Citation: Ibrahim, A. (2024). Waƙaƙƙen Aruli: Nazari a Bisa Bahaushen Kari Tare da Ƙafafuwansa Don Ƙwaƙulo Aruli na Hausa. Ginshiƙin Nazarin Salon Waƙoƙin Hausa, 99-110. www.doi.org/10.36349/djhs.2024.v03i01.012
Waƙaƙƙen Aruli: Nazari a Bisa Bahaushen Kari Tare da Ƙafafuwansa Don Ƙwaƙulo Aruli na
Hausa
Alhaji
Ibrahim
Kesala
Street, Misau, Bauchi State
Gabatarwa
1. Manazarta
ai nazari kan waƙa,
Domin nazari kan ma’aunin waƙa,
Shi ne
ginshiƙin kimiyyar waƙa.
2. Ma’aunin
waƙa
shi ke bambanta zube,
Idan ko an yo taliyo har gobe,
Aruli shi ne
nahawunmu na waƙa.
3. Idan
ko waƙa ta ƙi amsa Aruli,
Tilas masana ku ji wannan ƙauli,
Mafita dai gun
Malamanmu na waƙa.
4. Cikin
biyu dai dole a samo mafita,
A samo hujja wadda ta inganta,
Na tantance ƙafafu na wannan waƙa.
5. Marubucin
waƙa
ya samar baiti,
Shi mai nazari shi yake li’irabi,
Ya sanya ƙafafu kan gaɓoɓin waƙa.
6. Idan
sun karɓa sunyi kan-kan-kan
to,
A dukka karorin sun yi riga da gyauto,
Aruli ya inganta
wannan waƙa.
7. A
dukka karorin fa idan sun ƙi su hau,
Cikin biyu tabbas ba guda wanda ya hau,
Ku ce musu zance bai
zame war waƙa.
8. Muna
da ma’auni kan zuwan Larabawa,
Arulinmu yana nan na ‘yan Hausawa,
Da shi ne muka
tantance dukkan waƙa.
9. Saninsa
muhimmi ne ga duk mai nazari,
Ya gane waƙa take, yanke sarari,
Shi ne ya bambance Ƙur’ani da waƙa.
10. Kowane
ilimi na da amfaninsa,
Ka bar ma’abutansa su je nazarinsa,
Ilimin ya zamto ribaɗin waƙa.
11. Ga
dukka gudanmu wanda ya yi wakilci,
Mu mar son barka ya tsare mana ‘yanci,
A kan wannan fannin
kimiyyar waƙa.
12. Idan
kuma ba ɗai a cikin al’umma,
Da za yai magana gwargwado ma dama,
A bisa Aruli don
kimiyyar waƙa.
13. Masana
ku fahimta da sauran aiki,
Ku faɗaɗa ilimi don ku kawo ɗauki,
A kan bigiren nan na
Arulin waƙa.
14. Masha
Allah yanzu kam mun dace,
‘Ya’yan Hausawa a yau sun ƙwace,
Suke ta rubutun
Arulin waƙa.
15. Masana
da yawa sun wuce ai gwalo,
Irin su Galadanci da Sheshi da Bello,
Sun yi rubutu kan
Arulin waƙa.
16. Magabata
sun yi rubutu da yawa,
Irin su ubana Baba ɗan Dunfawa,
Da ya ba ni karatun
Arulin waƙa.
17. Don
haka ne na ɗauki alƙalamina,
In tofa ɗan albarkacin bakina,
Don in yi waƙaƙƙen Arulin waƙa.
Waƙaƙƙen Ƙafafun Waƙa
18. Muna
da ma’auni wanda muka yi aro,
A gun Larabawa muka ɗauke shi aro,
Domin cuɗanya tsakaninmu da
su.
19. Mai
nazari bi ni a sannu ka gan su,
Da ɗai-ɗai sai na fayyace su ka gan su,
Don manazarta sui ta
labarta su.
20. Fa-uu-lun
shi ne dai ma’aunin farko,
Yana da gaɓobi uku, take a farko,
Guntu, sai dogo da
dogo ga su.
21. Ma-faa-ii-lun
ne ya biyo shi a baya,
Gaɓa Huɗu ne, na farko ne guntayya,
Sai dogo, dogo da
dogo ga su.
22. Ma-faa-a-la-tun
shi dai gaɓarsa biyar ne,
Gajere da dogo da gajere ku gane,
Sannan da gajere da
dogo cikin su.
23. Faa-i-laa-tun
na nan biye masa shi ma,
Yana da gaɓoɓi har guda huɗu shi ma,
Dogo da gajere da
dogo cikinsu.
24. Sannan
ga dogo cikon na huɗunsu,
Idan mai nazari yai biɗan ƙirgensu,
Huɗu ba ƙari take zai iske su.
25. Faa-i-lun
ma har gaɓa uku nasa,
Cikinsu
da dogo da gajere ƙafarsa,
Gaɓarsa ta ƙarshe doguwa ce
cikinsu.
26. Mus-taf-i-lun
na ma’aunin waƙa,
Gaɓoɓinsa huɗu kan ma’aunin waƙa,
Dogo, dogo da gajere
cikinsu.
27. Sannan
sai dogo cikon na huɗunsu,
Idan an lissafa hakan a gan su,
Babu gaɓa ɗai da ta ƙaru cikinsu.
28. Ƙafa ta bakwai sunanta Faa-i-laa-tun,
Bata zamto maimai ba Faa-i-laa-tun,
Haka nan tsarin yake
gun samar su.
29. Gaɓoɓinsa huɗu za na lissafa su,
Dogo da gajere kuna kallon su,
Sannan sai dogo da
dogo cikinsu.
30. Mu-ta-faa-i-lun
shi ƙafa na takwas ne,
Gajere da gajere ga dogo zaune,
A ƙara gajere sai dogo
ya biyo su.
31. Maf-uu-laa-tu
ne ƙafa
ta tara,
Dogo da dogo ga shi nan zan tara,
Sannan dogo da gajere
ga su.
32. Mus-taf-i-lun
ne ƙafa
ta goma,
Ita ma ba maimai ba ce ta goma,
Haka Allah ya ƙaddara a gan su.
33. Dogo
da dogo sai gajere ga su,
Sannan sai dogo da ke bi musu,
Haka tsarin nan ya
kasance ga su.
34. Goma
cicif ne ga shi na kawo su,
Don manazarta sui ta aiki kansu,
Ko wani haske zai
fito a gare su.
35. Don
bincike kam ba shi ƙarewa to,
Wannan magana babu ɗai mai rinto,
Ta haujin manazarta
cikin ra’ayinsu.
Samfurin Ƙafafun Waƙa
36. Wasu
sun yi alamci da sifili sifili,
Suka alamta su da sifili sifili,
Zan muku samfur don
ku gan su ku san su.
1. 0
0–0 0–0 Fa-uu-lun
2. 0
0–0 0–0 0–0 Ma-Faa-ii-Lun
3. 0
0–0 0 0 0–0
Ma-Faa-a-La-tun
4. 0–0
0 0–0 0–0 Faa-i-Laa-tun
5. 0–0
0 0–0 Faa-i-Lun
6. 0–0
0–0 0 0–0 Mus-taf-i-Lun
7. 0–0
0 0–0 0–0 Faa-i-Laa-tun
8. 0 0 0–0
0 0–0 Mu-ta-Faa-i-Lun
9. 0–0
0–0 0– 0 0 Maf-uu-Laa-tu
10.
0–0 0–0 00–0
Mus-taf-i-lun
37. Wasu
sun musu siffa da ba wannan ba,
Ita ma hanya ce da ba tababa,
Wadatar nazari ne ya
dai samar su.
38. Ku
bi ni a sannun in bijirto da ita,
Da dai hanya ce wadda ta inganta,
Manazarta dukkansu
sun yarda da su.
39. Ba
wani mai suka bare inkari,
Haka shi ke sanya ni ƙara kuzari,
Dajin ƙwarin guiwa wurin
kawo su.
40. Su
ma ga nan yadda tsarin su yake,
Alamomi ne don na ƙarin haske,
Domin su kasance
wakilai ne su.
1.
v --
Fa-uu-lun
2.
v
- - - Ma-Faa-ii-Lun
3.
v
-
v v - Ma-Faa-a-La-tun
4.
-
v
- -
Faa-i-Laa-tun
5.
-
v - Faa-i-Lun
6.
-
- v - Mus-taf-i-Lun
7.
-
v -- Faa-i-Laa-tun
8.
vv –v - Mu-ta-Faa-i-Lun
9.
-
- - v Maf-uu-Laa-tu
10.
-
- v- Mus-taf-i-lun
41. Waɗannan hanyoyi da aka bijirto,
Na ƙafafun waƙa fa ba kokwanto,
Masana sun karɓe su sun yarda da su.
42.
Kowanne guda da ka ɗauka a ciki,
Hanya
ce yanke ta ƙare aiki,
Sanannu
ne gun masana sun san su.
43.
Ya rage naka sai ka zaɓa cikinsu,
A alamomin nan guda biyu ga su,
Ba
wanda ya maka iyaka kan su.
44.
Manazarci zaɓi ka darje ga su,
Duk fatawowin ga su mun kawo su,
Zaɓi na nan a gare ka
gare su.
45.
Maƙwanƙwashin gaɓa gajere “0” sifili,
Maƙwanƙwashin gaɓa dogo “0–0” su sifilai,
Misalinsu
na bayar a ƙara ganin su.
46. Wanan samfur “Ɓ” shi ne misali na
biyu,
Gajeren gaɓa ne bisa hanya ta biyu,
Da ya sami wakilcin
gajeren cikinsu.
47.
Wakilin dogo ga shi nan a sarari,
Siffarsa
na kama “-” da karan ɗori,
Da su aka siffanta su
don ku gan su.
48.
Mun ƙare bayani a wannan fanni,
Mun kawo siffarsu dama da hauni,
Ya rage
duk mai nazari ya biɗe su.
49.
Ubangiji sauƙaƙa dukka fahimta,
Ga ɗaliban Ilmi su samu
fahimta,
Bisa
duk nau’in ilimi a gare su.
Ƙafafu ‘yan Asali
50.
Za nai magana kan ƙafafun asali,
A cikin goma huɗu ne ‘yan asali,
Su ne
ginshiƙan ma’aunin waƙa.
51.
Fa-uu-lun wannan kam gaɓan asali ne,
Ma-faa-ii-lun ma to gaɓa ne zaune,
Cikin
‘yan asali na ƙafafun waƙa.
52.
Ma-faa-a-la tun na cikin huɗun nan,
Faa-i-laa-tun ma na cikin huɗun nan,
Ƙafafun
asali sun kammala na waƙa.
0 0–0 0–0 v --
Fa-uu-lun
0 0–0 0–0 0–0
v -- - Ma-Faa-ii-Lun
0 0–0 0 0 0–0 v – v v - Ma-Faa-a-La-tun
0–0 0 0–0 0–0
- v- - Faa-i-Laa-tun
53.
Waɗannan su ne fa ƙafafun asali,
Waɗanda ake tako da su
tun asali,
Na Aruli ilmin
kimiyyar waƙa.
54.
Akwai bambanci ƙaɗa’an a gare su,
Turakunsu yana nan a farko gare su,
Wannan daraja ce a
ma’aunin waƙa.
55.
Kasancewar turkensu na nan farko,
Suka zamto ‘yan asali a farko,
Cikin tsarin nan a
Arulin waƙa.
56.
Hakan baya sawa a watsar sauran,
Ƙafafu ne su ma a wannan tsarin,
Suna da ajinsu a
kimiyyar waƙa.
57.
Kowa na nan na da nasa matsayi,
Cikin ƙafafun babu ɗai baibayi,
Haɗuwarsu ta samar ƙafafun waƙa.
Ƙafafu ‘yan Goyo
58.
Bayani na ƙafafu da ke da goyo,
Zan yi a nan don fayyace ‘yan goyo,
Don ɗalibai sui nazari
bisa waƙa.
59.
Ƙafafu
shida su ne ƙafa ‘yan goyo,
Ƙaunarsu ya sa har muke oyoyo,
Da kasancewar su
ma’aunin waƙa.
60.
Zan zo ni da su a cikin baitina,
Za su kasance a cikin waƙana,
Da-ɗai ɗai sai na bijiro su
da waƙa.
61.
Faa-i-lun dai na cikin ‘yan goyo,
Mus-taf-i-lun na cikin ‘yan goyo,
Da aka ƙidaya a ma’aunin waƙa.
62.
Sai Faa-i-laa-tun na cikin ‘yan goyo,
Mu-ta-faa-i-lun na cikin ‘yan goyo,
Huɗu ‘yan goyo cikin ƙafafun waƙa.
63.
Sun kankama ga shi na kawo su,
Saura biyu in zo da su ku gan su,
Cikon ‘yan goyo a
ma’aunin waƙa.
64.
Maf-uu-laa-tu na cikin ‘yan goyo,
Mus-taf-i-lun na cikin ‘yan goyo,
Ƙafa shida ‘yan goyo a
nan muka sauƙa.
65.
Kar fa ku manta kan ƙafa ‘yan goyo,
Sunansu biyu su ƙafa ‘yan goyo,
Sunan sun karɓu ga malamanmu na waƙa.
66.
Kana da dama sai ka ce ‘yan rakiya,
Ya inganta ka ce ƙafa ‘yan rakiya,
Ba mai sukan ka kan
ma’aunin waƙa.
0–0 0 0–0 - v - Faa-i-Lun
0–0 0–0 00–0 - - v - Mus-taf-i-Lun
0–0 0 0–00–0 - v -- Faa-i-Laa-tun
0 0 0–0 0 0–0 v v
-v- Mu-ta-Faa-i-Lun
0–0 0–0 0–00 - - - v
Maf-uu-Laa-tu
0–0 0–0 00–0 - - v- Mus-taf-i-lun
67.
Ku lura da kyawu kunga simfirin nan,
Su ne ‘yan goyo ‘yan alamomin nan,
Da aka alamta da ƙafafun waƙa.
Hanyar da Aka Bi aka Samar da Ƙafa ‘yan Goyo
68.
Ga wani ɗan haske da za a ba
ku,
Game da ‘yan goyo da za a ba ku,
To ɗalibai dai ya kamata
ku zakko.
69.
Ku ji bayani kan ƙafa ‘yan goyo,
Ta yadda ake samar ƙafa’yan goyo,
Da turakun nan waɗanda suka zo farko.
70.
Da su ake kan sarrafa su a samu,
Ƙafa ‘yan goyo tun da sun zam namu,
Ku saurari bayaninsu
ga shi a farko.
71. (i)
Ƙafa
ta ɗaya ita ce ta rikiɗe,
Ta koma ta biyar kun ji kar ku ruɗe,
A dalilin turke da ya
ƙaura
a farko.
72.
Ya ƙaura a farko sai ya
koma ƙarshe,
Ƙauran da ya yi har ya koma ƙarshe,
Shi ne ya sauya mar
sifarsa ta farko.
1. “v
–” “0 0–00–0” Fa-uu-lun
5.
“-v- ” “0–0 0 0–0” Faa-i-Lun
73.
(ii) Ƙafa ta biyu ita ce ta
rikiɗe,
Ta koma ta shida kun ji kar ku zauɗe,
A dalilin ɗaukewar turken a
farko.
74.
Ya sauya wuri sai ka gan shi ƙarshe,
Wannan ƙaura da ta kai shi ƙarshe,
Shi ne ya sauya mar
sifarsa ta farko.
75.
Ga hotonsu za na kawo su ƙasa,
Don su zamo hujja na kawo su ƙasa,
Ga nan misali ɗan’uwa na hasko.
2. “v
- - - ” “0 0–0 0–0 0–0” Ma-Faa-ii-Lun
6.
“- - v - ” “0–0 0–0 00–0”
Mus-taf-i-Lun
76. (iii).
Idan an ɗau turken ƙafa na biyu,
An kai shi tsakiya saɓanin na biyu,
Nan kuma sai a sami ƙafa ta bakwai.
2.
“v - - -“ “0 00 0 0 0 0” Ma-Faa-ii-Lun
7.
“-v--” “0–0 0 0–0
0–0” Faa-i-Laa-tun
77. (iv).
Ƙafa
ta uku ita ce ta rikiɗe,
Zuwa
ta takwas har yanzu kar ku ruɗe,
Shi ma sanadin ɗauke turken farko.
78.
Ya ƙaura daga farko ya
koma ƙarshe,
Yin
ƙauran
nan da ta kai shi ƙarshe,
Ƙafa ta takwas ta samu
ba kadarko.
3. “v-v
v-” “0 0–00 0 0–0” Ma-Faa-a-La-tun
8.
“v v - v-” “0 0
0–0 0 0–0 ”Mu-ta-Faa-i-Lun
79. (v)
Ƙafa
ta huɗu, ta rikiɗe ta juya,
Ta
koma ta tara lokacin da ta juya,
Turke na ƙafan huɗu na nan ƙarshe.
80. Da
ya tashi a farko ya koma ƙarshe,
Dalilin
da ya sa shi ya koma ƙarshe,
Shi ne ƙafa na tara tushensa ƙarshe.
4. “-v--” “0–0 00–0 0–0 ” Faa-i-Laa-tun
9. “- - -v” “0–0
0–0 0–0 0” Maf-uu-Laa-tu
81. (vi)Da
an ɗauke turken ƙafa ta huɗu,
Daga
farkonta ta ƙafarsa ta huɗu,
Zuwa tsakiya sai ƙafa ta goma.
82. Ta
samu ƙaɗan’an gun Arulin waƙa,
Manazarta
ga dai ƙafafun waƙa,
Da jimillarsu ta
kasance goma.
4. “-v --” “0–0 00–00–0 ” Faa-i-Laa-tun
10.
“- -v- ” “0–0 0–0 0 0–0” Mus-taf-i-Lun
83. A nan za mu biɗa mu yi ƙarin haske,
Mun ɗauki ƙafafu huɗu mun turke,
Mun ce su ne huɗu turken asali.
84. Dalilinmu
a nan bisa wannan ƙauli,
Idan
an yi wakurwa na neman asali,
An haifi shidan daga
huɗu ‘yan asali.
85. Idan
an yi jimillarsu su ne goma,
Huɗu ga shida tara su su
ne goma,
An
samu shida daga huɗu ‘yan asali.
Ƙarin Bayani a Bisa Ƙafafun Waƙa
86. Ƙarin bayani kan ƙafafun waƙa,
Bisa
bayanin nan da muka sarƙa,
Don a fahimta kan ƙafafun waƙa.
87. Bari
mu kawo su duk ƙafafun waƙa,
A
fahimci muhimmancin turken waƙa,
Da suke da kamanci ƙafafun waƙa.
88. Ma’ana
dai wanda ke kama da juna,
Don
neman sauƙin fitar kari na-
Wanda yake sa
sarrafawar waƙa.
89. Muna
da ƙafa
‘yan asali to ga su,
Za
na taho da su a sake ganinsu,
Ga nan ƙafafun asali na waƙa.
1. “0
0–00–0” “v --“ Fa-uu-lun
2. “0
0–00–0 0–0” “v - - - ” Ma-Faa-ii-Lun
3. “0
0–00 0 0–0”
“v – v v -” Ma-Faa-a-La-tun
4. “0–0
00–0 0–0 ” “- v --” Faa-i-Laa-tun
90. Waɗannan su ne fa ƙafa ‘yan goyo,
Barka da ganin su
muna oyoyo,
Suna da muhimmanci ƙwarai gun waƙa.
5. 0–0
0 0–0 - v - Faa-i-Lun
6. 0–0
0–0 0 0–0 - -
v - Mus-taf-i-Lun
7. 0–0
0 0–0 0–0
- v - - Faa-i-Laa-tun
8. 0 0 0–0 0 0–0
v v - v - Mu-ta-Faa-i-Lun
9. 0–0
0–0 0–0 0 -
- - v Maf-uu-Laa-tu
10. 0–0
0–0 00–0 -
- v - Mus-taf-i-lun
91. Waɗannan dai su ne ƙafafu goma,
Jimlace lissafa su za
ka ga goma,
Su ne ginshiƙin kimiyyar waƙa.
92. Huɗu ‘yan asali, shida
‘yan goyo ne,
Ƙafafun ke nan Ɗalibai kun gane,
Da su ake tsarge kimiyyar waƙa.
93. Allahu
sa sauƙi cikin nazarinsa,
Ka ƙara himma ga ɗalibin nazarinsa,
Ya zamo mahir kan kimiyyar waƙa.
Kashe – Kashe Ƙafafun Waƙa
94. Idan
muka duba zubin ƙafafun waƙa,
Duba na basira da
kyau mawaƙa,
Ku
kalle su da kyau ma’abuta waƙa.
95. Muna
iya sake taciya a cikinsu,
Ta hanyar kaso gida
uku a cikinsu,
A bisa
turaku masana na waƙa.
96. Da
ke a cikin ƙafafuwa ‘yan asali,
Da na ‘yan goyo waɗanda ba sa asali,
Ma iya
sake kaso uku mawaƙa.
97. Kaso
na farko masu turke a farko,
Su huɗu ne masu turaku a
farko,
Ƙafa
ta ɗaya har zuwa ta huɗu mawaƙa.
98. Turakunsu
yana nan a farkon farko,
Kasancewar turkensu
ya zo a farko,
Suka
zamto ‘yan asali a waƙa.
99. Ga
shi ku gan su babu ja bisa wannan,
Ga samfur ya zo gare
ku wurin nan,
Don
kawo sauƙin kimiyyar waƙa.
1. “0
0–00–0” “v --“ Fa-uu-lun
2. “0
0–00–0 0–0” “v - - - ” Ma-Faa-ii-Lun
3. “0
0–00 0 0–0”
“v -v v - ” Ma-Faa-a-La-tun
4. “0–0
00–0 0–0 ” “-v- -” Faa-i-Laa-tun
100.
Kaso na biyu masu turke tsakiya,
Su biyu ne rak masu
turke tsakiya,
A dai
nazari kan kimiyyar waƙa.
101.
Ƙafa na bakwai ce tare
to da ta goma,
Turakunsu sun zo
tsakiya Gangama,
Haka
tsarin yake gun Arulin waƙa.
102.
Ku gan su gani mai kyau da ba tababa,
Ba wani mai musu ya
ce ba haka ba,
Mun
kawo makwafinsu a cikin waƙa.
103.
Ga su ku gan su don ku ƙara fahimta,
Nazari tilas ga shi
ya inganta,
Don
tantancewar Arulin waƙa.
7.
“0–0 0 0–00–0 ” “-ɓ-
-” Faa-i-Laa-tun
10.
“0–0 0–0 0 0–0” “- - ɓ -“ Mus-taf-i-lun
104. Akwai wanda
turkensu ya zo a ƙarshe,
Guda huɗu turkensu ya zo a ƙarshe,
Haka dai aka tsara a
nazarin waƙa.
105. Ƙafa ta biyar da ta
shida da ta takwas,
Sai ta tara ga dai su
nan jere ragas,
A ƙarshe turken ƙafafuwan suka sauƙa.
106. Shi ma zan zo ma
da samfurinsu,
Don yanke shakku a
kan nazarinsu,
Ga ɗalibi mai nazari kan
waƙa.
107. Ga su ka gan su
masu turke ƙarshe,
Ka gan su ganin
sheda, da ɗai koyaushe,
Ka gansu ka san
matsayinsu a waƙa.
1. 0–0
0 0–0 - v - Faa-i-Lun
2. 0–0
0–0 0 0–0 - - v - Mus-taf-i-Lun
3. 0 0 0–0
0 0–0 v v - v - Mu-ta-Faa-i-Lun
4. 0–0
0–0 0–0 0 -
- - v Maf-uu-Laa-tu
108. Jadawali ukun
idan an tara,
Za a ga goma sun cika
ba rara,
Ƙafafuwa goma na
kimiyyar waƙa.
109. An bi salo ne an
fitar matsayinsu,
In mai nazari ya buƙaci ganin su,
Zai gan su cicif a
buharin waƙa.
110. Allah don
girmanka sa sauƙinka,
Cikin rawan da Ɗalibi zai taka,
Na binciken ilmi a
fannin waƙa.
Ƙafa Cikin Hausa a
Fatawar A. A. Dunfawa
111.
Shehu Atiku Ahmadu Dunfawa,
Ya
yi nazari ma’ana warkarwa,
Ya ce ƙafafun Hausa goma ne
su.
112.
Madalla da wannan batu dai nasa,
Gatanci
ne yai wa harshen Hausa,
Na yin ma’auni bisa waƙoƙinsu.
113.
Ya ɗalibi ban hankalinka
ka gan su,
A
cikin tsari daɗa zan kawo su,
Ga kuma samfur ɗin ƙafafun nasu.
114.
ARAYYE Ita ce ƙafa ta farko a Hausa,
IYEENAAYEE
sunan ƙafa ne a Hausa,
Ƙafa ce ta biyu a Hausa
ya kawo su.
115.
Ƙafa
ta uku AYAARAAYEE su ka ba ta,
AYYARAAYEE
ta huɗu ya inganta,
Ga huɗu dai na ba ku don ku gan su.
116.
To YAARAYEE ita ce ƙafa ta biyar dai,
AYYAARAYEE
ita ce ta shidanmu daidai,
In kuka lissafa hakan za ku gan su.
117. Ga YAARANAAYEE wadda ita ce ta bakwai,
Biyar a tara da biyu su ne fa bakwai,
Idan ko ka lissafa
hakan za ka gan su.
118. RA’AYEENAYEE ita ƙafa ta takwas ce,
Haka dai aka tsaro su tartibi ce,
Mai nazarin waƙa ka zo to ga su.
119.
Ƙafa
ta tara ita ce AYYEEDIIDEE,
Waƙa sai an saka
AYYEEDIIDEE,
Don samun dama wurin
auna su.
120.
AYYAARAYEE ce dai ƙafa ta goma,
Ita
ce ma babba cikin ta goma,
Da ake tsarmawa a
gano wassu.
121.
Wannan gudumowa ce ta shehu Atiku,
Manazarci
ne bisa waƙoƙinku,
A kimiyance yai batu
ku san su.
122.
Muna godiya Malam da gudumuwarsa,
Da
yai ijjitihadi kan ƙafafun Hausa,
Furofesa Dunfawa mun
gamsu da su.
Samfurin Ƙafa Cikin Hausa Daga
A.A. Dunfawa
1. ARAYYE
2. IYEENAAYEE
3. AYAARAAYEE
4. AYYARAAYEE
5. YAARAYEE
6. AYYAARAYEE
7. YAARANAAYEE
8. RA’AYEENAYEE
9. AYYEEDIIDE
10. AYYAARAYEE
Bayanin Ƙafa Cikin Hausa a
Sabon Nazari
123.
Shiru ba shi ne ci gaban Ilimi ba,
Nazari
shi ne ci gabansa Abba,
Tare da hujja wadda
za ta tsayar su.
124.
Haƙiƙa dai na leƙa wannan fanni,
Ya
kuma dace in yi ɗan bayani,
Kafafun Hausar nan a
sake ganin su.
125.
Da sauran rina fa a kaba in ji ni,
Mai
nazari ya ci ka saurare ni,
Zan zo ni da hujjar
da zai tarbe su.
126.
Muna da ƙafafu fil azal a Hausa,
Mai
nazari dage fa kar ka ƙosa,
Kai nazari domin ka
gan su ka san su.
127.
Kowa ya ga ɗan ɗinya da hula ya gan
shi,
Shi
fa Bahaushe duniya ta san shi,
Kafin baƙi ma su zo su gare
su.
128.
Suna rera waƙoƙinsu don nishaɗi,
Wasu
ko don zambo su kai yai daɗi,
Adabin baka ya samu
ne a gare su.
129.
Za nai magana kan ƙafafun waƙa,
Na
Hausa, domin ya zamo sassauƙa,
Don wani haske da na
samu kan su.
130.
Nazarin nan yai bincike mai faɗi,
Gwanin
sha’awa gun masana zad daɗi,
Ƙarin haske ne a karin
kan su.
131.
Magana a ƙafar Hausa to yaya ta ke?,
Wassu
masana suka ce goma suke,
Wannan nazari ya fa
gano wassu.
132.
Da ba a Magana bisa Karin kan su,
Rashin
kawo su, zai iya sangartar su,
A ma mance, su ma ƙafafu ne su.
133.
Da kyawu a nazarce su don a san su,
Ya
zamto an taskace su don a gan su,
Rashin haka zai jawo
a kasa sanin su.
134.
Ƙafafun
waƙar
Hausa sha biyar ne,
A
wannan nazari da ya zo kun gane,
Kuma ban ce ba, babu ƙari kan su.
135.
Waɗannan ɗin dai ɗan’uwa na nazarta,
Tare
da hujja wadda ta inganta,
Nazarin nan zai zo da
su ku gan su.
136.
Ya ɗalibi ban hankalinka
ka gan su,
A
cikin tsari daɗa zan kawo su,
Ga dai samfur ɗin ƙafafun nasu.
137.
ARAYYE ita ce ƙafa ta farko a Hausa,
IYEENAAYEE
sunan ƙafa ce a Hausa,
Ƙafa ce ta biyu a
Hausa ta kawo su.
138.
Ƙafa
ta uku AYAARAAYEE su ka ba ta,
AYYARAAYEE
ta huɗu ya inganta,
Ga huɗu dai na ba ku don ku
gan su.
139.
To YAARAYEE ita ce ƙafa ta biyar dai,
AYYAARAYEE
ita ce ta shidan su daidai,
In kuka lissafa hakan
za ku gan su.
140.
Ga YAARANAAYEE wadda ita ce ta bakwai,
Biyar
a tara da biyu shi ne fa bakwai,
Idan ko ka lissafa
hakan za ka gan su.
141.
RA’AYEENAYEE ita ƙafa ta takwas ne,
Haka
dai aka tsaro su tartibi ne,
Mai nazarin waƙa ka zo to ga su.
142.
Ƙafa
ta tara ita ce AYYEEDIIDEE,
Waƙa sai an saka
AYYEEDIIDEE,
Don samun dama wurin
auna su.
143.
AYYAARAYEE ce dai ƙafa ta goma,
Ita
ce ma babba cikin ta goma,
Da ake tsarmawa a
gano wassu.
144.
AYYEEYAARAYEE na cikin ƙafofi,
Ita
ce ta sha ɗaya babu haufi,
Kogin nazari aka faɗa don su.
145.
IYEENAANAAYEE ma ƙafa ce wannan,
Ƙafa ce mai ƙarfi ta sha biyu ke
nan,
Da a kai lissafi
wurin samo su.
146.
Muna da ƙafa sunanta NAANAAYEE to,
Ta
sha uku don sunanta NAANAAYEE to,
Haka dai suke fa babu
ɗai mai musu.
147.
AYYEEYAARAYEEDIIDE aboki ita ma,
Ƙafa ce ta sha huɗu kuma ba dama,
Nazari yau shi ya
biyo ta kan su.
148.
Ƙafa
ta goma sha biyar ɗin ita ce,
IYEEDIIDEE
kun ji ta ba ce-ce-ce,
Haka nan aka tsara su
don nazarinsu.
Samfurin Ƙafa Cikin Hausa a
Sabon Nazari
1. ARAYYE
2. IYEENAAYEE
3. AYAARAAYEE
4. AYYARAAYEE
5. YAARAYEE
6. AYYAARAYEE
7. YAARANAAYEE
8. RA’AYEENAYEE
9. AYYEEDIIDE
10. AYYAARAYEE
11. AYYEEYAARAYEE
12. IYEENAANAAYEE
13. NAANAAYEE
14. AYYEEYARAYEEDIIDE
15. IYEEDIIDE
Karuruwan waƙoƙin Hausa a
Balarabiyar Hanya na su Galadanci
149.
To bincike ya tabbatar da wannan,
Su
Larabawa da ka gan su ɗin nan,
Suna da ƙaida kan karorin waƙa.
150.
Karuruwa har sha shida gare su,
Da
Larabawa suka bijiro su,
Da su ake kan
sarrafawar waƙa.
151.
A waƙoƙin Hausa a wannan aiki,
Ga
masu biyan sashin wannan tafarki,
A Hausa kari sha uku
ne na waƙa.
152.
Galadanci Nayintin sabinti fayif,
Da
shi da Sa’id Nayintin ehti fayif,
Sun ɗauki wannan fatawa a
waƙa.
153.
Bello da Sheshe Tonti tatin su ma,
Suna
nan bisa wannan tunanin su ma,
Na karorin nazarin
kimiyyar waƙa.
154.
Da bincike yai bincike a gare su,
Sun
zurfafa kogin tunani kansu,
Suka samo sauran
karorin waƙa.
155.
Sai daga baya aka samar da uku,
Sai
aka tara sha uku da uku,
Hausa ta tumfaye
karorin waƙa.
156.
A karori kam an yi kan-kan-kan to,
Dai
dai wa daida malamai sun ce to,
Sun yi na’am bisa
karorin waƙa.
157.
Wannan, wani Ra’in masana ne wannan,
Akwai
wasu Ra’i na daban a fannin,
Da suke magana kan
kimiyyar waƙa.
Ga Yadda Ahmadu Bello ya tsara Karorin Waƙa a Balarabiyar
Hanya.
158.
Muna iya kawo duk karorin waƙa,
Don
su zamo hujja a gun su waƙa,
Sun zama ginshiƙi a nazarin waƙa.
159. Ahmadu Bello ya
zo da wannan tsari,
Ya
zo shi da su a bisa wannan jeri,
Ya kuma karɓu gun su masana waƙa.
160.
Ga su cikin baiti karorin waƙa,
Ku
bi a sannu za a gan su a waƙa,
Yadda ya lissafo
karorin waƙa.
161.
Ɗawiil
ya kira shi tokari na farko,
Ɗawiil ya gabatar nan ƙafa na farko,
Domin manazarta su
sha shagalin su.
162.
Madiid shi ne na biyu wannan tsari,
Sai
Basiiɗ na uku wannan tsari,
A karorin shi ne na
uku cikinsu.
163.
Waafir na bi mi shi in kun gane,
A
karori shi ne na huɗu ku gane,
A wannan tsari shi ya
so ku san su.
164.
Kaamil shi ne na biyar ku san su,
Hazaj
shi an nan na shida cikinsu,
Rajaz na bakwai nan
take na bijoro su.
165.
Ramal na takwas ne a karorin waƙa,
Sarii’i
na tara a karorin waƙa,
A jadawalin nan haka
ya kawo su.
166.
Na goma Munsarih ga shi an kawo shi,
Yana
da kyawu ɗalibai ku san shi,
Karuruwan nan da na
ambato su.
167.
Karin Hafiif shi ne na sha ɗaya gun nan,
Shi
Muƙtalib
na sha biyu ne wannan,
Ba raba ɗaya biyu ga shi nan
kun gan su.
168.
Na sha uku Mujtath a wannan tsari,
Ga
Mutakaarab na sha huɗu da sauri,
Ahmadu Bello haka ya
jero su.
169.
Mutadaarak na sha biyar a gare shi,
Mudaari’ii,
na sha shida a gun shi,
Ahmadu Bello haka ya
kawo su.
170.
Ahmadu Bello haka ya tsaro su,
Da
Ɗawiil
shi ya fara ƙirge kan su,
Ya ƙare da Mudaari’ii a ƙidayar su.
171.
Haka bai sa tsarinsu ya sauya ba,
Suna
nan bisa aikinsu ba tababa,
Shi dai haka nan ya
biɗa ya zubo su.
Ga Yadda A.A. Dunfawa ya Tsara Karuruwan Waƙa a Balarabiyar
Hanya.
172.
Nazari farko ke da shi ba ƙarshe,
Haka
nan yake gun masana ko yaushe,
Sui nazari har ma su
samar fatawa.
173.
Cimar wani dai to gubar wani ne fa!,
A
bar masana Ilmi su toshe ƙofa,
Manazarta suke ta
fafatawa.
174.
Domin su toshe mana sauran giɓi,
Mun
miƙa
wuya gare su ba wani zaɓi,
Mun sallama a gare su
sallamawa.
175.
Ga yadda Dunfawa ya zo da nasa,
A
cikin Littafi ya zo da nasa,
Ma’aunin waƙa na A.A. Dunfawa.
176.
A nasa tsarin Mutaƙarab na farko,
Shi
ya gabatar bisa farkon farko,
Zaz sha’awa tsarin
karorin waƙa.
177.
Ɗawil
shi ne na biyu wannan tsari,
Hazaj
na uku ga shi nan a sarari,
A wannan tsari na
karorin waƙa.
178.
Wafir shi ne na huɗu ku gane,
A
wanga tsari ‘yan uwa ku gane,
Bisa tsarin Dunfawa
baharin waƙa.
179.
Na biyar Mutadarak fa ba tababa,
Fatawar
nan ta ƙara ɗumbin haiba,
Da kuzari gun
manazarta waƙa.
180.
Rajaz na shida jama’a ku gane,
Shi
kuma Basiɗ yana kari na bakwai
ne,
Wannan tsari na
Mazhabar Dunfawa.
181.
Shi Munsarih ya zo a kari na takwas,
Fatawar
ta inganta komai fes-fes,
Nazarin ya karɓu gun kimiyyar waƙa.
182.
Ramal yana nan a kari na tara,
Har
yanzu dai na san da sauran rara,
Na jimillan ƙirgen karorin waƙa.
183.
Madid na goma yake a karin waƙa,
Hafif
na sha ɗaya a karorin waƙa,
Na sha biyu Kamil
kamilin waƙa.
184.
Sai Muƙtalib na sha uku a ƙidaya,
Na
sha huɗu Mujtass karin
kimiyya,
Da ake nazari kan
kimiyyar waƙa.
185.
Na sha biyar Sari’i sarin waƙa,
Mudari’i
na a karorin waƙa,
Shi ne na sha shida a
karorin waƙa.
186.
Nan muka zo ƙarshensa wannan bahasi,
Na
Dunfawa da yai mana ba ko sisi,
Domin mu ƙwarance kimiyyar waƙa.
Faɗaɗa Nazari
187.
Fatawar Dunfawa ta yi dogon zango,
Ta
ƙi
tsayi kan karin Oro dai Gago,
Ya yi wakurwa kan
karin Hausawa.
188.
Ya samo sakamakon wakurwa,
Da
yai a bisa kan karin Hausawa,
Don nemowan karuruwan
Hausawa.
189.
Dunfawa ya ce muna da namu na Hausa,
Ba
na aro ba namu ne na Hausa,
Don Larabawa sun
tarar Hausawa.
190. Suna da waƙoƙinsu don tarbiyya,
Suna
da waƙoƙinsu na nishaɗi,
Akwai karorin da suke
aunawa.
191.
Domin ɗiyan waƙa ya zo a tsari,
Sauƙa da hawa, amo su zo
a tsari,
Ba wani ɗan tasgaru bare
guncewa.
192.
Dunfawa ya ce kari bakwai gare su,
Ya
bi kiɗa ne sanda zai nemo
su,
Buri ya cika car
wurin wakurwa.
193.
Ku bi a sannu ga shi zan bijiro su,
Don
ɗaliban waƙa su samu ganin su,
Cikin fatawar Sheikh
Atiku ɗan Dunfawa.
194.
Cikakken kari shi ne na farko a Hausa,
Kari
mai Dungu Ɗaya ne na biyunsa,
Haka dai aka samu ga ɗan Dunfawa.
195.
Kari mai Dungu Biyu shi ne na uku,
‘Ya’yan
Hausawa ku dai san na uku,
Haka dai ya fi kyawu
gida zas sha’awa.
196.
Kari mai Wushirya ya zame na huɗunmu,
Kari
mai Cassawai yana nan a namu,
Shi ne na biyar a
wurin Hausawa.
197.
Kari mai giɓi gaba shi ne na
Shida,
Awurin
Hausawa dai, shi ne na shida,
Mun gode sosai da
wagga wakurwa.
198.
Kari mai Gibi Baya shi an na bakwai,
Karorin
Hausawa iyakarsu bakwai,
A dai fatawar Shek
Atiku ɗan Dunfawa.
199.
Ga yadda karin Hausa tsarinsu yake,
Manazarta
waƙa
ku bi ku tarke,
Cikin wannan Ra’i na
Shek Dunfawa.
Sunan Karuruwan Hausa Alamcinsu
Cikakken Kari - - - -
Kari Mai Dungu Ɗaya v
- - -
Kari Mai Dungu Biyu v v
- -
Kari Mai Wushirya - v v
-
Kari Mai Cassawai v - v
-
Kari Mai Giɓi Gaba - v - -
Kari Mai Giɓi Baya - - v -
Sakamakon Sabon Bincike
200.
Ilmi shi bai gaji yin shiru ba,
Ƙarin bincike shi ya fi ba tababa,
Daga inda wasu su ka
ja su ka tsaya,
201.
Wasu daga nan ne za su ja su ɗora,
Su
faɗaɗa nazari gwargwadon
basira,
A samo wani haske da
zai buwaya.
202.
A wannan fanni wanda zai inganta,
Madalla
da wannan batu a rubuta,
In dai nazari ne a
fannin kimiyya.
203.
Karin Hausa takwas ne a wannan nazari,
To
bincike ya tabbatar da ƙari,
Nazari ya inganta kan
kimiyya.
204.
Manazarta ga naw sabon alƙawari,
Da
a kai nazari kan tsohon alƙawari,
Ya haifar haske a
bisa kimiyya.
205.
Zan zo da karin nan takwas manazarta,
Na
kimiyyar waƙa da ya inganta,
Don Ilimi ɗan bincike ne duniya.
206.
Ku fara ƙidaya za na lissafa su,
Don
ɗaliban waƙa su gan su su san
su,
Bai ƙarewa bincike a
kimiyya.
207.
Cikakken kari ya zo kari ne na Ɗaya,
Mai
bi masa kari mai Dungu na ɗaya,
Karin waƙar Hausa ne cikin
kimiyya.
208.
Kari na uku kari ne mai Dungu Biyu fa,
Zan
zo da siffar su ku gan su yau fa,
Hujja ce mai kau da
dukkanin jayayya.
209.
Kari na huɗu shi ke kari da
Wushirya,
Kari
mai Wushirya ya fi kai wa ƙurya,
Don matsayinsa da
yake a kimiyya.
210.
Kari mai Cassawai kari ne shi ma,
Shi
ne na biyar kun ji hauni da dama,
Babu guda ɗai wanda zai jayayya.
211.
Kari na shida ba ɗai da ke tababa,
Kari
na shida shi ne mai Giɓi a Gaba,
Ilimi ne tsantsa
Arulin kimiyya.
212.
Kari na bakwai shi ne da Giɓi Baya,
Kari
mai Giɓi Baya ya buwaya,
Ya mai nazari kar ka
juya baya.
213.
A sabon nazari ga shi yadda ya zo shi,
Karorin
Hausa yadda aka samo shi,
Nazari ya tabbatar
shi ba jayayya.
214.
Shifa Gadai Bago kari na takwas ne,
Nazari
shi ne ya binciko shi ku gane,
Hujja shi ke kore duk
jayayya.
215.
Sauti na kiɗa shi yake nuƙusani,
Sanda
mawaƙi harshensa yai saɓani,
Zare na tunaninsa
take zai ja baya.
216.
Sai sautin ganga ta sam nuƙusani,
Kari
na Gadai Bago nan ya samu sukuni,
Har ya yi tasiri ake
jin ɗuriya.
217.
Wannan hujjar madogara ce Malam,
Na
fitar da Gadai Bago ƙaɗa’an sarmadam,
Kari ne shi ma a
fagen kimiyya.
Sunan
Karuruwan Hausa
Alamcinsu
Cikakken Kari - - - -
Kari Mai Dungu Ɗaya v
- - -
Kari Mai Dungu Biyu v v
- -
Kari Mai Wushirya - v v
-
Kari Mai Cassawai v - v
-
Kari Mai Giɓi Gaba - v - -
Kari Mai Giɓi Baya - - v -
Gadai Bago v - - v
Kammalawa
1. Komai
ya yi farko ka san zai ƙarshe,
Wannan
nazari yanzu ya zo ƙarshe,
Ma’ana to dai
kammalawa ce nan.
2. Sunana
Alhaji Ibrahim ni,
A
Misau nake nan Bauchi ba saɓani,
Tataji Misau inkiya
ta ke nan.
3. Nai
ɗan bahasi kan Arulin
waƙa,
Shauƙi ya ɗebe ni na yi da waƙa,
Allah sa sauƙin fahimtar wannan.
4. Matani
da a kai bincike kan waƙa,
Ban
zurfafa ba don ya zam sassauƙa,
Ya sa
manazarta su nazarce shi tunin.
5. Kafin
sauran binciken in fitar shi,
Manazarta
waƙa
ku dakwance shi,
Gaba ba da jimawa ba
za ku ga wannan.
6. Cika
mini burina Tabaraka Allah,
Mu
fid da Aruli don isarka Allah,
Na Hausa tsagwaro da
za a yi gaban nan.
7. Ina
neman ɗaukinku ya Malamaina,
Ku
ƙara
mini ƙarfi cikin bincikena,
Don mu game ƙarfi da ƙarfe gun nan.
8. Mu
samar da Arulinmu ba tababa,
In
har muka samar shi, mu ke da riba,
Mun san na aro, daɗa ga namu sannan.
9. Mun
ribaci ilmi ta kowane hauji,
Ga
dai tunanin ɗalibinku kun ji,
Tataji Misau da kake
ji ɗin nan.
10. Matsa
lamba kan bincike bisa waƙa,
Zai
samar mana Arulin waƙa,
Na Hausa in mun
zurfafa a fagen nan.
11. Gyaɗa sai an matsa ta za
ta yi mayi,
Wuta
ce matakin farko don ta yi mayi,
Manazarta don kuna
sau maganan nan.
12. In
dai za ai magana na Aruli,
Dole
manazarta ku dai baje koli,
Da hakan dai har za
mu samar namun.
13. Rashin
tsagawa, rashin jini in ji Hausa,
Rashin
tonawa, rashin Arulin Hausa,
To ɗalibai ƙalubalenku fagen nan.
Manazarta
Galadanci, M.K. M
(1975) The Poetic Marriage between Arabic and Hausa, Harsunan Nigeria
(pp 1 – 16) BUK.
Bagari, D. M. (1987) Zangarniya
(Waƙoƙin Hausa). Rabat – Morocco.
Dunfawa, A.A. (2003) Ma’aunin
Waƙa. Sokoto: Garkuwa Publishers.
Bello, A. (2015) Arulin Hausa a Faɗaɗe. Zariya: Ahmadu
Bello Uniɓersity Press Ltd.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.