilishi
Front Clipping |
Babu ma’ana
ɗ
aya
dun
ƙ
ulalliya. |
Matashin
ɓ
arawo mai son nuna fele
ƙ
e da
gwaninta. |
10. |
Kwamanda |
Aro |
Suna |
Ingilishi
‘Commander’ |
Shugaban wata runduna da ke ba da umurni. |
Shugaban ‘yan ta’adda da ke ba su umurni a yayin aiki. |
11. |
Kachalla |
Aro na kai tsaye |
Suna |
Kanuri
‘Shugaba’ |
Kalma ce da aka aro daga Barebari da ke nufin shugaba. |
Shugaban daba da ke da yawan mambobi da kayan aiki. |
12. |
Gayu |
Aro/kwaskwarima |
Suna |
Ingilishi ‘guys’ |
Mutane musamman matasa masu son ado da fele
ƙ
e irin
na zamani. |
Suna ne da ‘yan ta’adda ke kiran kansu da shi. Dalili
kuwa, domin suna ke
ɓ
e a
wuri na musamman da ba su son kowa ya riske su ba tare da izininsu ba. |
13. |
Gwamnati |
Aro/kwaskwarima |
Suna |
Ingilishi
‘Government’ |
Hukumar
ƙ
asa ko
ta jiha, mai gindaya dokoki ga ‘yan
ƙ
asa. |
Ana kiran ‘yan ta’adda gwamnati domin sun buwayi
hukuma, kuma ana tsoronsu sukan ba da umurni ga talakawa kuma dole a bi. |
14. |
Bubaji |
Kwaskwarima |
Suna |
Fulatanci’Abubakar’ |
Suna ne da aka yi ha
ɗ
a-ha
ɗ
a aka gina shi. A
Fulatanci yana nufin ‘Abubakar’ |
Suna ne na wani
ɗ
an
ta’adda da ya addabi mutane. |
15. |
Bulaki |
Kwaskwarima |
Suna |
Ingilishi
‘Black’ |
Kalma ce ta aro daga Ingilishi, aka yi mata kwaskwarima
zuwa Hausa ta koma ba
ƙ
i. |
Ƙ
asurgumin
ɗ
an ta’adda ba
ƙ
i da
ya addabi al’umma ta hanyar garkuwa da mutane da fya
ɗ
e da sace dukiyoyinsu.. |
Simolii:
‘small’ /smol/
suna ne
na aro daga harshen Ingilishi. Yana cikin ajin sunaye. Sunan yana zuwa a farkon
jimla wani lokaci a yankin aikatau na jimla. ‘Simoli ya a je
ɗ
ibar
ruwa’.
‘Kachalla ya a aiki simoli.’ Ma’ana ta
asali
ƙ
aramin
yaro da bai balaga ba. Sabuwar ma
’
ana kuwa,
ƙ
aramin
yaro da ya shiga ayyukan ta
’
addanci. Dangantakar ma
’
ana ta
asali da sabuwar ma
’
ana ita ce
ƙ
aramin
yaron da bai balaga ba.
Saajan:
‘sergeant’ /saá:jàn/ sunan aro ne daga harshen
Ingilishi, yana cikin ajin sunaye. An fi amfani da sunan a mahallin yankin suna
na jimla. ‘Saajan ya a yi masu bulala.’
Ma’ana ta asali mu
ƙ
amin
kayan sarki da ke da igiya uku a rigarsa, ya wuce kofaral amma bai kai
insifekta ba. Sabuwar ma
’
ana
ɗ
an
ta’adda da ke hukunta masu laifi. Dangantaka tsakanin ma’ana ta asali da
sabuwar ma’ana ita ce mu
ƙ
ami ne
na wanda ke shugabantar wasu mutane..
Oga:
/ou.ga/ kalma ce ta aro
daga Ingilishi, tana cikin ajin sunaye. Mafi yawa ta fi zuwa a mahallin yankin
suna a jimla. ‘Oga ya a san
ƙ
amo su
’
.
Ma’ana ta asali shugaba
mai ba da umurni. Sabuwar ma’ana shugaban tawaga idan aka fita aiki da ke ba da
umurni. Dangantaka tsakanin ma’ana ta asali da sabuwar ma’ana ita ce ba da
umurni.
No-rawun,
kalma ce ta aro. Tana
cikin ajin sunaye. Bugu da
ƙ
ari, a
tsarin jimlar Hausa an fi amfani da sunan a mahallin yankin suna. ‘No-rawun ya a kai farmaki.’ Ma’ana ta
asali kalma ce ta Ingilishi mai nufin babu kwana. Suna ne na
ɗ
an ta’adda da ke nuni da
ba ya gudu ba ya ja da baya, idan an fita aiki. Dangantaka tsakanin ma’ana ta
asali da sabuwar ma’ana ita ce idan an tafi, ba ja da baya.
Yalo-Emiya,
kalmomi ne na aro daga
harshen Ingilishi. Suna cikin ajin sunaye. Haka kuma an fi amfani da sunan a
mahallin yankin suna na jimla. ‘Yalo-Emiya
ya a ba su wuta.’ Ma’ana ta asali sunaye ne biyu duka na aro daga harshen
Ingilishi. Na farko na nufin mutum mai jar fata. Na biyu kuwa, yana nuni da shugaba.
Sabuwar ma’ana wani
ƙ
asurgumin
ɗ
an
ta’adda mai launin fata ja, haka ma yana da la
ƙ
abi mai
nuna shugaba. Dangantaka tsakanin ma
’
ana ta asali da sabuwar ma
’
ana ita
ce shugabanci.
Jummo-Bulak,
‘black’ /blaek/ suna ne
har
ɗ
a
ɗɗ
e na aro daga Ingilishi da
Fulatanci, amma Bulak an yi mashi kwaskwarima bayan an aro sunan. Yana cikin
ajin sunaye. Sunan ya fi fitowa a yankin suna na jimla. ‘Jummo-Bulak ya a feshe su.’ Ma’ana ta asali sunaye ne na aro biyu
daga Yoruba da Ingilishi aka ha
ɗ
a suka
ba da suna
ɗ
aya. “Jummo
suna ne na Yarbawa da ke nufin ‘Jami’u’, da Hausa kuwa ‘Jamilu’. ‘Bulaki kalma
ce mai nufin launin ba
ƙ
i. An
aro ta ne daga harshen Ingilishi. Sabuwar ma’ana wani shahararren
ɗ
an ta’adda ba
ƙ
i mai
ban tsoro da firgita. Dangantaka tsakanin ma
’
anonin
biyu ita ce ba
ƙ
i.
Albaniya,
suna ne
na aro. Yana cikin ajin sunaye, haka kuma a tsarin jimla ta fi zuwa a mahallin
yankin suna. ‘Albaniya ya a iso daba.’
Ma’ana ta asali suna ne na wata
ƙ
asa.
Sabuwar ma
’
ana la
ƙ
abi ne
na wani
ɗ
an
ta’adda da ya addabi al’umma. Dangantaka tsakanin ma’ana ta asali da sabuwar
ma’ana ita ce
ɗ
an
ta’addan ba
ɗ
an
ƙ
asa ba
ne.
Manjagara,
‘rack’ /raek’/ kalma ce
ta aro daga Ingilishi amma aka yi mata kwaskwarima. Tana cikin ajin suna. A
tsarin jimla, sunan ya fi zuwa a yankin aikatau, duk da cewa wani lokaci yakan
zo a yankin suna. ‘Manjagara ya a isa
garin.’ Ma’ana ta asali abin share
ƙ
azanta. Sabuwar ma
’
ana wani
ɓ
arawo da
ke kwashe duk abin da ya tarar a yayin da ya je sata. Danagantaka da ke tsakanin
ma’ana ta asali da sabuwar ma’ana ita ce kwashe komai da aka tarar.
Jam-bros,
suna ne har
ɗ
a
ɗɗ
e na aro daga Ingilishi,
yana cikin ajin sunaye. A tsarin jimla sunan ya fi zuwa a mahallin yankin suna.
‘Jam-bros ya a fita aiki.’ Ma’ana ta
asali ba ta ci karo da ma’ana
ɗ
aya dun
ƙ
ulalliya
ba. Sabuwar ma’ana matashin
ɗ
an
ta’adda mai son nuna fele
ƙ
e da
gwaninta. Babu dangantaka tsakanin ma
’
ana ta asali da sabuwar ma
’
ana.
Kwamanda,
‘commander’ /ka’maeder/
suna ne
na aro daga Ingilishi, yana cikin ajin sunaye. Sunan ya fi zuwa a mahallin
yankin suna a tsarin jimlar Hausa. ‘Kwamanda
ya a ba da umurni.’ Ma’ana ta asali shugaba mai ba da umurni musamman a
tsarin kayan sarki. Sabuwar ma’ana suna ne da ‘yan ta’adda ke kiran kansu da
shi mai nufin shugaba mai ba da umurni idan aka fita aiki. Dangantaka ita ce
hani da ba da umurni.
8.0 Sakamakon Bincike
A bincike na ilimi, ana sa
ran daga
ƙ
arshe a
fito da sakamakon da aka gano domin ganin an cimma burin manufar bincike ko
akasin haka. Saboda haka, a wannan ma
ƙ
ala an gano abubuwa kamar
haka:
Tabbatar da sunayen da ‘yan
ta’adda suka samu, a dalilin ayyukan ‘yan ta’adda a bakunan wa
ɗ
anda ake yi wa ayyukan
ta’addanci, domin sanya su a matsayin
ƙ
ari ga
wa
ɗ
anda ake
da su a cikin harshen Hausa.
Haka kuma, ma
ƙ
alar ta
fito da wasu sunayen da ‘yan ta’adda suka samu ta hanyar aro da kwaskwarima
tare da bayanin hanyoyin
ƙ
irarsu
da ajinsu na nahawu da kuma inda suka fi dacewa su zo a cikin jimla.
Bugu da
ƙ
ari, ma
ƙ
alar ta
yi
ƙ
o
ƙ
arin
fito da ma
’
anar suna na asali da kuma sabuwar ma’ana da ‘yan ta’adda
suka ba shi, da dangantakar da ke tsakanin su. Haka ma, an yi
ƙ
o
ƙ
arin
fitowa da wasu sunayen da ‘yan ta’adda suka samu ta hanyar aro da kwaskwarima.
9.0 Kammalawa
A wannan ma
ƙ
ala an
tattauna abubuwa da dama da suka ha
ɗ
a da: Ma’anar
ta’addanci da bayanin sunayen da aka samu ta hanyar aro da kwaskwarima. Haka
kuma an yi bayanin hanyoyin
ƙ
irar wa
ɗ
annan sunaye da ajinsu na
nahawu da kuma inda suka fi dacewa su zo a tsarin jimla. Bugu da
ƙ
ari, ma
ƙ
alar ta
fito da ma’ana ta asali da sabuwar ma’ana da kuma dangantakar da ke tsakaninsu.
Daga
ƙ
arshe,
an fito da sakamakon bincike.
Manazarta
Abbas, N. I. (2012). Nahawun Sunayen Hausawa. M. A.
Hausa Studies. Department of
Nigerian
Languages. Usmanu
Ɗ
anfodiyo
University, Sokoto.
Abraham,
R. C
.
(
1947
)
. Dictionary
of Hausa Langauge. London: Hodder and Soughton.
Abubakar, A. (2000). An Intrductory Hausa Morphology.
Maiduguri: University of Maiduguri Press.
Amfani, A. H. (2007).
Hausa Morphology: In Basic Linguistics for Nigerian Langauges Teachers, (ed)
Ore Yusuf. Pp137.
Atuwo, A. A
.
(
2009
).
Ta’addanci a Idon Bahaushe: Ya
ɗ
uwarsa
da Tasirinsa a Wasu
Ƙ
agaggun Rubutattun
Labaran Hausa. Kundin Digiri na Uku. Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Usmanu
Danfodiyo University, Sakkwato.
CNHN,
(
2006
).
Ƙ
amusun
Hausa Na Jami’ar Bayero Kano. Kano:
Cibiyar Nazarin Harsunan Nigeria.
Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics
Seven Edition. U. S. A. Blackwell Puplishing. ISBN: 978-1-405-15296-9
Dunfawa, A. A. (2009). Maka
ɗ
i a Mahangar Manazarta
. Kano: Gidan Dabino
Publishers. ISBN: 978-8082-02-5
Fagge, U. U. (2013).
Ƙ
irar
Kalma a Hausa
. Zaria:
Ahmadu Bello University Press Limited.
Ministry for Security and
Home Affairs. (2011). Report On Armed Banditry, Recovery And Other Related
Operation in the State. Zamfara State Government.
Mohammad, I. A. (2019).
Ginshi
ƙ
in
Bayanin Ilmin
Ƙ
irar
Kalma a Hausa: Ta
ƙ
aitaccen
Tsokaci. Ma
ƙ
alar da
aka Gabatar a Taron
Ƙ
ara wa
Juna Sani a Sashen Nazarin Harsunan Nijeriya, Jami
’
ar
Usmanu
Ɗ
anfodiyo,
Sakkwato.
Ndimele, O. N. (2007). Readings on Language. Port-Harcourt: M
& J Grand Orbit Communication Ltd.
Rufa’i, M. A
.
(
2021
).
I am a
Bandits: A Decade of Research on Armed Banditry in Zamfara State. 15th
University Seminar Presented at Usmanu Danfodiyo University, Sokoto.
Auditorium, Main Campus.
Sani, M. A. Z. (2011). Gamayyar Tasrifi da Tsarin Sautin Hausa. Zaria:
Ahmadu Bello University Press Limited. ISBN: 978-125-833-0
Yakasai, S. A.
(
2020
).
Jagoran
Ilmin Walwalar Harshe.
Kaduna:
Amal Printing Press.
Jibril, S. N. (2017).
Language, Literature, Culture and Conflict Resolution: Language and Conflict Resolution in the 21st Century. A
Paper Presented at the 30th Annual Conference
of the Linguistic Association of Nigeria (CLAN). Ignatius Ajuru University of Education, Port Harcourt. Rivers State, Nigeria.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.