Citation: Dunfawa, A.A. (2024). Title. Yabon Nasaba a Waƙoƙin Narambaɗa: Dangoginta da Dangantakarsu da Wanda Ake wa Waƙa. Ginshiƙin Nazarin Salon Waƙoƙin Hausa,93-98. www.doi.org/10.36349/djhs.2024.v03i01.011.
Yabon Nasaba a Waƙoƙin
Narambaɗa: Dangoginta da Dangantakarsu da Wanda ake wa Waƙa
Atiku Ahmad Dunfawa
Sashen Harsunan
Nijeriya
Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo,
Sakkwato
Tsakure: Yabo a cikin waƙoƙin baka shi
ne danganta wasu halaye da ɗabi’u kyawawa ga wani domin
masu sauraren waƙa su ga
girmansa da ɗaukakarsa a cikin al’umma. Ana
yin haka ne ta hanyar amfani da kalaman koɗawa ko kambamawa ko cicciɓawa domin
tabbatar da abin da aka ambata game da shi ga masu sauraren waƙar. Yabo shi ne abin da Tsoho (2013:1) ya kira shi
yabau. A cikin rabe-raben yabo (yabau) da ya kawo akwai yabon dangantaka
(nasaba), a wajen da ya nuna ana yaba mutum ta hanyar danganta shi da iyaye da
‘ya’ya da mata da ‘yan uwa da abokai da abokan arziki[1]
da barwa[2]
da sauransu Tsoho (2002:171-195). Irin wannan yabon na dangantaka (nasaba) shi
ne maƙalar ke son
ta duba a cikin waƙoƙin Ibrahim
Narambaɗa domin
fitowa da matsayin waɗanda aka
danganta wanda ake yabo da su.
Fitilun
Kalmomi: Yabo, Waƙoƙin
Baka, Ibrahim Narambaɗa
Gabatarwa
Yabon dangantaka (nasaba) wani muhimmin tubali ne da aka
gina jigon yabo da shi a cikin waƙoƙin fada[3].
A yabon dangantaka, ana yaba mutum ta hanyar danganta shi da iyayensa ko
‘ya’yansa ko ‘yan uwa ko abokan aiki ko abokan arziki ko barori ko bayi. A waƙoƙin fada akan
ambaci ɗa alhali ba ɗa ne na jinni ba,
ko a ambace shi uba amma ba uba ne na jini ba. Haka ma akan danganta wani a
matsayin aboki amma a kasa gane abokin aiki ne ko na zama tare ko na barantaka
ko na bauta. A wanna maƙala za a dubi
yabon dantantaka ta hanyar fayyace yadda ainihin dangantaka take tsakanin wanda
ake yabo da waɗanda aka danganta shi da su. Za a yi amfani da waƙoƙin Makaɗa Ibrahim Narambaɗa
domin fito da misalai a kan abubuwan da aka ambata.
Kamar yada Tshoho (2002) ya faɗa,
ana gina turken yabon nasaba ta amfani da iyaye ko ‘ya’ya ko mata ko ‘yan uwa
ko abokai ko barwa, to a wannan tsarin ne za a ɗauki
kowane rukuni na dangantaka a ga yadda Narambaɗa
ya gina jigon yabo da shi tare da fayyace ainihi yadda dangantakar take
tsakaninsu ta hanyar sharhin ɗan waƙar.
Dangantaka ta Jini
A irin wannan yabo ana ambaton iyaye ko kakannin wanda ake
yabo a danganta shi da su ta hanyar amfani da lafuzzan ɗa ko jika ko gida. A wannan yabon ana iya kiran wanda ake
yabo da lafazin ɗa ko da kuwa jika ne. Haka ma akan kira wanda ake yabo da ɗa ya Allah ko ɗan
tsatsao ne ko na zumunta ko na zamantakewa ta abuta ko ta aiki, ana iya
fahimtar haka ta sanin nasabar wanda ake yabo.
Kakanni
Kakanni su ne waɗanda
wanda ake yi wa waƙa ya fito daga
tsatsonsu, na kusa ko na nesa. Jingina mutum ga wasu kakanni masu daraja waɗanda suka shuɗe kuma
tarihi yake riƙe da gudummawar da
suka bayar a cikin al’umma girmamawa ce. Wannan ya sa makaɗan sarauta ke danganta waɗanda
suke yi wa waƙa ga irin waɗannan mutane domin a ga girman wanda ake yi wa waƙa a san jikan manyan mutane ne. Misali:
Jikan
Shehu mai dubun doki ɗan Na-ammani,
Gawurtacce na magajin rafin Hausa.
(Narambaɗa: Gwarzon Shamaki)
Batun da akai ga yau babu Sarki nan
irinka,
Jikan Sanda arna suna shakkar haye ma.
(Narambaɗa: Batun da akai ga yau)
A waɗannan ɗiyan waƙa
da suka gabata, Narambaɗa ya yabi Sarkin Gobir Amadu ta hanyar danganta shi da
kakanninsa na nesa da na kusa. Ya danganta shi da Shehu Ɗanfodiyo a matsayin kaka maɗaukaki,
ya kuma danganta shi da Sarki Gobir Umaru a matsayin kaka na kusa. Duk wannan
domin tabbatar da ɗaukakar Sarkin Gobir Amadu na Isa. Ga wani misali;
ƙi-garaje na Sardauna,
Mun taho mu ƙaru da jikan Hassan na
Maishanu
(Narambaɗa: ƙi-garaje Sardauna)
Haka ma a wannan ɗa da
ke sama , Narambaɗa na yabon Sardaunan Isa ta hanyar danganta shi da Sarkin
Musulmi Hassan ɗan Ma’azu a matsayin kakansa na kusa
Jikan
Mamman Tukur,
Maza ba mata ba ne,
Ɗan namijin duniya,
A gaishe ka Guraguri
A wannan ɗa Narambaɗa na yabon Guraguri ne ta hanyar danganta shi ga kakansa na
nesa, wato Mamman Tukur na Matuzgi. A wannan ɗa
babu wani abu face Narambaɗa yana nuna
dangantakar Guraguri da Mamman tukur ya kuma yabe shi ta hanyar wannan
dangantaka (nasaba).
Gwabron giwa jikan Isau,
Maƙi-gudu baban ‘yanruwa[4].
(Sarkin Ɓurmin Moriki)
A wannan ɗan ma Narambaɗa yana yabon Sarkin Ɓurmin Moriki ne ta hanyar danganta shi da kakansa Sarkin Ɓurmi Isau.
Duk a ɗiyan waƙar
da suka gabata Narambaɗa ya nuna dangantakar waɗanda
yake yabo da waɗanda ya danganta su da shi a matsayin kakanni suke gare su.
Wannan ya nuna duk wajen da aka kira wanda ake yabo da jika to jikan ne kuma da
lafazin jika ake amfani. To amma a waɗannan ɗiya da ke tafe ba da lafazin jika ya yi amfani ba, sai ya yi
amfani da wasu lafuzza a maimakon lafazin jika. Ga abin da ya ce:
Shiri bajini Mamuda
Abu na Namoda shirarre
(Narambaɗa: Shirin bajinin Mamuda)
Abu bajinin
Namoda gagara dako na zagi,
Darzaza na Rafi baban yarin ƙaura.
(Narambaɗa: Abu bajinin Namoda)
A waɗannan ɗiyan waƙa
Narambaɗa bai kira Sarkin Kiyawa Abubakar da jikan Mamuda Ko jikan
Namoda ba, a maimakon haka sai ya yi amfani da Kalmar bajini a matsayin jika, wato kiransa bajinin waɗannan shi ke nuna cewa kakanninsa ne. Lafazin bajini yana
nuna wani ƙarfafan ɗa da aka samu daga zuruyyar wanda aka danganta wanda ake
yabo da shi, shi ne Mamuda[5].
Wannan na nuna duk wajen da aka kira wanda ake yabo da bajijni gidan wani ko
zakaran gidan wani to wanda ake yabo jika ne ga wanda aka danganta shi da shi.
Kenan wajen danganta wanda ake yabo da kakanninsa ana iya amfani da bajini ko
katakoro ka zakaran gidan wane su wakilci lafazin Jika.
Iyaye
Yada ake yabon basarake ta hanyar danganta shi da kakanninsa
haka ake yaba shi ta hanyar danganta shi da iyayensa. A waƙar fada ana iya yaba sarki ta hanyar danganta shi da ubansa
mahaifi ko ɗan uwan ubansa wani lokaci har da abokon ubansa. A irin
wannan dangantaka ana amfani da lafazin ɗa ne
kawai. Ana iya bambanta uba mahaifi da ɗan
uwan uba ko abokinsa kawai ta sanin tarihin wanda ake yi wa waƙa. Amma idan sunan da aka ambata sunan sarauta ne, to wanda
ake yabo ɗan tsatso ne ko na zumunta ga wanda aka danganta shi gare
shi. Misali Narambaɗa ya yabi Sarkin Gobir ta hanyar danganta shi da ubansa Alu.
A nan ba yana nufin Alu ɗan Bello ba, yana nufin Sarkin Gobir Aliyu. Wanda yake jika
ga Aliyu ƙarami ɗan Bello[6].
Ga abin da ya ce:
Amadu ɗan Alu gidanai na Isa,
Ya yi sarki kuma
ga ɗiyan da yah haihwa
nan sun yi.
Narambaɗa ya danganta
Sarkin Gobir Amadu ga babansa domin yaba shi, ta nuna cewa shi ɗa ne na tsatso ga Sarkin Gobir Aliyu. Haka ma ya yabi Sarkin
ƙayar Maradun ta irin wannan hanyar, ya
danganta shi da mahaifinsa don ya yabe shi, ya ce:
Ya buwayi maza ginshiƙin tama na Amadu,
Garba ƙi-gudu ɗan Moyi[7] mai halin mazan jiya.
Ta hanyar irin wannan dangantaka ta iyaye na tsatso Narambaɗa ya yi ta ga sarakuna daban-daban. Misali:
Yai halin mazan jiya,
Ɗan Sanda mai Kwatarkwashi.
Ɗan Isiyaka makaye,
Jafaru mai halin mazan jiya,
Zamna da lafiya.
Duka waɗannan ɗiyan waƙa
da suka gabata Narambaɗa ya yabi sarakunan ne ta hanyar danganta su da iyayensu
mahaifa. A wasu wurare kuwa danganta su ya yi ga wasu iyaye na zumunci waɗanda ba mahaifa na tsatso ba. Misali ya ce:
Jikan Shehu mai dubun doki ɗan Na’ammani,
Gawurtacce na Magajin Rafin Hausa
Ya buwai maza Salihu ko yanzu a bar
wargi,
Ba su ima ɗan Inna[8] halin Ummaru na yayyo.
Na’ammani ba mahaifin Sarkin Gobir ba ne na tsatsao kamar
yadda Inna ba mahaifiyar Sarki Salihu ce ta tsatso ba amma iyaye ne na zumunta
aka danganta su gare su a matsayin iyaye don a yabe su.
Dangantaka ta
‘Ya’ya
Shi ma irin wannan yabon dangantaka a cikin waƙoƙin fada ba sai ɗa na tsatso za a danganta ga wanda ake yi wa waƙa ba a kira shi uban wane ba. Ɗa na iya zama na tsatso ko na zumunta ko na zamantakewa ta
aiki ko ta abota ko ta barantaka ko ta abuta. Ita ma wannan dangantaka ana iya
saninta ta hanyar sanin tsarin zamantakewar fada da tarihin wanda ake yi wa waƙa. Mafi yawa, duk wanda za ka ji an ambaci sunansa na yanka
misali a ce uban Bello ko baban Sani, da sauransu to ɗiya ne na tsatso ko na ‘yan uwa ko na abokai. Misali:
Gwarzon Shamaki na Malam toron Giwa,
Baban Dodo ba a tam ma da batun banza.
Baban
Maiwurno bas su can sun yi zancen banza,
Mai ga-noma bai yi ƙwazon mai gona ba.
Toya matsahwa sadauki na Abdu,
Baban
Isa baban Buwai,
In don na ka gama lafiya.
Duka waɗannan misalai da
suka gabata suna nuna waɗanda aka ambata na iya zama ɗiyan
tsatso ko na ‘yan uwa ko na zamantakewar aiki ko ta abota. Saidai idan aka kira
Sarki baban wane kuma ya zam wanen nan sunan wata sarauta ne ta ‘yan sarki, to
shi wannan ɗa ne na tsatso ko na ‘yan uwa amma ba na abota ko na
zamantakewa ba. Misali:
Ya hana wargi na Malam,
Tausau baban Durumbu.
Durumbu sarauta ce ta ‘ya’yan sarki, kiran sarkin babansa na
nuna ɗansa ne na tsatso ko na ‘yan uwa.
Dangantaka ta
Zumunta
A irin wannan yabon dangangantaka a kan danganta wanda ake
yi wa waƙa da yayyensa ko ƙannensa. Sai dai fahimtar yaya ne ko ƙane ne sai ga wanda ya san gidan sarautar. Za a danganta
basarake ga wani yaya nasa ko ƙanensa
a yaba shi ta wannan fuska, sai dai kamar yadda aka faɗa mai saurare ba ya iya gane yaya ne ko ƙane ne sai in yana kusa ga gidan sarautar. Misali:
Hawo da shirin yaƙi ,
Na Sambo marinjayi.
Ginshimin Ɗanjeka,
Ni na sani daɗai bai yi sake ba,
Na taho murna ga Muhamman na Rafi ya tabbata Sarki.
Tattaki maza ɗan Shehu na Babba,
Kamda’aren[9]
Salau mazan ƙwarai.
Ya buwayi maza ginshiƙin tama na Amadu,
Garba ƙi-gudu ɗan Moyi mai halin mazan jiya.
Duk waɗannan da ka danganta su da waɗanda
ake yi wa waƙa suna matsayin
yayye ne ga sarakunan ko kuma ƙanne,
saidai tantance yaya ne ko ƙane
sai ga wanda ya san zumuntar.
Dangantaka ta Mata
Dangantaka ta fuskar mata akan ambaci sunan mata ko matan da
wanda ake yi wa waƙa ke aure wanda
aka saba da shi. Wani lokaci mawaƙa kan ɗora kansu a matsayin mata ga wanda suke yi wa waƙa ko kuma su kira shi miji ta la’akari da ɗawainiyar da ake yi masu tamkar yadda ake wa matan da ake
aure. Sai dai wannan yabo na danganta sarki da matansa bai cika yawa a waƙoƙin Narambaɗa ba. Ga misali:
Mijin
Nana Yalwa ɗan
Sanda,
Gulbi ka wuce kwalhewa.
Narambaɗa ya danganta
Sarkin Zazzau da matarsa don yaba shi ta hanyar kiran sa mijin ita Yalwar.
Dangantaka ta Aiki
Wannan ita ce dangantar basaraken da ake yi wa waƙa da wasu abokan aikinsa, kamar masu sarautu (da ke ƙarƙashinsa ko masu
zaman kansu) ko ‘yan majalisarsa. Misali:
Jikan Shehu mai dubun doki ɗan Na’ammani
Gawurtacce na Magajin
Rafin Hausa
Ai in na so kiɗi gidanka nikai shi yah hi,
Na
Magajin gari na Jekada Abdu,
Ga gidan Sarki ban zuwa gidan wani mai
‘yag garka.
Ginshimin Ɗanjeka,
Ni na sani daɗai bai yi sake ba,
Na taho murna ga Muhamman na Rafi ya tabbata Sarki.
Ibrahima na Guraguri,
Mai Shinkafi bajinin Zagi,
Mu dai Allah ya bar muna kaya.
Magajin Gari da Magajin Rafi ‘yan majalisar Sarkin Musulmi
ne ake danganta Sarkin Gobir das u a matsayin yabo. Shi ko Rafi basarake ƙarƙashin Sarkin Ɓurmin Moriki. Yayin da Guraguri yake ɗan majalisar Magajn Shinkafi. Narambaɗa ya danganta waɗanda
yake yabo da waɗannan mutane don zamansu abokan aiki.
Bayi da Barwa
Ana yabon Sarki ta hanyar danganta shi ga wasu bayinsa ko
barwansa. Ita iri wannan dangantaka tana ɗaukar
fuska biyu; wani lokaci a ɗauki baran ko
bawan a matsayin abokin aiki ga sarki sai a ce na wane, wani lokaci kuma a ɗauki baran ko bawan amtsayin ɗa
ga sarki, sai a kira sarkin da uban wane cewa da bawan ko baran. Ana yin haka
ne saboda bawa ko bara na iya zama matsayin ɗa ko
matsayin abokin aiki. Shi ya sa kake jin duk wani wanda ke riƙe da wata sarauta ta bayi ko ta barori wani lokaci mawaƙi ya kira sarki ubansa ko ya kira sarki nasa. Misali:
Sardauna shirarre na Shamaki,
Ci-fansa na Malam tsakin tama.
Ai baban
Shamaki karo sai rago
Bunsuru kau da gabanka ka’ a ji ma bakin banza.
Ruwa da kada baban Mandede.
Baban Shamaki manyan daga.
Shamaki sarauta ce ta bayin sarki, shi ya sa wani lokaci ake
cewa sarki na Shamaki a matsayin abokin aiki wani lokaci a ce masa uban Shamaki
ta la’akari da zamansa bara ko bawa. Haka ma abin yake ga sauran sarautu irinsu
kamar sarutar yari. Wani lokaci a kira sarki na yari wani lokaci uban yari.
Misali:
Amadun bubakar gwarzon Yari,
Dodo na Alkali.
Ubangijin Shamaki Sadauki,
Na yari tattaki masu ja ma.
Abu bajinin Namoda gagara dako na zagi,
Darzaza na Rafi baban
yarin ƙaura.
Narambaɗa ya kira sarki a
matsayin abokin aikin yari, a wani waje kuma ya kira shi a matsayin uaba ga
Yari.
Sarautar Jekada sarautar barorin sarki ce, ita ma Narambaɗa ya yi amfani da ita ta fuskokin biyu ya ce:
Ai in na so kiɗi gidanka nikai shi yah hi,
Na Magajin gari na Jekada Abdu,
Ga gidan Sarki ban zuwa gidan wani mai
‘yag garka.
Bai ɗau
wargi ba na Jekada,
Na ma-ji-kira baban ‘yankwana[10].
Baban
Jekadiya,
Ruwa da yawa maganin fari
Jakada sarautar barori ce, ita taw aɗannan fuskokin biyu Narambaɗa
ya yi amfani da su wajen danganta su ga yabon sarakunansu. To haka abin yake ga
suran sarautu irinsu, kamar Sarkin Zagi ko Ajiya.
Naɗewa
Bayanan da suka gabata sun nuna yadda fuskokin yabon
dangantaka a waƙoƙin fada suke da kuma lafuzzan da aka fi amfani da su a irin
wannan yabon. An nuna lafuzzan jika ko gwarzo ko bajini ko ginshiƙi duk sukan zo ne domin nuna basaraken da ake yi wa waƙa jika ne ga waɗanda
aka danganta shi da su.
Shi kuma lafazin ɗa ana
amfani da shi ne a matsayin basaraken da ake yi wa waƙa ya kasance ɗa na
tsatso ko na zumunta ka na zamantakewa ga wanda aka danganta shi gare shi.
Lafazin baban wane, yakan tuzgo ne ta fuska biyu. Idan sunan
yanka ko laƙabi ne aka ambata,
to zai zama ɗa ne na tsatso ko na zumunta ko na zamantakewa. Amma idan
sunan sarauta ne, to ba ɗan zamantakewa ba ne, ɗa ne
na tsatso ko na zumunta. Ta dangangantakar mata kuwa, to ba a danganta sarki da
wata mata idan ba matarsa ta aure ba.
A ɓangaren dangantakar aiki kuwa, mafi yawan waɗanda ake danganta sarki da su masu riƙe da wasu sarautu ne ya Allah a ƙarƙashin sarkin da
ake yi wa waƙar ko a wasu
wurare. Kamar yadda aka gani ga Magajin Rafi da Magajin Gari ko Rafi da
Guraguri da wasunsu.
Danganta sarki ga bayinsa ko barwansa kuwa, mafi yawa yakan
kasance ga bayi ko barwa masu riƙe da wata sarauta irin tasu, kuma yakan ɗauki fuska biyu ne; ko dai a danganta shi ga baran nasa a
matsayin uba ko a danganta shi gare shi a matsayin abokin aiki. Irin waɗannan su ne kamar Yari ko Zagi ko Sarkin Dogarai ko Ajiya ko
Jekada ko ‘Yankwana da sauran sarautu da suka danganci bayi da barwai.
Manazarta
Bunza, A. M. (2009). Narambaɗa, Ibrash Islamic
Publication Centre LTD, Adelabu Street, Surulere, Lagos.
Ɗangambo, A. (1984). Rabe-Raben
Adabin Hausa Da Gudummawarsa Ga Rayuwar Hausawa, Triumph Publishrs, Kano.
Dunfawa A.A. (2003) Ma'aunin Waƙa, Garkuwa Media Services, Sokoto, ISBN
978-36144-9-5
Dunfawa, A.A. (2004) "Zuga A Waƙoƙin Fada" in Algaita
Journal of Dept. of Nigerian Langs. Bayero University, Kano, No 3 Vol.1, ISBN
978-36905-2-3, page 223-233.
Finnegan, R. (1977). Oral Poetry: It’s Nature, Significance
and Social Context, Cambridge University Press.
Gusau, S. M. (2003). Jogon
Nazarin Waƙar Baka, Benchmark Publishers Limited, No. 29 AKCC Busuness Complex,
Aminu Kano Way, Kano.
Gusau, S. M. (2008). Waƙoƙin Baka A ƙasar Hausa:
Yanaye- Yanayensu Da Sigoginsu,
Sami, S. (2007). Traditional
Titles in Northern Nigeria, Na-Hweraka Resources LTD, No. 12 UMCA Shop,
Zuru.
Tsoho, M. Y. (2013). “Bayanin Yabau A Matanin Waƙar
Ummaru Ɗan Ɗanduna Na Gwandu, Ta (Dr) Mamman Shata Katsina, in Ɗunɗaye, Journal of Hausa Studies, Dept of Nig. Languages, UDU,
Sokoto.
Yahya, A. B. (1997). Jigon
Nazarin Waƙa, Fisbas Media
Services, Kaduna.
Yahya, A. B.
(1999). Salo Asirin Waƙa,
Fisbas Media Services, Kaduna.
[1] Su ne abokai wa]anda ban a
aiki ba wa]anda wata hul]a ta daban ta ha]a ku.
[2] Su ne barori ko bayi da ke a
gidan sarauta.
[3] Akwai irin wannan yabo ko ba
a wa}o}in fada ba, amma a nan wa}o}in fada aka damu das u.
[4]
‘Yanruwa sarauta ce
wadda mai ri}e da ita shi ke kula da albarkatun rowan masarauta
[5]
Mamuda shi ne Sarkin
Kiyawa na biyu kuma }ane ga Namoda wanda ya kafa ƙauran Namoda
[6]
Aliyu }arami ]an Sarkin
Musulmi Bello ne, Shi ne Sarkin Isa na farko a cikin Torankawa
[7]
Sarkin ƙaya Moyi ]a yake ga Mu’alle]I
]an Bello wanda ya kafa ƙayar
Maradun
[8] Innar Gobir uwa take ga
Sarkin Gobir, amma ba uwa mahaifiya ba
[9]
Ma’anar kamda’are daidai take da gwarzo
[10]
‘Yankwana shi ne
shugaban bayin sarki masu kula da kulle }ofar da ke shiga wajen iyalan sarki
kuma sub u]e da safe.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.