Table of Contents
Nazarin Kalmomin Ta’addanci a
Cikin Wasu Wa
ƙ
o
ƙ
in Baka
Daga
Isah Sarkin Fada
Sashen Harsuna Da Al’adu
Jami’ar Tarayya Gusau
isahsarkinfada@gmail.com
08039165872
Tsakure
Samar da tsaro shi ne
babban lamarin da al’umar Zamfara suke bu
ƙ
ata
a yau
. Rashin tsaro ya
dami kowa da kowa, babu yaro babu babba, ya game birane da
ƙ
auyuka. Saboda haka, a wannan ma
ƙ
ala mai taken
‘
Nazarin Kalmomin Ta
’
addanci a Wasu Wa
ƙ
o
ƙ
in Baka,
’
an yi
ƙ
o
ƙ
arin
fitowa da kalmomin ta
’
addanci da mawa
ƙ
a ke amfani da su a yayin rera wa
ƙ
o
ƙ
insu. Manufa a nan ita ce, fitowa da muhimmiyar rawa
da wa
ɗ
annan kalmomi ke takawa wajen bun
ƙ
asa harshen Hausa, ta hanyar nuna
gwaninta da
ƙ
warewa
da kuma iya sarrafa harshen Hausa da mawa
ƙ
a da su. Dubarun da aka yi amfani da su wajen
gudanar da wannan bincike shi ne, kawo baitocin wa
ƙ
a daga wa
ƙ
o
ƙ
i
daban-daban da kaurara kalma mai nuni da ta’addanci da bayanin yanayin
ƙ
irarta da kawo ajin kalmar da kuma sharhi
a kan muhallin da kalmar ta fi dacewa ta zo a tsarin jumla. Ra
’
in da aka yi amfani
da shi wajen gudanar da wannan ma
ƙ
ala
shi ne, ra
’
in dangantakar harshe da rikici (Language of
Violence)
na Smith, Alison G. da wasu (2008).
Bugu da
ƙ
ari, binciken ya fito da sakamako da suka ha
ɗ
a da; tabbatar da rukunin kalmomin
ta’adanci a harshen Hausa da kuma rawar da suke takawa a
ɓ
agaren ilmin walwalar harshe.
Ke
ɓ
a
ɓɓ
un Kalmomi:
Kalma, Ta’addanci, Wa
ƙ
ar Baka
1.0
Gabatarwa
Matsalar tsaro a Arewa maso Yammacin Nijeriya ta shafi
kowa, kama daga gwamnatoci da hukumomi da
ɗ
ai
ɗ
aikun mutane. Lamarin
ya
na bu
ƙ
atar
kowa ya taka muhimmiyar rawa
rsa
domin ganin an kawo
ƙ
arshen
s
a.
Wannan ya ba da damar shigowar masana harshe da adabi da al’ada wajen amfani da
kalmomi daban-daban masu nuna ta’addanci da makamantansa. A wannan bincike an
yi
ƙ
o
ƙ
arin kawo
asalin kalmar ta
’
addanci da ma
’
anar ta
’
addanci
da ma
’
anar
ƙ
irar kalma
kamar yadda (Sani, 2011:5) da (Crystal, 2008:340) suka bayyana. Haka ma, mu
ƙ
ala ta
kawo ma
’
anar wa
ƙ
a da
kuma yadda mawa
ƙ
a suka
fito da kalmomin ta
’
addanci a wa
ƙ
o
ƙ
insu.
Sha
’
anin ta
’
addanci ba sabon abu ba ne, domin
ɓ
angaren adabi da al’ada
sun fito da kalmomi masu yawa da ke nuni da ire-iren wa
ɗ
annan kalmomi, kama daga
wa
ƙ
oki da
karin magana da kirari da sauransu. Wasu kalmomi na aro ne, wasu kuwa an fa
ɗ
a
ɗ
a ma’anarsu. A yayin da
wasu kuwa an yi masu kwaskwarima ne.
1.1 Dubarun Bincike
Dabarar
da aka yi amfani da ita domin samun nasarar aiwatar da wannan binciken sun ha
ɗ
a da nazartar wasu
baitocin wa
ƙ
ar baka
da ke
ɗ
auke da
kalmomin ta’addanci. Bugu da
ƙ
ari,
binciken ya yi nazarin
ƙ
irar
kalmomin ta
’
addanci da azuzuwansu na nahawu. Kasancewar mawa
ƙ
an baka mutane
ne masu hikima da fasaha wajen sarrafa harshen Hausa, suna amfani da kalmomin
ta
’
addanci a wa
ƙ
o
ƙ
in da
suke rerawa. Wa
ɗ
annan
kalmomi suna da bambanci a wajen
ƙ
irarsu
da kuma azuzuwan nahawu. Haka kuma kowace kalma akwai
ɓ
angaren da ta fi dacewa ta
zo a sha’anin tsarin j
u
mla. Wasu kalmomi ana
sumun su har
ɗ
a
ɗɗ
u ne, wato a ha
ɗ
e kalma biyu ko fiye su ba
da ma’ana
ɗ
aya.
Wasu kuwa, an yi masu kwaskwarima ne, domin su dace da harshen Hausa. A yayin
da wasu kuwa, kalmomi ne na aro, ko dai daga harshen Ingilishi ko na Larabci ko
kuma Fulatanci. Wasu kalmomi kuwa an fa
ɗ
a
ɗ
a ma’anarsu ne. Dangane da
ajin nahawu kuwa, akan sami wasu kalmomi a mabambantan azuzuwa, ko dai ajin
suna ko na aikatau ko na sifa ko bayanau da sauransu. Haka kuma, akan sami
kalmomi su sami kansu ko dai a yankin suna ko a yankin aikatau, wasu kuwa suna
iya kasancewa a kowane
ɓ
angare.
Wannan na faruwa dangane da yadda kalma ta samu kanta a j
u
mla.
1.2 Ra’in Bincike
R
a’in da
aka yi amfani da shi wajen gudanar da wannan bincike shi ne
,
ra’in
‘Dangantakar Harshe da Rikici’ ‘Language
of Violence’ na Smith, Alison da wasu (2008), wanda Randall (2010) ya fa
ɗ
a
ɗ
a. Wannan ra’i ya yi magana a kan sadarwa tsakanin
‘yan ta’adda da wa
ɗ
anda ke ya
ƙ
ar
su.
Ra’in ya bayyana cewa
harshe shi ne kanwa uwar gami ga dukkan al’amurra, domin babu abin da za a
aiwatar ba tare da an yi amfani da shi ba. Hakazalika, da harshe ne ake iya
gane
kowane
mutum da halinsa da
kuma
aikinsa
.
Ra’in
ya nuna cewa,
da
harshe ake am
fani
wajen
dabarun ya
ƙ
i domin
isar da sa
ƙ
o da tunkarar
abokan gaba. Wa
ɗ
anda
suka yi aiki wajen
ɗ
abba
ƙ
a wannan
ra
’
in akwai Antonio Sanfilippo da wasu (2013) da Houck
(2013) da Corway (2017) da Richard Frank (2021) wa
ɗ
anda duk sun yi amfani da
ra’in. Cullough (2022) ya yi wa ra’in kwaskwarima ta
ɓ
angaren ta’addanci da
ramuwar gayya inda ya dubi ayyukan ta’addancin da ke faruwa a sassa daban-daban
na duniya, musamman yankin
ƙ
asashen
Larabawa.
Bugu da
ƙ
ari, ana amfani da harshe
wajen yayata manufar
‘
yan siyasa da malaman addinai da kuma gudanar da
tallace-tallace. Bugu da
ƙ
ari, ra
’
in ya yi
ƙ
o
ƙ
arin
nazarin sadarwar
‘
yan ta
’
adda ta
ɓ
angarori
daban-daban da sukan yi domin cimma bu
ƙ
atunsu na yau da kullum. Ra’in
ya bayyana cewa, masana ba su mayar da hankali a kan abin da ya shafi harshen
ta’addanci ba, shi ne dalilin da ya sa aka samar da wannan ra’i. Bugu da
ƙ
ari, ra
’
in ya yi
ƙ
o
ƙ
arin
fito da
ƙ
udurori
guda uku da mai nazarin harshen ta
’
addanci ya kamata ya kula da su kamar haka:
a.
La’akari
da yanayi da halayyar ‘yan ta’adda a lokacin da suke sadarwa. Wannan dabara
tana taimakawa
ƙ
warai
wajen gano ma
’
anar abubuwan da suke furtawa.
b.
Nazarin
kalmomi da jumlolin da aka samu daga ‘yan ta’adda, domin fito da ma’anarsu ta
asali da kuma sabuwar ma’ana.
c.
Kalmomin
da suke furtawa su dace da nazarin da ake a kai, domin shi zai ba
i wa
mai
nazari damar bin diddigin kowace kalma ta fuskar ma’ana.
2.0 Ma’anar Kalma
Ɓ
angaren
ƙ
irar
kalma fanni ne shafi ilmin kimiyar harshe, domin shi ke nuna bun
ƙ
asa da
fa
ɗ
a
ɗ
a da yalwar da harshe ke
samu ta hanyar samar da sababbin kalmomi. Harshen Hausa ya samu sababbin
kalmomi ta hanyar
ƙ
ir
ƙ
ira da
aro da kwaikwaya da kwaskwarima da har
ɗ
antawa
da suka saje da kalmomin da yake da su domin amfanin yau da kullum. Har wa yau,
masana sun bayyana
ƙ
irar
kalma kamar haka:
Galadanci da wasu (2005,
p. 56) ya bayyana kalma da cewa: ‘taron ba
ƙ
a
ƙ
e da
wasulla da za a ji suna magana ne a kan wani abu wanda za a iya gani ko aji, ko
za a iya tunaninsa. Watau ya ba da ma
’
ana ke nan.’
A nan, kalma ta
ƙ
unshi
ƙ
wayar ma
’
ana ko
kuma ba
ƙ
a
ƙ
e da
wasulla da ake iya ji, ko a gani, da ke da wata ma
’
ana ta
musamman.
2.1 Ma’anar Ta’addanci
Ta’addanci kalma ce da ta
bazu ta yi rassa a Arewa maso Yammacin Nijeriya da ta haifar da ayyuka masu
illa da lahani da ke iya haifar da sanadiyar rasa rayuwar mutum da dukiyarsa.
Ta’addanci ba sabon abu ba ne a Arewa maso yammacin Nijeriya da ma Arewacin
Niyeriya. Saboda haka, masana sun bayar da ma’anar ta’addanci kamar haka:
Abraham (1947, p. 397) ya bayyana ta’addanci kamar haka:
‘Bad manner that
serious misdemeanour.’
Fassarar
mai bincike:
‘Ta’addanci yana nufin
aikata wani mummunan hali da al’umma suke
ƙ
yama.
’
Wannan ma’ana ta yi daidai
da abin da wannan ma
ƙ
ala take
bu
ƙ
atar
fitowa da shi, saboda a nan ana son a san mene ne ta
’
addanci?
Kafin nazarin
ƙ
ir
ƙ
irarrun
sunaye da suka samu ta dalilin ayyukan ta
’
addanci.
Ƙ
amusun
Hausa na Jami’ar Bayaro (2006, p. 415) yana cewa:
Ta’addanci
yana nufin mugun aiki, musamman na haddasa
ɓ
arna kamar lalata abubuwa
ko kisa da sauransu, don bambancin siyasa ko addini.
A fahimtar mu
ƙ
ala, ta
’
addanci
shi ne aikata wani aiki da ke da matu
ƙ
ar illa, wanda yake iya
zama sanadiyar rasa rayuwa da dukiyoyin al
’
umma.
2.2 Asalin Kalmar Ta’addanci
Ta’adddanci
abu ne da al’umma ba suke
ƙ
yama,
wanda yake haddasa
ɓ
arna da
illata dukiyoyin al’umma. Bugu da
ƙ
ari, ta
’
addanci
yakan haifar da rasa rayukan al
’
umma, musamman a wuraren da ake aiwatar da shi. Dalilin
haka ya sa masana suka yi
ƙ
o
ƙ
arin
lalubo asalin kalmar. Mun yi dace Atuwo (2009, p. 13) ya fito da asalin kalmar
ta
’
addanci. Ga bayanin an tsakuro:
Kalmar
ta’addanci ta samu asali ne daga kalmar Larabci wato ‘Ta’adda’. Ma’anar wannan
kalma ta zahiri ‘ta’adda’ na nufin
ƙ
etere iyaka ko kuma yin
zalunci. Wannan kalmar ta fito a Al
ƙ
ur
’
ani mai
girma a wurare masu yawa da aka yi amfani da nuni da da cin zarafin wani da
wuce iyaka. Amma an yi amfani da wannan kalmar a Ba
ƙ
ara kan
zubar da jini da kisa da rauni. Harshen Hausa kan yi aron kalmomi daga wasu
harsuna sannan daga baya a yi amfani da su a sassa ko fannonin rayuwa iri-iri,
misali, siyasa da addini da mulki da ciniki da ilmi da shari’a da kimiya da
ƙ
ere-
ƙ
ere da
fasaha. A haka ne kalmar ta
’
addanci ta sami shigowa
daga Larabci zuwa Hausa a sashen kalmomin addinin Musulunci
.”
Wannan
shi ne asalin kalmar ta’addanci ta gama-gari. A nan bincike ya fahinci cewa
kalmar ta’addanci ba Bahaushiyar kalma ba ce, an aro ta ne daga harshen
Larabci. Sannu a hankali kalmar ta koma Bahaushiya.
2.3 Kalmar Ta’addanci a Hausa
Harshe yana bun
ƙ
asa da
fa
ɗ
a
ɗ
a a dalilin yawan masu
magana da shi da kuma yawan kalmomin da yake sarrafawa a yayin zantuka na yau
da kullum. Harshen Hausa ya yi zarra, musamman ga ‘yan uwansa, saboda yawan
kalmomin da yake da su. Wasu kalmomi an aro su ne daga harsuna daban-daban..
Dangane da asalin kalmar ta’addanci a harshen Hausa an yi dace Atuwo (2009, p.
17-18) ya yi bayani a kai. Ga bayanin an fito da shi
:
Asalin
kalmar ta’addanci a Hausa na da ala
ƙ
a da wata almara ta wani
bawan Sarkin Kano wai shi Adda. Wani daga cikin talakawan sarki ya yi laifi har
sarki ya tunzura, sai ya kira Adda ya ce ya je ya zo da mai laifin, da zuwan
Adda sai ya sa takobi duk ya daddatse mai laifi guntu-guntu ya dawo inda sarki
ya fa
ɗ
a masa
aikin da ya yi. Duk da yake sarkin ba haka yake nufin Adda ya yi ba a lokacin,
amma ya zama darasi ga sarki duk lokacin da ya aiki bawansa domin ya kira wani
sai ya ce “To kada ka yi irin ta Adda”. Sannu a hankali kalmar ta ha
ɗ
e, saboda maimaitawar
harafin mallaka (dogo) jinsin mace (ta) da ake yi da sauri tare da kalmar Adda
kamar haka: Ta+Adda= Ta’adda. A hankali wa
ƙ
afi ya
shiga tsakani saboda wasalin (a) biyu da suka kusanci junansu
.
Daga
wannan almara ake hasashen an samu asalin kalmar ta’addanci a harshen Hausa.
Wannan ya nuna cewa tun asali kalmar tana nuni da aikata wani abu da jama’a
suka
ƙ
yamata.
2.4 Ma’anar Wa
ƙ
ar Baka
Mawa
ƙ
an baka suna da hikima da azanci wajen rera wa
ƙ
o
ƙ
i
da ke
ɗ
auke da sa
ƙ
onni
na musamman ga al
’
umma.
Lokuta da dama, wa
ɗ
annan wa
ƙ
o
ƙ
i suna fa
ɗ
akarwa
da ilmantarwa bisa wasu al’amurra da suka shigo ga al’umma. Dangane da bun
ƙ
asar harshe kuwa, akan samu sababbin kalmomi da kuma
fa
ɗ
a
ɗ
a ma’anar wasu domin su dace da yanayin da ake bu
ƙ
ata. Masana sun bayyana ra
’
ayoyinsu
dangane da wa
ƙ
ar
baka;
Gusau
(1993, p. 1) ya bayyana wa
ƙ
ar
baka da cewa;
‘
wani
fage ne da ake shirya maganganu na hikima da aiwatarwa a rera cikin rauji
tsararre, wa
ɗ
anda za su zaburar da al’umma da kuma hankaltar da
su dangane da dabarun tafiyar da rayuwarsu, da za su ba da damar a cimma ganga
mai inganci’.
Kurawa
da Gummi (2022:165-170) sun bayar da ma’anar wa
ƙ
a da cewa;
‘
wani zance ne shiryayye cikin hikima da azanci da
yake zuwa ga
ɓ
a-ga
ɓ
a bisa
ƙ
a
’
idojin
tsari da daidaitawa a rere cikin sautin murya da amsa-amon kari da ki
ɗ
a da amshi’.
Saboda
haka, wa
ƙ
ar
baka abu ce da ake rerawa cikin hikima da azanci kuma cikin nisha
ɗ
i domin birge wanda ake rera wa da kuma wanda ke
sauraro. A nan, mun kawo baitoci masu
ɗ
auke
da kalmomin ta’addanci da kuma yin sharhi a kansu.
2.5 Kalmomin Ta’addanci A
Wa
ƙ
o
ƙ
in Baka.
A
nan, an yi
ƙ
o
ƙ
arin kawo kalmomin ta
’
addanci
a wa
ƙ
o
ƙ
in baka da bayaninsu ta
ƙ
irarsu da ajinsu na nahawu da kuma sashen da kowace
kalma ta fi dacewa ta zo a cikin jumla. An ciri kalma
ɗ
aya bayan
ɗ
aya
tare da bayaninta. Saboda haka duk kalmar da aka kaurara a cikin baitocin da
tsara, ita ce kalmar ta’addanci, kuma ita ce aka yi bayaninta.
Jagora:
Ni saboda
ɓ
arayi
Nay yi ganga
Ba don wani
ƙ
ato mai na
ɗ
i
ba.
Gambu
Mai Wa
ƙ
ar
Ɓ
arayi.
Bunza (2014)
Kalmar
‘
ɓ
arayi’ kalma ce da ake yi wa
ɗ
ofane
.
Ana iya samun jinsi da adadi a kalmar. Misali, Kalmar ‘
ɓ
arawo’ tana nuna jinsin namiji kuna tilo. Saboda
haka, kalmar tana da tushe ‘
ɓ
araw’ da kuma abin da ake
ƙ
ara wa domin samar da jinsin namiji ko mace ko kuma
jam
’
i.
Kalmar na nufin mutane masu satar kayan jama
’
a.
A
ɓ
angaren azuzuwan kalmomi kuwa, tana cikin ajin suna.
Ɓ
angaren
ginin jumla, an fi amfani da ita a yankin suna, duk da cewa takan zo a yankin
aikatau.
Ɓ
arayi
kalma ce ta ta
’
addanci.
Saboda Gambu ya nuna cewa, ya barranta kansa da yi wa kowane irin sarki wa
ƙ
a sai dai
ɓ
arawo.
Jagora:
Ba ni ki
ɗ
a
garkat talaka,
Komai ku
ɗɗ
in
ɗ
an gaton uwa,
Ban ra’ayinai ba shi nawa,
Sai in Allah Ya tsare shi,
Na hi da jin da
ɗ
in
ɓ
arayi,
Gambo Mai Wa
ƙ
ar
Ɓ
arayi.
. Bunza (2014)
Ɓ
arayi kalma ce da ake yi wa
ɗ
ofane
,
kuma tana cikin ajin suna. A
ɓ
angaren ginin jumla, an fi amfani da ita a yankin
suna, amma takan zo a yankin aikatau.
Ɓ
arayi
su ne masu satar kayan jama
’
a.
Gambu ya nuna cewa a kodayaushe ya fi son ya ji mai ku
ɗ
i ya koka ya tsiyace a cikin lokaci
ɗ
aya. Saboda haka ya fi son ya ji an yi ta’asa.
Jagora:
Ki
ɗ
in halaka ko ni da niy yi shi,
Ba wani da
ɗ
i naj jiya ba,
Tun da dag ga macewa sai rasawa,
Duk da ni da ka yi nai bai bari ba.
Gambo Mai Wa
ƙ
ar
Ɓ
arayi.
. Bunza (2014)
Halaka
kalma ce ta aro da aka yi wa kwaskwarima. An aro ta ne daga harshen Larabci.
Tana cikin ajin suna. Ta fi zuwa a yankin aikatau a tsarin jumlar Hausa. Kalmar
na nufin mutuwa ko lalacewa ko
ɓ
acewa. Saboda haka, ta’addanci ya
ƙ
unshi tashe-tashen hankulla da hargitsi wanda ke iya
kai ga kashe-kashe. Gambo ya nuna ki
ɗ
ansa
babu abin da yake haddasawa sai rasa dukiya da rayuwa. Saboda haka akwai
kalmomin ta’addanci a tattare da wan
ɗ
annan
baitoci.
Jagora
: Ni dai ga irin mugun nuhina,
In ishe mai ku
ɗɗ
i tsugunne,
In tar da yana naso ga goshi,
Kamar da kunama
sun ka kauru,
Ya
ɗ
ibi gumi bai yo gudu ba.
Gambo Mai Wa
ƙ
ar
Ɓ
arayi
. Bunza (2014)
Kalmar
mugu kalma ce da ake yi wa
ɗ
ofane. Tushen
kalmar ‘mug’ + harafin ‘u’ = ‘mugu’
,. Tana ajin suna. Mutum mai
mummunan hali na cuta. Nuhi kuwa, kalma ce tilo, kalmar sunan aiki ce.
Ƙ
udura ko yi niyya ko ra
’
ayin
abu a rai. Kunama kalma ce tilo, tana ajin suna. Tana zuwa a yankin suna wani
lokaci a yankin aikatau. Kauru kalma ce mai kumbura. Tana cikin ajin aikatau.
Ta fi zuwa a yankin aikatau. Gambu ba ya son ya ga masu hali cikin nisha
ɗ
i duk da kasancewarsu su ne manya a cikin al’umma
kuma ana bugun gaba da su. Saboda haka wa
ɗ
annan
kalmomi suna da tasiri a cikin sha’anin ta’addanci.
Jagora:
Wa ka bi
ɗ
an
Muhamman Dogo,
Yanzu gwani ya
ƙ
as
ƙ
anta
shi,
Don kowa yab buga bai kwana,
Don ya yi karo da mamman Dogo.
Garba
Ɗ
anwasa.
. Bunza (2014).
Ƙ
as
ƙ
anta
kalma ce da ake yi wa
ɗ
ofane
,
a samar da wasu kalmomi daga tushenta ‘
ƙ
as
ƙ
ant
’
ana
yi mata
ƙ
ari
daga farko ko kuma daga
ƙ
arshe
domin a samar da wasu kalmomi daga gare ta. Misali, ma
ƙ
as
ƙ
anci,
ko
ƙ
as
ƙ
antacce ko
ƙ
as
ƙ
antattu. A yankin jumla tana zuwa a yankin aikatau.
A nan mawa
ƙ
i
na
ƙ
o
ƙ
arin zuga
ɗ
an
wasa, ya harzu
ƙ
a
har ya kai ga aikata ta
’
addanci.
Kalmar
ƙ
as
ƙ
anci kalma ce ta ta
’
addanci
domin tana iya kai wa ga kisa.
Jagora:
Amsad doki gidan kara mina na ga matsiyaci,
Bari sai gobe da sahe iskan nan ya taso,
Mai kwasan sansami yana kar-kar-kar,
Sannan
ɗ
ebo
wuta ga ragga ka hita,
Yac ce Kassu shawararka ita ce za ni biya.
Kassu Zurmi. Dunfawa (2013)
Wuta
kalma ce tilo, jam’inta shi ne wutace (
Ƙ
amusun
Hausa, 2006:473), tana cikin ajin suna. Ta fi zuwa a yankin aikatu a jumla. Ragga
kalma ce tilo, tana cikin ajin suna. Kalmar tana zuwa a yankin suna, wani
lokaci yankin aikatau. Wannan shi ke nuna irin ta
’
asa
ko ta
’
addancin
wanda ake yi wa wa
ƙ
a
ya aikata a kuma nuna shi ka
ɗ
ai ke iya aikata irin wannan aiki domin zarumcinsa
da kuma buwayar da ya yi. Saboda haka kalmomin suna da tasiri a fagen nazarin
ayyukan masu ta’addanci a Arewa maso Yammacin Nijeriya.
Jagora:
Sad da yac ciri yu
ƙ
a yak
kihwa mata,
Tai wani tsalle tah hwa
ɗ
i jicce,
Dan nan wani da
ɗ
i ya
ƙ
ƙ
ume
ni,
Mun bas su da gawa
ɗ
anya-
ɗ
anya,
Mu ga mu da ku
ɗɗ
i lahiya lau.
Gambo Mai Wa
ƙ
ar
Ɓ
aray.
. Bunza (2014)
Ciri
kalma ce tilo, kuma aikatau, ta fi zuwa a yankin aikatau. Yu
ƙ
a kalma ce kumburau, tana cikin ajin suna. Kalmar ta
fi zuwa a
ɓ
angaren yankin suna a jumla. Kihwa kalma ce tilo,
tana ajin aikatau. A
ɓ
angaren jumla kuwa tana zuwa a yankin aikatau. Idan
aka kwatanta da wa
ƙ
ar
Kassu da ke tafe da wannan
ɗ
an wa
ƙ
a
na Gambo za a ga dukkansu suna
ɗ
auke da bayanin ta’addanci, domin da wanda ya sa wa
gari wuta da
ɗ
imbin jama’a da niyar
ƙ
one su, da wanda ya soka wa mace mai tsohon ciki wu
ƙ
a duk
‘
Yan
ta
’
adda
ne. Saboda haka a
ɗ
ango na farko, nan ne Gambo ya yi amfani da kalmomin
ta’addanci.
Jagora:
Anka yi mai bukkar tauri,
Bai hwasa tahowa ba,
Su ko ba su hwasa kashi nai ba,
Shaggun ba su hwasa kashi nai ba,
Shi ko bai hwasa tahowa ba.
Kassu Zurmi. Dunfawa (2013)
Kashi
kalma ce tilo, tana cikin ajin suna, ta fi zuwa a yankin aikatau a tsarin
jumla. A nan, ana nufin bin mutum da duka saboda wani dalili. Kalmar ‘kashi’ a
nan ta’addanci ce.
Jagora:
Ga ni na ha
ɗ
a
ɓ
arna
na tumaye,
Tun da ba da ubana za a yi ba.
Gambo Mai Wa
ƙ
ar
Ɓ
arayi
Jagora:
Ni dai in wuce gawa
ɗ
anya-
ɗ
anya,
Tun da ba ga jikina za a yi ba.
Gambo Mai Wa
ƙ
ar
Ɓ
arayi.
. Bunza (2014)
Ɓ
arna kalma ce tilo, tana ajin suna. Kalmar tana zuwa
a yankin suna wani lokaci a yankin aikatau.
Ɓ
arna na nufin fa
ɗ
a tsakanin dangi. Kalmar gawa kalma ce da ake yi wa
ɗ
ofane,
ɗ
anya-
ɗ
anyakuwa, kalma ce har
ɗ
a
ɗɗ
iya, tana cikin ajin amsa-kama. A yankin jumla tana
zuwa a yankin aikatau. A nan Gambo ya nuna halin rashin tausayi wanda ke sa
ɓ
arawo sata har ta kai ga ta’addancin kisa.
3.0 Sakamakon Bincike
A
ƙ
arshen
bincike na ilmi, ya zama tilas a fito da sakamakon da aka gano domin cimma
burin bincike ko akasin haka. Saboda haka, a wannan bincike an gano abubuwa
kamar haka:
1.
Tabbatar
da samuwar kalmomin ta’addanci a wa
ƙ
o
ƙ
in baka,
wa
ɗ
anda mawa
ƙ
a ke
rerawa a wa
ƙ
o
ƙ
insu na
yau da kullum.
2.
Har wa yau, bincike ya gano cewa, samuwar wa
ɗ
annan kalmomi na da nasaba
da irin munanan ayyukan da ake aikatawa ko kuma mugun nufi ga al’umma musamman
masu arziki. Daga nan ne mawa
ƙ
a ke
amfani da wannan dama domin harzu
ƙ
a
ɓ
arayi su aikata aikin da
jama’a suke
ƙ
yama.
3.
Bincike
ya fito da azuzuwan kalmomin ta’addanci da ke cikin baitocin wa
ƙ
o
ƙ
in da
aka kawo tare da yanayin
ƙ
iararsu.
Haka ma, an kawo wurin da kalmomin suka fi dacewa su zo a tsarin jumlar Hausa.
4.
Bincike ya
tabbatar da fa
ɗ
a
ɗ
ar harshen Hausa da
samuwar sababbin kalmomi da fa
ɗ
a
ɗ
a ma’ana
a cikin harshen.
4.0. Na
ɗ
ewa
Mawa
ƙ
a
musamman na baka, suna taka muhimmiyar rawa wajen ha
ɓ
aka harshen Hausa. Wannan
na faruwa ne ta hanyar fito da basira da zala
ƙ
a da
hikimar da Allah ya ba su. Sukan samar da sababbin kalmomi
ɗ
ori da wa
ɗ
anda ake da su a cikin
rumbun kalmomin harshe. A wannan takarda an fito da kalmomin ta’addanci da mawa
ƙ
a ke
amfani da su a yayin rera wa
ƙ
o
ƙ
insu.
Bugu da
ƙ
ari,
takarda ta fahimci wa
ɗ
annan
kalmomi suna da tasiri matu
ƙ
a a
ɓ
angaren ilmin walwalar
harshe ta hanyar fito da ma’anarsu da yanayin
ƙ
irarsu
da kuma ajin nahawun kowace kalma.
Manazarta
Abraham R. C
.
(
1947
)
. Dictionary
of Hausa Langauge. London: Hodder and Soughton.
Abubakar, A. (2000). An Introductory Hausa Morphology.
Maiduguri: University of Maiduguri Press.
Dunfawa, A. A. (2013).
Maka
ɗ
i a Mahangar Manazarta: Jerin Takardun
da Aka Gabatar a Taron
Ƙ
ara wa Juna Sani Kan Tubar Muhammadu
Gambo mai Kalangu. Kano: Gidan Dabino Publishers. ISBN:978-8082-02-5
Atuwo, A. A
.
(
2009
).
Ta’addanci a Idon Bahaushe: Ya
ɗ
uwarsa
da Tasirinsa a Wasu
Ƙ
agaggun
Rubutattun Labaran Hausa. Kundin Digiri na Uku. Sashen Koyar da Harsunan
Nijeriya, Usmanu Danfodiyo University, Sakkwato.
Bunza, A. M. (2014). In Ba Ka San Gari Ba Saurari Daka: Muryar
Nazari Cikin Tafashen Gambu. Kano: Al’umma Printing Press. ISBN:
978-33308-0-2
Bashir, A. (
2012
). ‘
The Morphosyntax
of Diminutive in Hausa’. Unpublished B.A. Dissertation, Department of Nigerian
Languages and Linguistics, Bayero University Kano
.
CNHN,
(
2006
).
Ƙ
amushin
Hausa Na Jami’ar Bayero Kano.
Cibiyar
Nazarin Harsunan Nigeria.
Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics
Seven Edition. U. S. A. Blackwell Puplishing. ISBN: 978-1-405-15296-9
Galadanci, M. K. M.
(1976). An Introduction to Hausa Grammar.
Zaria: Longman. Nigeria.
Galadanci, M. K. M. da
Wasu (1990). Hausa Don
Ƙ
ananan
Makarantun Sakandare 1.
Ikeja,
Lagos: Longman Nigeria Plc.
Gusau, S. M. (1993). Jagoran Nazarin Wa
ƙ
ar Baka.
Kaduna: FISBAS Media
Service Limited.
Kurawa, H. M. da Gummi, M.
F. (2022). Gudummuwar Adabin Baka a Farfajiyar Tsaro: Duba Cikin Fasahar Maka
ɗ
an Bakan Zamfara. Tasambo Journal of Language, Literature and
Culture. Volume 1, Issue 1. ISSN: 2757-6730
(Print)ISSN:2782/8182(Online).Pp165/170.DOI:https./dx.doi.org/10.36349/tjllc.2022.01i01.017.
Smith, et, al. (2008). The
Language of Violence: Distinguishing Terrorist from Non-terrorist Groups by
Thematic Analysis. London: 34-41 Mortimer Street. Routledge Publisher. DOI:
10.1080/17467580802590449
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.