Cite this as: Ɗangulbi, A. R. (2024). Zuga Da Habaicia Wakokin Zamani: Nazari a kan wasu waƙoƙin siyasa na Muhammadu Buhari a Jumhuriya ta huɗu [Kundin digiri na uku wanda ba a wallafa ba]. Ahmadu Bello University, Zaria, Nigeria.
ZUGA DA HABAICI A
WAƘOƘIN ZAMANI: NAZARI A KAN WASU WAƘOƘIN SIYASA NA MUHAMMADU
BUHARI A JUMHURIYA TA HUƊU
NA
ALIYU RABI’U ƊANGULBI
A THESIS SUBMITTED
TO THE SCHOOL OF POST GRADUATE STUDIES, AHMADU BELLO UNIVERSITY, ZARIA IN PARTIAL FULFILMENT
OF THE REQUIREMENTS FOR THE AWARD OF DOCTORATE DEGREE IN AFRICAN LITERATURE (HAUSA)
DEPARTMENT OF AFRICAN LANGUAGES
AND CULTURES, FACULTY OF ARTS AHMADU BELLO UNIVERSITY, ZARIA, NIGERIA
SATUMBA, 2024
BABI NA BIYU
BITAR AYUKKAN DA SUKA GABATA
2.1 Gabatarwa
Masana da manazarta sun yi bincike da
nazari ta fuskar kimiyar harshe da al’adu da kuma adabi. Haka kuma sun yi
wallafe-wallafe a waɗannan fannoni daban-daban, musamman a fannonin nazarin waƙoƙin
Hausada suka shafi na
siyasa. Wannan bincike ya waiwaya baya domin ya zaƙulo wani abu daga cikin ayyukan masana, waɗanda
basu ce komi ba a kansa. Yana iya kasancewa kodon mantuwa irin ta ɗan’adam,
ko kuma saboda rashin ɗaukar sa da muhimmanci. Saboda haka an gudanar da wannan bincike a fannin nazarin zuga da habaici a cikin waƙoƙin
siyasar zamani da aka yi wa Muhammadu Buhari a jumhuriya ta huɗu.
Ɗangambo (1980), ya
daɗa fayyace yadda waɗannan
nazarce-nazarcen suka samo asali daga masana da manazarta fannin adabin Hausa
tun lokacin da karatun harshen Hausa ya samu, kuma ya ɗaukaka
a makarantun cikin gida da na ƙasashen duniya daban-daban. Sai dai tun
wancan lokaci da aka fara bincike a kan waƙa, ba a yi wani aiki mai kama da nazarin zuga da habaici ba. Wannan bincike ya zurfafa cikin nazarin zuga
da habaici ne, don zaƙulo yadda mawaƙan siyasar zamani da suka yi wa Muhammadu Buhari waƙa suka yi tasiri a
fagen jawo hankalin mutane su fahimci saƙon da ake isarwa gare su na muhimmancin zaɓen mutum nagari a siyasa.
Dangambo (2007: 6), ya bayyana ma’anar waƙa kamar haka:‘Waƙa wani saƙo ne da aka gina
shi kan tsararriyar Ƙa’ida ta baiti, ɗango, kari (bahari), amsa-amo (ƙafiya) da sauran ƙa’idojin da suka shafi daidaita kalmomi,
zaɓensu da amfani da su cikin sigogin da
ba lalle ne haka suke a maganar baka ba’’.
Yahya (1997:4 ), ya ce, ‘’ Waƙa tsararriyar maganar hikima ce da ta ƙunshi saƙo cikin zaɓaɓɓun kalmomin da aka
auna domin maganar ta reru ba faɗuwa kurum ba’’. A
nasa tunani, Birniwa, (2004: 67} ya bayyana cewa, maƙasudin marubuta waƙoƙin siyasa shi ne su yabi jam’iyyarsu. A waɗansu lokuta ma, kushen da ake yi wa’yan jam’iyyar hamayya
ba a kan shugabanni kawai yake tsawaita ba, har akan shigar da sauran mabiya.
Idris (2016) ya yi bincike ne a kan
jigon bijirewa a waƙoƙin siyasa a ƙasar Hausa. Nazarin da ya yi bayanin irin yadda dangantakar masu mulki da waɗanda
ake mulka da bijirewar da ake samu tsakaninsu.Binciken nasa bai ce komi ba a
kan salon zuga da habaici ba.Don
haka wannan bincike ya yi
Magana ne a kan zuga da habaici da mawaƙan
siyasar zamani suka yi amfani da su cikin waƙoƙin
da suka yi waMuhammadu Buhari.
Birniwa [1987], ya yi magana a kan
kwatanta waƙoƙin
jumhuriyya ta farko da haɗa
NPC da NEPU, da kuma na junhuriyya
ta biyu.Wato,NPN da PRP, tare da bayyana aƙidar kowace jam’iyya da magoya bayanta. Sai dai gurbin da ya
bari shi ne, nazarin salon zuga da habaici a cikin waƙoƙin
siyasa.
Shi kuwa Abdulƙadir [2008], ya kwatanta rubutattun waƙoƙin
siyasa na Hausa daga 1804-1966, nazari ne da ya shafi asali da ma’anar
rubutacciyar waƙa
da rabe-raben rubutattun waƙoƙin Hausa, da ma’anar waƙar siyasa,da halayyar waƙoƙin
siyasa da kuma ire-iren waƙoƙin siyasa na Hausa. Ya kuma yi nazari
da sharhin wasu waƙoƙin siyasa, waɗanda
suka haɗa da; waƙar “Tsarin Mulkin Musulunci” da waƙar “Murnar Cin Birnin Alƙalawa” da waƙar
“NEPU da waƙar “NPC” da sauransu. Ya kuma kwatanta
waƙoƙin
siyasar 1804-1899,
da na 1900-1966, inda ya dubi jigo da salo da sarrafa harshe da kuma tsarin waƙoƙin.
A cikin bayanansa malamin bai yi magana a kan salon zuga da habaici da mawaƙansiyasar zamani suka yi amfani da su
ba cikin waƙoƙinsu.
Don haka wannan giɓi da ya bari, shi ne wannan bincike
yake ƙoƙarin
cikewa saboda amfanin masu nazari su
fahimci irin gudumawar da salon zuga da habaici suke bayarwa a fagen bunƙasa adabin Hausa da kuma harkokin
siyasar zamani, musamman siyasar Muhammadu Buhari.
Abdulƙadir [1974], ya yi bayani a kan waƙoƙin
Sa’adu Zungur ne, ya kuma yi sharhi a kansu, musamman waƙar maraba da soja da waƙar Arewa jumhuriyya
ko mulukiya wadda ta yi tasiri ga wayar wa ‘yan siyasa kawunansu a kan
mahimmancin gwagwarmayar neman ‘yanci.Ya dai sassarƙa
zuga da habaici cikin waƙoƙinsa a matsayin jigogin faɗakarwa
da gargaɗi ga al’ummar Arewacin Nijeriya domin
su fahimci muhimmancin mulkin siyasa, wanda ke bai wa kowane ɗan
ƙasa ‘yancinsa. Shi ma bai ce komi ba
dangane da nazarin salon zuga
da habaici ba. Wannan bincike zai cike
katafaren giɓin da wannan masani ya bari a kan zuga
da habaici da mawaƙan
siyasa suke amfani da su wajen jawo hankalin masu sauraren waƙoƙinsu.
Mukhtar (2005), ya yi nazari ne a kan waƙoƙin komawa ga Allah
ta malam Lawal Maiturare
Garba (2014) ya yi aikinsa a kan waƙoƙin
siyasa a bakin sha’iri Nazifi Asnanic. Ya bayyana yadda mawaƙin ya yi amfani da zuga da habaici a
matsayin dabarun jawo hankalin ‘yan siyasa da sauran al’umma su fahimci saƙon da waƙoƙinsa
suke ɗauke da shi. Wannan aiki nasa yana da alaƙa makusanciya da wannan, domin ayyukan
suna magana ne a kan salon jawo hankalin mutane su fahimci saƙon da ake isarwa
gare su. Shi ma wannan
aiki zai cike gurbin da ya
bari dangane da zuga da habaici a matsayin jigo da salon sarrafa harshe da
tubalin gina waƙa da ayyukan fasaha da sauransu.
Haka kuma,wannan bincike zai cike giɓin da sauran masana da manazarta irin su Dangambo,
(1980), ya yi naari a kan waƙoƙi wa’azi waɗanda aka yi tun
daga ƙarni na sha tara
(19) har zuwa na ashirin. Malamin ya yi nazarin jigogi da zubi da tsari da kuma
salo da sarrafa harshen waƙoƙiin.Y a nazarci ‘waƙar Gargaɗi’ da ‘waƙar Halin duniya’ da ‘waƙar Tuna mutuwa’ da ‘waƙar alamomin
bayyanar Mahadi’ da ‘waƙar alamomin ƙiyama’ da ‘waƙar bulaliyar zukata ga jama’a’ da kuma ‘waƙar mari’ da sauransu.
Aikin nasa yana da alaƙa da wannan bincike domin aiki ne da
aka yi nazarin rubutattun waƙoƙin Hausa. Alaƙarsa da wannan bincike ita ce shi aikinsa a kan nazarin
salon sarrafa harshe cikin waƙoƙin da ya yi nazari. Banbancinsu da wannan aiki shi ne
nasa aikin a kan nazarin wa’azi waɗanda aka rubuta a ƙarni na 19 da na
20. Wannan bincike kuwa a kan nazarin zuga da habaici a cikin waƙoƙin siyasa da mawaƙan zamani suka yi
wa Muhammadu Buhari.
Dumfawa,
(2003), ya
yi bayani a kan yadda waƙa take da tasiri a tunanin yara. Ya danganta yadda
tunanin yara yake karɓar waƙa da irin waƙoƙin da tunanin yara
ke iya karɓa. Ya bayyana
yadda tunaninsu yake da sauƙin karɓar waƙa wanda ya sa mafi
yawa a gargajiyance ko a zamanance aka fi cusa tarbiya ga yara ta hanyar yin
amfani da waƙa. Ya ba da
misalai daga waƙoƙin baka da rubutattu na yara tare da fayyace irin yadda
tsarinsu yake wanda ya saɓa wa na sauran waƙoƙi da ba na yara
ba. Dangantakar aikinsa da wannan aiki ita ce dukkans suna nazari ne a kan waƙa, sai dai
bambancin da ke tsakaninsu shi ne, aikinsa ya yi shi ne a kan waƙoƙin yara, shi kuwa
wannan aiki a kan nazarin zuga da habaici da mawaƙan siysar Buhari suka yi amfani da su a
cikin waƙoƙinsu domin su faɗakar da al’umma game da muhimmancin zaɓen mutum nagari a muƙaman siyasa. Aikin nasa ai taimaka ma
wannan bincike domin dukansua kan waƙa aka gudanar a su.
Usman (2008), ya yi nazari a kan Rayuwar Malam (Dr.) Umaru Gwandu
Nasarawa Wazirin Gwandu (1966-2000) da ‘Waƙoƙinsa’. Ya yi bayanin jigogin waƙoƙin Malam Umaru Nasarawa, abin da ya shafi jigon yabo, da
jigon siyasa, da jigon gargaɗi da faɗakarwa, da jigon addini da sauransu. Sannan ya dubi zubi
da tsari da kuma salon sarrafa harshe na waƙoƙin. Wannan aiki nasa ya fito da bayanin salon kamantawa
da siffantawa da mutuntawa da dabbantarwa da abuntarwa da alamtarwa da
sauransu. Haka kuma ya yi bayanin zaɓen kalmomi da karin harshe da aron kalmomi da sauransu.
Har wa yau ya yi nazarin wasu waƙoƙinsa waɗanda suka haɗa da, waƙar, ‘Tsuntsayen zamani’, da waƙar ‘’Ba Madogara sai
Allah’ da waƙar ‘Marssiyyar Shehu Kangiwa’. Wannan bincike
ya yi makusanciyar dangantaka da wannan aiki domin an yi shi ne a kan
rubutattun waƙoƙin Hausa na siyasa. Haka shi ma wannan bincike an yi shi
ne a kan nazarin zuga da habaici a waƙoƙin siyasar Muhammadu Buhari a jumhuriya ta huɗu.
Auta (2008), ya
yi bayanin jigon faɗakarwa tare da yin nazarin wasu rubutattun waƙoƙin faɗakarwa,
inda ya yi bayanin jigoginsu da zubi da tsari da kuma salo da sarrafa harshe.
Haka kuma ya yi bayanin wsu ƙananan jigogi waɗanda ya
kasa su zuwa gida biyu. Kashi na farko shi ne, wayar da kai da kuma kashi na
biyu shi ne na zamantakewa. A rukunin wayar da kai, akwai jigogin ilmi da
gyaran hali a kiwan lafiya da sauransu. A ɓangaren
zamantakewa kuma ya yi bayanin jigon aure da zaman lafiya da siyasa da
sauransu.
Dangantakar
aikinsa da wannan bincike ita ce,dukkansu suna magana ne a kan rubutattun waƙoƙin Hausa. Sai dai
shi ya nazarci jigon faakarwa a cikin waƙoƙi daban-daban. Wannan aiki kuwa ya yi bincike a kan zuga
da habaici a wasu waƙoƙin siyasar Muhammadu Buhari a jumhuriya ta huɗu. Aikin
nasa ya zama jagora ga wannan aiki.
Tsoho (2002), ya
yi bayani a kan ma’anar waƙa da samuwar waƙar baka da yadda ake shirya waƙa da kuma rabe-rabenta. Haka kuma ya yi bayanin jigogin waƙoƙin da suka shafi ƙarfi ko iko da tsoratarwa da girmamawa da haƙuri. Bugu da ƙari ya dubi
siga da salon waƙoƙin. Aikin nasa yana da makusanciyar alaƙa da wannan bincike kasanccewar dukkansu an yi su ne a
kan waƙa; sai dai bambanci da ke tsakaninsu shi ne, wannan aiki
yana nazarin zuga da habaici ne a wasu waƙoƙin siyasa a mawaƙan zamani
suka yi wa Muhammadu Buhari a jumhuriya ta huɗu.
Yahya (1987), ya yi nazarin rubutattun waƙoƙin Madahu, inda ya
dubi jigo da salo da kuma tushen wakoƙin. Daga cikin waƙoƙin da ya yi nazari akwai; Waƙar ‘Daliyya’ da waƙar ‘Ma’ama’are’ da waƙar Isra’i’ da waƙar ‘Tsarabar Madina’ da sauransu.
Binciken nasa yana da alaƙa da wannan aiki ta fuskar nazarin
rubutattun waƙoƙin Hausa. Sai dai bambancin da ke tsakaninsu shi ne
aikinsa ya shafi waƙoƙin Addini (madahu) shi kuma wannan aikin ya shafi
siyasa,inda aka yi nazarin zuga da habaici a wasu waƙoƙin siyasa da aka yi wa Muhammadu Buhari a jumhururiya ta
huɗu.
Gusau (1995), ya yi bayani a kan tarihin ginuwar nazari
da feɗe adabin Hausa. A
cikin littafin nasa ya bayyana yadda aka gina adabin Hausa da kuma nazarinsa.
Har wa yau ya ƙara kawo mazahabobi da hanyoyin nazarin adabin Larabci da
na Turanci, inda ya dubi tasirin tsohuwar hanyar nazarin Larabci da kuma
sabuwar hanyar nazarin Larabci ga nazarin adabin Hausa. A al’adar Turawa kuma
ya kawo hanyoyin zamani kamar su, hanyar nazarin asali da watsuwa zuwa sassa da
hanyoyar nazari da tarihi da hayayyafa da hanyar nazari ra ra’i ko mazahaba, da
hanyar nazarin gudummawar adabi ga al’umma da dai sauran hanyoyin nazarin
adabin da dama. Bugu da ƙari ya dubi tarihin ginuwar nazari da feɗe shi a cikin Hausa, inda ya ya kawo lokuta kamar na
maguzanci da lokacin da adinin Musulunci ya zo ƙasar Hausa. Haka kuma ya yi bayani
dangane da lokacin daular Usmaniya, wato ƙarni na 19 da lokacin zuwan Turawa, wato, ƙarni na 20, da
sauransu. Dangantakar da ke tsakanin aikin nasa da wannan bincike ita ce dukkan
ayyukan biyu suna magana ne a kan adabi. Saboda haka aikin nasa ya taimaka ma
gudanar da wannan aiki ha ya sami nasara.
Yahya (2002), ya yi bayani a kan
siffantawa bazar mawaƙa wani saƙo ne cikin nazarin waƙa. A cikin
mukalarsa ya yi bayanin ma’anar siffantawa da nau’o’insa kamar kamantawa da jinsarwa da
alamtarwa da kinaya da sauransu. Wannan muƙala ta zama jagora ga wannan bincike domin ta yi bayani yada za a yi
nazarin waɗannan salailai a cikin nazarin waƙa. Bambancin muƙalarsa da wannan bincike ita ce shi wannan bincike yana
magana a kan nazarin zuga da habaici a cikin waƙoƙin siyasar zamani da mawaƙan siyasar Muhammadu Buhari suka yi amfani da su cikin waƙoƙinsu.
Dangulbi, (2003), ya yi bayani a kan wasu jigogin wakoƙin siyasa na jumhuriya ta huɗu. Ya yi bayani
dalla-dalla a kan jigogin faɗakarwa a yabo da tallata jam’iyya da
‘yan takara da jigon yabo da zambo da habaici
da sauransu. Aikin nasa wani
jagora ne ga wannan aiki domin ya yi bincike ne a kan gudummuwar marubuta waƙoƙin siyasa na Hausa ga kafa Dimokuraɗiyya a jumhuriya
ta huɗu zango na farko. Wannan aiki yana bayani ne a kan nazarin zuga a habaici a
wasu waƙoƙin zamani: Nazarin
wasu waƙoƙin da aka yi wa
Muhammadu Buhari a jumhuriya ta huɗu. Bambancin aikinsa da wannan aiki shi
ne,wannan aikin an taƙaita shi a kan zuga da habaici cikin waƙoƙin zamani; yayin wancan aikin ya yi
magana akan gudummuwar marubuta waƙoƙin Hausa na siyasa wajen kafa mulkin Dimokuraɗiyya a jumhuriya
ta huɗu zango na farko.
Wannan bincike zai cike gurbin da suka
bari a wannan fage na adabi, wato fagen nazarin zuga da habaici cikin waƙoƙin siyasar zamani da mawaƙan siyasa suka yi wa Muhammadu Buhari a jumhuriya ta huɗu. Wannan bincike
zai nazarci salon zuga da habaici na waƙoƙin siyasar Muhammadu Buhari; domin gano irin tasirin da suka
yi wajen cusa soyayyar Muhammadu Buhari a zukatan al’umma,ta hanyar faɗakar da al’umma
game da kyawawan ɗabi’u da halayensa a cikin waƙoƙin siyasar zamani.
Diso (1997) ya yi magana ne a kan Zambo da Yabo a
matsayin dabarun jawo hankali a rubutattun waƙoƙin siyasa na Hausa.A kundin nasa ya yi bayani a kan
rubutattun waƙoƙin siyasa da haɓɓakar siyasar jam’iyya a Nijeriya, tare da kawo bayanin
zambo da yabo a adabin Hausa.Ya kawo wasu misalan zambo da yabo a wasu waƙoƙin siyasar
jam’iyya, waɗanda aka yi tun
daga jumhuriya ta farko har zuwa shekarar 1996. Binciken nasa yana
da alaƙa da wannan aikin, domin duka suna magana ne a kan waƙoƙin
siyasa na Hausa. Sai dai bambancinsu shi ne, ya dubi zambo da yabo a rubutattun
waƙoƙin
siyasa, ya kawo misalai daga wasu rubutattun waƙoƙin
siyasa na jumhuriya
ta ɗaya da ta biyu da kuma ta uku. Wannan binciken yamaida hankali ne a kan salon zuga da
habaici da mawaƙan
siyasana Muhammadu Buhari
suka yi amfani da su cikin waƙoƙinsu na wannan jumhuriya ta huɗu
da muke ciki daga 2003-2022,
domin su jawo hankalin masu saurare su fahimci muhimmancin zaɓen mutum nagari a mulkin siyasa wanda yin haka zai kawo
cigaban kasa da zaman lafiya da tsaro a cikin ƙasa.
Isyaku (2016) ya yi aiki ne a kan
shugaba nagari a bakin mawaƙan
zamani. Ya yinazari ne, a kan rawar da mawaƙan zamani suka taka wajen bunƙasa adabin Hausa da al’ummar Hausawa. Ya nazarci tasirin zamani a nau’in
shugabanci a ƙasar Hausa.Haka kuma ya dubi irin sauye-sauyen da aka samu a
kan mawaƙan Hausa, musamman har ana yi wa wasu
laƙabi da mawaƙan zamani saboda yin amfani
da kayan kiɗa na zamani a
cikin waƙoƙinsu na siyasa.
Ya kawo misalan mawaƙan
zamani kamar su Aminu Abubakar Alan waƙa
da Mudassiru Ƙasim
da Sadi Sidi Sharifai da Adam A. Zango da Naziru M. Ahmad (sarkin waƙa), da Nazifi Asnanic da Nura M Inuwa
da Dauda Kahutu Rarara da Ibrahim Yala Hayin Banki da sauransu. Ya bayyana irin
gudunmmawar da waɗannan mawaƙa suka bayar wajen faɗakar da mutane ga alfanun zaɓen
shugaba nagari. Aikin nasa yana da alaƙa da wannan
bincike domin yana nazarin salon zuga dahabaici da mawaƙan siyasa suka yi amfani dasu cikin waƙoƙin da suka yi wa Muhammadu Buhari.Wannan
aiki zai cike giɓin
da wannan bincike da
Isyaku ya bari.
Adamu (2014), ya bayyana rawar da mawaƙan siyasa suka taka a jumhuriya ta huɗu,
musamman ta fuskar tallata manufofi da aƙidun jam’iyyu (siyasu) ko ‘yan siyasa,masu nuna bijirewa ga jam’iyyun siyasa da manufofinsu. Ya nazarci
tsarida salo a waƙoƙin
siyasa da bambance-banbancen
jigoginsu tare da sharhin wasu waƙoƙin jumhuriya ta huɗu.Misali, ANPP, da C.P.C da P.D.P.Aikin nasa bai
yi magana a kan salon zuga da habaici kai tsaye ba.
Wannan binciken zai cike wannan giɓi
da manazarcin ya bari.
Isah (2013), ta yi bincike ne a kan
nazarin hoton siyasar Nijeriya da tattalin arzikin ƙasa da kuma zamantakewa da addini kamar yadda suka bayyana a
cikin waƙoƙin,
tare da ayyana matsalolin da Nijeriya take fuskanta ta ɓangaren
tattalin arziki, zamantakewa da siyasa da maslahar da marubutan suka kawo cikin waƙoƙinsu,
domin ‘yan Nijeriya su farga, ko ci gaba da yin ɓarna
ko kuma su gyara kamar yadda wasu waƙoƙin suka kawo mafita. Wannan aikin nata
yana da makusanciyar alaƙa
da wannan aiki, sai dai bambancisu shi ne wannan binciken
zai yi nazarin salon zuga da habaici da mawaƙan zamani suka yi wa Muhammadu Buhari a jumhuriya ta huɗu tun daga 2003-2022.
A yunƙurin yin bita domin gudanar da wannan bincike an karkasa abubuwa da za a nazarta kamar
haka:
2. 2. Siyasa
Siyasa wani salon mulki ne da wasu mutane ke jagorantar
al’ummarsu bisa ga tsari irin wanda ke bai wa mutane damar faɗar albarkacin bakinsu (Democracy), wadda ake zaɓen shugabanni ta hanyar jefa ƙuri’a.
A harshen Larabci, “Siyasa’’ ta samo asali daga kalmar
“Sa’asa”mai nufin “tsari”.Kuma daga wannan tushe sai kalmar ta koma
“siyasatu”,wadda ke nufin “Tsari da tsayuwa kan al’amari [Al-Misbah al-Muniru
Fi-garibi:362].A harshen Hausa, siyasa na nufin, wata dabara ce, wadda ake
neman mutane su zama masu ra’ayi ɗaya domin su haɗa kai su zaɓi shugabanni da za
su wakilce su a majalisu daban-daban na shugabancin ƙasa.Wato siyasa, wani tsari ne da ake
jawo ra’ayin jama’a su aminta da zaɓen wani mutum don ya shugabance su, kamar yadda tsarin
mulki ya tanada[Dangulbi:2003].
Harrap’s [1981], da Almunjid Abjada (Ƙamusun Arabic)sun
bayyana cewa, siyasa nazari ne na yadda za a mulki ƙasa a ƙarƙashin zaɓaɓɓunwakilai a tutar
jam’iyyu daban-daban.(Ƙamusun Larabci mai sun “Lisanul Arab),ya bayyana ma’anar
siyasa da cewa, “Tafiyar da abu ta hanyar da zai yi daidai da abin”.Ya cigaba
da cewa, “har ma idan aka ga mutum ya tsaya a kan dabbobi, kuma sun yarda da
shi, sai a ce wane ya siyasance dabbobi. Ko kuma a ce shugaba ya siyasance talakawansa,
idan an ji suna zaune lafiya.Siyasa mulki ne na farar hula wanda jama’a masu
ra’ayi iri ɗaya za su haɗu su zaɓi wasu mutane don
su shugabance su don a sami ingantacciyar al’umma da shiryar da su zuwa ga
hanyar tsira ko a kusa ko a nesa.
.Bargery[1934] da Lawal[1983],da Gusau[1984],da Ƙamusun Hausa[2006],duk
sun ba da ma’anar siyasa da cewa,”siyasa tana nufin,rangwame a farashin kowane
abu ko kuwa tausasawa a cikin al’amurra.Wannan ya yi daidai da ra’ayin
Abraham[1962] wanda ya bayyana cewa, siyasa tana nufin:
‘’Tafiyar da al’amurran jama’a tahanyarneman ra’ayinsu da
shawarwarinsu.Wato,dabara ce ko wayo na iya hulɗa da jama’a’’.
Gusau(1984),ya bayyana cewa, siyasa na da ma’anoni
biyu,ma’ana ta farko ita ce,siyasa na nufin gudanar da mulki ko tafiyar da
mulkin jama’a daba wa kowa haƙƙinsa.Ma’ana ta biyu ya ce, idan Bahaushe ya ce, “wane ya
yi mani siyasa”,to yana nufin:
i.Yaudara ko dabara ko wayo.
ii.Sauqi ko ramgwame.
iii.Lumana ko Lallami.
Sa’id [2002:172],yana cewa, siyasa wata hanya ce ta gudanar da zaɓaɓɓiyar
gwamnati ta hanyar Dimokuraɗiyya a ƙarƙashin
tsarin mulkin ƙasa, inda za a zaɓi
shugabanni masu tafiyar da ita a ƙarƙashin kafaffun jam’iyyun siyasa. ya ƙara da cewa,siyasa tana iya ba da ma’anar ƙwarewa wajen iya tafiyar da jama’a da
jure wa duk wata matsala tasu.Dar-el-mashreƙ[1960] ya ba da ma’anar siyasa,inda ya ce kalmar siyasa ta
samo asali daga kalmar “saasa”.Bisa ga ƙa’idar
tsarin nahawun Larabcisai takoma “siyaasa”. Ya bayyana ma’anar siyasa da
cewa,”juyawa a kanwani lamari ko yarda da wani abu ko jiɓintar
al’amarin al’umma tare da saninsu ko akasin haka.
A taƙaice siyasa tana nufin hanya ce ta gudanar da mulkin mutane
a bisa tsarin mulkin gargajiya ta hanyar naɗi
ko na zamani ta hanyar zaɓe, kamar yadda kundin tsarin mulki ya tanada. Onigu
Otite,Ogionwo W, (1979) sun ce,siyasa tana magana ne a kan shugabancin al’umma da
ya shafi rayuwar zamantakewar al’umma a ɓangarori daban-daban.Sun ƙara da cewa, mulki shi ne damar aiwatar da wasu abubuwa ko
wani aiki bisa ga tsarin doka da zai amfani al’umma.
2.3 Siyasar Gargajiya
Tsarin siyasar gargajiya shi ne, wanda ya shafi salon
mulki irin na sarautun ƙƙgargajiya da kuma na addini. Irin wannan salon mulki ya
samo asali tun kafin zuwan addinin musulunci. Ana sa ran cewa, an fara gudanar
da mulki a duniya tun kafin musulunci ya bayyana. Al-Mallah (2011), ya bayyana
cewa, a Ƙasar Arabiya babu
wata tsayayyar hukuma da ke jagorancin al’umma kafin zuwan musulunci. Ƙasar Arabiya tana
da ƙabilu daban-daban
tun a wancan lokaci.Kowace ƙabila tana bugun gaba da cewa, ita ta fi sauran ƙabilu kwarjini da ƙarfi. Duk da haka
idan wani hatsaniya ko rikici ya tashi a tsakanin ƙabilun, sukan zauna da shugabannin
kowace ƙabila daga
cikinsu; su tattauna hanyar da za a shawo kan wannan matsala ko hatsaniya da ke
tsakaninsu cikin sauƙi. Shugaban kowace ƙabila, da ake kira da suna ‘Sayyid ko Shaykh’, ana zaɓo shi ne daga iyali mafi alfarma daga cikin ƙabilun. Kuma ya
kasance mutum mai kwarjini da ƙwazo ko jaruntaka, kuma wayayye. Yakasai, (2012, P.51),
ya bayyana cewa, tsarin shugabanci a cikin kowace al’umma ya zama wajibi domin
shi ne ke tabbatar da zaman lafiya da ƙaruwar tattalin arzikin ƙasa. Bargery, (1934, P. 944 ), ya
bayyana shugabanci da cewa, muƙami ko matsayi ne na wakilcin jama’a da ake ɗora wa mutum ba ta hanyar yaƙi ba. Idris, (2016,P.128),ya ce,
shugabanci wani abu ne da ya shafi mu’amula ta yau da kullum, a inda zai nemi
taimako da goyon bayan sauran mutane domin sauke nauyin da yake kansa.
A siyasance kowane shugaban ƙabila shi ne ke da alhakin ɗaukar nauyin tafiyar da mulkin ƙabilarsa da ƙasarsa daidai da al’adunsu da ra’ayoyinsu.
Aikin kowane shugaba shi ne ya sasanta duk wata fitina da ta taso a tsakanin ƙabilun, tare da
wakiltar jama’arsa wajen sulhu. Haka kuma, shi ne zaijagoranci yaƙi idan ya faru
tsakanin ƙabilarsa da wata.A
lokacin da addinin musulunci ya bayyana, kuma ya sami kafuwa a ƙasar Arabiya, sai
salon mulki ya sauya daga gargajiya ya koma na addini.Manzon Allah (S. A W.) da
sahabbansa sun gudanar da rayuwarsu kamar yadda tsarin musulunci ya zo da
shi.Wannan salon mulki da addini ya zo da shi, ya ci gaba da yaɗuwa har ya zo ƙasar Hausa.
Yahaya (1988), ya bayyana cewa, muslunci ya shigo ƙasar Hausa tun
wajajen ƙarni na 7, amma ba
a samu waƙa ba, sai a ƙarni na goma sha
shidda zuwa sha bakwai lokacin aka sami malamai da dama suka taka muhimmiyar
rawa wajen yaɗa addinin
musulunci a ƙasar Hausa.
Musulunci ya kawo sauyi ga salon mulkin gargajiya da ya taras Hausawa na
gudanarwa. Mulkin ƙasar Hausa bai tashi daga hannun sarakunan ba, amma
musulunci ya yi gyara ga yadda suke tafiyar da mulkin.
Turawan mulkin mallaka da suka zo ƙasar Hausa sun taras da Sarakunan ƙasar Hausa suna
gudanar da mulkinsu daidai da tsarin mulkin musulunci. Turawa sun sauya salon
mulkin ta yadda za su samu damar tsoma hannunsu cikin mulkin.Sun kawo salon
mulki yadda zai dace da manufofins da buƙatunsu, inda suka yarda sarakuna su tafiyar da mulki,amma
a ƙarƙashin kulawar
Turawan mulkin mallaka.. Da tafiya ta yi tafiya, sai ‘yan ƙasa masu kishin ƙasa suka fara
gwagwarmayar neman ‘yancin kai daga Turawan mulkin mallaka tun a wajajen
shekara 1934 kamar yadda Idris (2016:45) ya cirato daga Yahaya (1988).
Aminu Kano (1987) ya bayyana yadda sarakunan gargajiya da
alƙalai suke tafiyar
da mulki a ƙasar Hausa kafin
zuwan Turawan mulkin mallaka. Turawa sun yi haɗin gwuiwa da sarakuna suka gudanar da mulki wada ake kira
‘’mulki a kaikaice’’(Indirect rule). Wato, duk abin da za a yi dangane da
wakilci a ƙasa,sai an bi ta
hannun sarakunan gargajiya a zaɓi mutumin da zai
wakilci al’umma a majalisa, bisa ga jagorancin Turawan mulkin mallaka.Tsoma
hannu da Turawa suka yi a harkokin mulkin ƙasar Hausa, bai sa an daina bin wasu
dokoki da tsarin mulkin gargajiya da na addinin musulunci ya zo da su ba.
2.4. Siyasar Zamani
Dudley (1968, p. 73-115) ya bayyana
cewa a lokacin da Captain C. D. Morney ya iso arewacin Nijeriya ya bayyana cewa
ya zo ne domin ya binciki shirin da ‘yan arewacin Nijeriya suka yi a siyasance
na karɓar mulkin kai, kamar yadda ‘yan kudu suka buƙata daga Turawan mulkin mallaka.Amma ga dukkan alama ya fahimci cewa, ‘yan
arewa ba su yi wani shiri ba,saboda mtsalar rashin jittuwar ra’ayoyin ƙungiyoyin da suka rayu a wancan lokaci.
A cikin shekarar 1934 ne, aka fara
samun ƙungiyoyin siyasa suka kafu da gindinsu
a kudancin Nijeriya, amma a arewacin Nijeriya ko labarinsu babu.
Siyasar zamani tana nufin mulkin dimokuraɗiyya wanda wani salon mulki ne ko tsari da aka kafa a kan
wasu manyan gimshiƙai da suka haɗa da adalci da daidaito tsakanin jama’a da ‘yanci da
walwalar al’umma.Haka kuma da biyar kadin yadda ake kashe kuɗin al’umma, da bayyana komai filla-filla cikin sha’anin
tafiyar da shugabancin jama’a, [Hassan;2013]. Jama’a masu
rinjaye su ne babban makamin dimokuraɗiyya ko akasin
haka. Bunza [2013] ya bayyana cewa akan laɓe
ƙarƙashin ƙungiyar
jama’a da sunan ita ce ƙungiyar
jama’a masu rinjaye don a jawo ra’ayin mutane
su aminta da jam’iyyar da ake son mutane su karɓa.
Masana da manazarta sun bayyana wasu abubuwa
da dama game da dimokuraɗiyya. Abraham Lincoln [1809-1865], ya fassara ma’anar
dimokuraɗiyya da cewa
“Gwamnatin jama’a, da jama’a suka zaɓa, kuma take aiki domin jama’ar.”Wato duk gwamnatin da
jama’a ta zaɓe ta, kuma take yi
wa jama’a aiki, ita ce dimokuraɗiya. Kamar yadda
Skinner [1965] ya bayyana dimokuraɗiyya da cewa,
“wata hanya ce ta mulkin ƙasa, wadda kowa ke da hannu a cikinta”.Wato, dimokuraɗiyya tsarin tafiyar da mulki ne da jama’a suke zaɓar shugabanninsu domin su yi wa jama’a aiki. Wannan
bayani ya yi daidai da tunanin Oyediran da wasu [2001], cewa dimokuraɗiyya nau’in mulki ne wanda ‘yan ƙasa za su zaɓi wakilansu da za su yi musu jagora ta hanyar bayyanar da
yardarsu. Shi ma Joyce [2003], cewa ya yi, “dimokuraɗiyya, ita ce, yadda al’umma gaba ɗaya suke fita domin su zaɓa wa kansu wanda suke so ya wakilce su. Haka kuma suke da
damar tsige shi daga wannan wakilcin, idan sun ga ba ya yin abin da ya dace, ko
kuma idan ba su gamsuss da abubuwan da yake yi ba”.
Nasir [2011] shi ma yana ganin cewa, ita dimokuraɗiyya kalma ce da aka samo ta daga harshen Girka, wadda
take nufin gwamnati ta kowa da kowa wacce aka gina ta, ta hanyar jefa ƙuri’a. Wato zaɓe ta hanyar jefa ƙuri’a ko ta hanyar kai- da-halinka [ƙato-bayan-ƙato]. Shi ma Adamu [2013], cewa ya yi,
dimokuraɗiyya ararriyar
kalma ce wadda aka aro daga harshen Girkanci. A harshen ana
kiran ta “Dimokratus”. A harshen Ingilishi tana nufin mulkin al’umma ta hanyar
amfani da fararen hula ba sojoji ba; ta hanyar gudanar da zaɓe.
Haka shi ma Hassan [2013], yake cewa, dimokuraɗiyya
bayar da dama ce ga ‘yan ƙasa
su zaɓi shugabanninsu da kansu, domin su
jagorance su a gwamnatance. Wato yana nufin tsarin ya saɓa
wa tsarin sarautar gargajiya wadda talakawa ba su da hannu ga zaɓen
wanda zai shugabance su.
Har wa yau, Abdullahi [2013] ya bayyana
dimokuraɗiyya cewa, wani tsari ne na shugabanci
ko jagorancin jama’a ta hanyar ba su ‘yancin zaɓen
mutumin da ake zaton an amince da jagorancinsa bisa ga wasu muhimman dalilai keɓaɓɓu.
Dalilan kuwa sun haɗa da, kasancewar mutum ya zama mai
kirki, mai riƙon
amana, mai kyakkyawan asali da ɗabi’u nagari. Haka kuma akan buƙaci ya zama mai kyakkyawar hulɗa
da mutane, wanda ba shi da wani tsalmi na abin kunya ko wani laifi ko tarihin
tsoro a rayuwarsa. Duk wannan yana bayani a kan tsarin mulki wanda ake cewa, “Siyasa’’. Donald T. Phillips
(1992) et, Abrahman Lincoln, cewa; Siyasa shugabanci ne wanda jam’a ke zaɓen
shugabansu da kansu.
Ataƙaice, abin da ake nufi da siyasa a tawa fahimta, ita ce, tsari
ne wanda ake gudanar da shugabancin al’umma ta hanyar zaɓen wakilai su wakilci jama’a da nufin aiwatar da
manufofin gina ƙasa da al’umma baki ɗaya.Wato, mulkin siyasa yana nufin mulkin da ake zaɓen farar hula su shugabanci jama’ar ƙasa baki ɗaya. Ko jihohi ko ƙananan hukumomi da sauransu. Malam Umar Kwaren Gamba yana
cewa:
“Farar fulla in
suna da ilmi da basira,
Da niyyar hairi
ga ‘yan ƙasa shi niƙ ƙara,
Suna iya jan
‘yan’uwa cikin tasu dabara,
A san hanyoyin da za
a kauce ga hasara,
A tanadi kuma arzikin ƙasa har ya yi
abki.
(Umar Kwaren
Gamba; muhimmancin maida mulki hannun farar hula).
Bisa la’akari da gudummawar da masana
da manazarta da mawaƙa daban-daban suka bayar dangane da siyasa,
ana iya cewa, siyasa ita ce, hanyar da ake zaɓen shugaba bisa ga
‘yanci da walwala cikin ƙayyadadden tsarin
da doka ta aminta da shi.Irin wannan salon mulki shi ke kawo wa talaka gwamnati
kusa da shi, har ya sami damar faɗin albarkacin bakinsa, ba kamar mulkin
soja ba. Ana samun irin wannan salon mulki ta hanyar
kafa jam’iyyun siyasa a ƙasa.
2.5 Tarihin Ginuwar Siyasa (Damokuraɗiyya) a Arewacin Nijeriya Musamman Ƙasar Hausa
Dudley (1968, p. 73-115) ya bayyana cewa a lokacin a
Captain C. D. Morney ya zo arewacin Nijeriya ya ce ya zo ne domin ya binciki
shirin da ‘yan arewacin Nijeriya suka yi a siyasance na karɓar mulkin kai, kamar yadda ‘yan kudancin Nijeriya suka buƙata daga Turawa ‘yan mulkin malaka.
A lokacin da yake gudanar da bincikensa ya gano cewa ‘yan arewa ba su yi shirin
komi ba, saboda matsalar rashin jittuwar ra’ayoyin ƙungiyoyin da suka rayu a wancan lokaci.
Ƙungiyoyin siyasa sun fara zama da
gindinsu a shekarar 1934, a kudancin Nijeriya, amma a arewacin Nijeriya ko
labarinsu babu, Aminu (1987, p. ). Malam Sa’adu Zungur da Malam Aminu Kano da
wasu da dama sun yunƙura domin kafa wasu ƙungiyoyi ko jam’iyyun siyasa a
arewa waɗanda ɗaya daga cikinsu reshe ne na siyasr kudu tare da goyon
bayan su Azikwe, Coleman (1958, p: 353). Kafin a kafa reshen jam’iyyar NCNC a
kudu, a arewa akwai wasu ƙungiyoyi waɗanda ‘yan arewa
suka kafa.
Daga cikin ƙungiyoyin da suka tattaru suka samar da jam’iyyun siyasa a
arewa akwai ƙungiyar Inganta
Rayuwar Mutanen Bauchi (BGIU 1934) da ƙungiyar tattaunawa ta mutanen Bauchi (BC1944) da ƙungiyar zumunta ta
Sakkwato (SYC 1948), akwai kuma ƙungiyar Matasa ta Kano (KYA 1948) da ƙungiyar Abokai ta
Kano (FAK 1947). Akwai ƙungiyar ƙunyiyar malamai ta Arewa (NTA 1947) da ƙungiyar Matasan
Zariya (ZYA 1948). Haka kuma akwai ƙungiyoyi da dama na ƙabilun Larduna daban-daban da suka rayu
kafin da bayan saamun ‘yancin kai, amma kusan duk waɗanda suka rayu kafin shekarun 1950, su ne suka cure a
matsayin babbar jam’iyyar nan ta mutanen arewa, wato, NPC. Daga bisani wasu
suka ɓalle daga NPC suka
kafa NEPU.
Su kuma manyan jam’iyyun nan NEPU da NPC sun kafu ne a
sanadiyar haɗewar da ƙungiyoyin da
larduna suka kafa a wuri ɗaya, domin a samar
da jam’iyya daya mai kare ‘yanci da martabar arewa.
2.5.1 Jumhuriya Ta Farko
Jamhuriya ta farko ta soma ne a dalilin
kafuwar qungiyoyin siyasa masu ra’ayin neman ‘yanci waxanda suka qunshi
qungiyoyi daban- daban. Aminu (1987], ya bayyana cewa,waxannan qungiyoyi na
qabilun larduna daban-daban, su ne suka cure wuri xaya suka kafa jam’iyyar
mutanen Arewa ,wato NPC, da kuma jam’iyyar NEPP,wadda daga bisani ta canja suna
ta koma NEPA, sannan kuma ta koma NEPU.
Birniwa
[1987], ya bayyana cewa shekarar 1950 ita ce shekarar da ta kasance mabuxin
qofar siyasa a Nijeriya.
A wannan jamhuriya ta farko, akwai jam’iyyu da suka fafata tsakaninsu, waxanda suka haxa da N.P.C,wadda ke
da rinjayen kujeri a majalisar qoli. Ita kuma jam’iyyar N.C.N.C., tana biye da
kujeru, yayin da sauran jam’iyyun NEPU da A.G. suke da rinjayen kujeru a
jahohinsu. Jam’iyyar N.P.C., ita ke da firayin minista da ministan harkokin
qasashen waje,Alhaji sir Abubakar Tafawa Valewa, da firimiyan jihar Arewa, Sir
Ahmadu Bello Sardaunan Sakkwato. Har wa yau akwai malam Zanna Bukar Dipcharima
a matsayin ministan ciniki da masana’antu duk a qarqashin jam’iyyar N.P.C., da
kuma Alhaji Muhammadu Ribaxo a matsayin ministan tsaro.
Michael Crowder (1962), ya ce, a vangaren jam’iyyar
N.C.N.C.,akwai wakilai da suka haxa da firayiministan qasa,sir Abubakar Tafawa
Valewa da Dr Nnamdi Azikiwe a matsayin Gwamnan Tarayya na farko a ranar 16, ga
watan Nuwamba 1960, wanda ya qunshi sassa uku na qasa. Wato Arewa da Gabas da
kuma Yamma,da Lagos a matsayin babban birnin Tarayya. Haka kuma a kowace jiha
akwai Firimiya da Gwamna masu kula da harkokin mulki. Sauran muqaman gwamnati
kuwa an rarraba su ga jam’iyyun biyu masu riqe da mulkin qasa.Jam’iyyar N.P.C.
tana qarqashin kulawar firimiyan jihar Arewa,sir Ahmadu Bello Sardaunan
Sakkwato,da jam’iyyar N.C.N.C.,wadda ke qarqashin kulawar Dr Micheal Okpara a
jihar Yamma.Ita kuma jam’iyyar A.G. da jam’iyyar NEPU,suka kasance jam’iyyun
adawa.Bayan da Kamaru ta valle daga Najeriya sai jam’iyyar N.C.N.C. ta canja
sunanta daga “jam’iyyar qasa ta Najeriya da Kamaru” zuwa “jam’iyyar qasa ta
mutanen Najeriya”,wato “National Council of Nigerian citizens.”An qara daukaka
darajar Dr. Nnamdi Azikiwe daga babban Gwamnan qasa zuwa ga matsayin shugaban
qasa [President].
A wannan jamhuriya ta farko, an sami
marubutawaqoqin siyasa da dama sun taka rawar gani wajen yin amfani da azanci
musamman zuga da habaici don su soki jam’iyar adawa da kuma tallata tasu
jam’iyyar a idon mutane. Misali a cikin waqrsa ta NEPU, mai suna “Baqi uku
sharrin NPC, Aqilu Aliyu yana zuga mutane da cewa:
“Haba jama’a ku qi zaventa
Saboda mu taru mu kashe ta
Ta faxi da bayan bayanta
Mu yarda da NEPU mu zave ta
Mu huta masifar NPC.
Aqilu Aliyu: Waqar NEPU}.
Haka ita jam’iyar
NPC ta samu karɓuwa ga mafi yawan sarakunan ƙasar Hausa da masu hannu da shuni. Mawaƙa irinsu malam Muhammadu
Giɗaɗo ya yi wa ‘ya’yan jam’iyyar NEPU habaici inda yake sukar
maƙiya Sarauna. Yana
cewa:
In ban da
jahilcinku NEPU maƙaryata,
Wa za ya raina
Firimiya Sardauna.
Muhammadu Giɗao: Waƙar npc;yabon Sardauna)
Rikicin siyasar Najeriya ya haddasa wa wasu
rasa gidajensu da barin garuruwansu na haihuwa da dukiyoyinsu. Wasu kuma sun
shiga gidan kaso saboda banbancin siyasa. Wannan salon mulkin kama-karya da
shugabanni suka yi, ya jawo hankalin qasashen duniya su tsoma bakinsu cikin
rikicin siyasar Najeriya. Ministocin qasashe renon Ingila sun gudanar da babban
taro a Lagos, babban birnin tarayya a ranakun 14-15 ga janairu 1966. Bayan kammala
taron ne, a daren 15, ga janairu wasu ‘yan tsirarrun matasan sojoji suka yi
yunqurin kifar da gwamnatin siyasa ta farko. Manjo Chukuma Nzeogwu Kaduna ya
jagoranci juyin mulkin da ya yi sanadiyar rasa rayukan firimiyan jihar Arewa
sir Ahmadu Bello Sardaunan Sakkwato da firayin minista sir Abubakar Tafawa
Valewa, da firimiyan jihar yamma Chief Samuel L. Akintola da sauran wasu manyan
hafsoshin soja ‘yan asalin Arewa. Wannan juyin mulki na ranar 15, ga watan
janairu 1966, ya kawo qarshen mulkin siyasa a jamhuriya ta farko.
2.5.2 Mulkin Soja
Bayan da soja suka kifar da gwamnatin
siyasa ta jamhuriya ta farko, sai aka naxa kanar Yakubu Gowon ya ja ragamar
mulkin Najeriya a 1966. Ya riqi qasa har tsawon shekara tara, inda ya yi fama
da matsalolin da suka haxa da zanga-zanga daga wasu ‘yan Najeriya da ke da
ra’ayin vallewa su kafa tasu qasa wanda ya haddasa yaqin basasa da ya yi
sanadiyar rasa xinbin rayuka da dukiyoyi. Gwamnatin tarayya ta yi qoqarin shawo
kan wannan bore cikin shekaru uku, wato daga 1967-1970.
Gwamnatin
soja ta Yakubu da ta janar Murtala da Obasanjo ta taka rawar gani wajen samar
da zaman lafiya da cigaban tattalin arzikin qasa.Lokacin mulkinsa ,Janar
Obasanjo ya yi alkawarin mai da mulki ga hannun farar hula a shekarar 1979.
Bisa ga haka sai ya duqufa wajen shirye-shiryen samar da kundin tsarin mulki da
ya halatta wa ‘yan Najeriya kafa jam’iyyun siyasa da gudanar da zavuka na
qasa.A sanadiyar wannan qoqari da Obasanjo ya yi sai aka gudanar da zaven
wakilai daga ko’ina cikin qasa domin su zauna su tsara kundin tsarin mulki.An
sanya wannan kundi tsarin mulki cikin doka a ranar 21,ga Satumba 1978 [Draft
constitution 1976:299]. An fara aiki da shi a ranar 1, ga Oktoba,1979.
2.5.3
Jumhuriya
Ta Biyu
Bayan
kammala zaven qasa da aka yi wanda ya xora Alhaji Shehu Usman Aliyu Shagari
bisa mulki a matsayin shugaban qasa mai cikakken iko a qarqashin inuwar
Jam’iyyar N.P.N., xaya daga cikin jam’iyyun siyasa biyar da suka fi fice a
Nijeriya a ranar 1st Oktoba,1979. Chief Olusegun Obasanjo ya miqa
ragamar mulki ga sabon shugaban qasa na farar hula a jamhuriya ta biyu.
Jam’iyyun N.P.N.,da G.N.P.P.,da U.P.N.,da N.P.P.,da kuma P.R.P, su ne suka
fafata a tsakaninsu (Shagari:2000:66). A
qarshen zango na farko na jamhuriya ta biyu an yi wa wata jam’iyya rijista mai
suna “Nigerian Advanced Party”, (NAP) wadda Tunji
Braithwait ya shugabanta. Bayan
miqa mulki ga farar hula da Obasanjo ya yi, sai soja suka koma bariki suka ci
gaba da sa ido ga yadda ‘yan siyasa suke tafiyar da mulki.
Gwamnatin
Shagari ta fuskanci matsalolin tavarvarewar tattalin arzikin qasa da ya haddasa
tsuke bakin aljihunta.Wannan ya ba wa soja damar sake karve mulki daga hannun
‘yan siyasa a ranar 31, ga Augusta 1985 [The Democrat, 28 August 1985:1].
A
wannan jamhuriya ta biyu mawaqan siyasa sun taka muhimmiyar rawa wajen yin
amfani da zuga da habaici don
tallata jam’iyyunsu daban-daban. Misali, Muhammadu Sulaiman Xunxaye mawaqin
jam’iyyar N.P.N, ya yi amfani da zuga da habaici yana sukar jam’iyyar P.R.P. domin ya
zuga jam’iyyarsa ta N.P.N. a
cikin waqarsa mai suna “Yan santsi kun zama kaya”, yana cewa:
“Ku guje wa ‘yan PRP,
Jam’iyyar ta cika haufi
Da yawan cewa su sun fi
Kowa sun mai sai wofi
Bayan kuma sun gigita.
(Xunxaye: Waqar NPN).
2.5.4
Jumhuriya
Ta Uku
Bayan
karve mulki sai aka naxa Janar Ibrahim Badamasi Babangida a matsayin shugaban
qasa. Tun daga wannan lokaci soja suke jan ragamar mulki har zuwa lokacin da
shi Babangida ya yi nufin miqa mulki a hannun farar hula, amma zai cire kakin soja ya tsaya
takarar shugaban qasa a tutar jam’iyyar siyasa. Saboda haka sai ya kafa
kwamitin sake tsara kundin mulki wanda zai halatta wa kowane xan qasa damar
tsayawa takarar zave a shekarar 1988. A sakamakon rahoton da kwamitin sake shirya kundin tsarin mulki ya bayar, an buqaci ‘yan Nijeriya su kafa jam’iyyun siyasa.’Yan Nijeriya sun amsa kiran shugaban qasa ta
hanyar qirqiro jam’iyyunsu daban-daban, amma daga qarshe shugaban qasa bai
amince da su ba. Sai ya qirqiro nasa jam’iyyu guda biyu, wato
N.R.C. da S.D.P. Gwamnatin Babangida ta shirya gudanar da zave daki- daki ta
yadda za ta yi nasarar miqa mulki a hannun farar hula cikin lumana kamar yadda
ya yi alqawari. Marubuta waqoqin siyasa irin su Garba Gashuwa, wanda ya tallata
jam’iyyun N.R.C da S. D.P, ya yi wa ‘ya’yan jam’iyyun habaici yana cewa:
Bana an hana yin daba da banga tuni da
ma
Su ma kuma yanzu kai kaxan ma su tsaya ma
Domin an sha su sun fa warke tuni da
ma
Sai wawa sai mahaukaci shi ka tsaya
ma,
Domin
manufarku xai ba za kuma a musa ba.
(Garba Gashuwa: Waqar NRC da SDP).
An gudanar da zaven qananan hukumomi a ranar
8, ga Disamba 1990. Shugabannin qananan hukumomi da aka zava sun yi aiki tare
da zavavvun gwamnoni da ‘yan majalisun dokoki na jahohi a qarqashin gwamnatin
soja ta Babangida har tsawon shekara uku [1990-1993].
Matsalar tashin hankalin da ‘yan Nijeriya suka faxa ta sa ala tilas
shugaba Babangida ya miqa mulki ga hannun Chief Ernest Shonekan a Augusta 1993.
Bayan wasu ‘yan watanni da Shonekan yake riqe da mulki, sai Janar Sani Abacha
ya karve mulki a ranar 17, ga
Nuwamba 1993.
Shi
ma janar Abacha ya yi alqawarin miqa mulki ga hannun farar hula kamar yadda
takwaransa janar Ibrahim Babangida
ya yi. Don haka shi ma sai ya fara shirye- shiryen gudanar da zave a qarqashin
tutar jam’iyyun siyasa. Saboda haka sai janar Abacha ya bai wa ‘yan Nijeriya dama su qirqiro nasu jam’iyyun
da kansu.’Yan siyasa sun qirqiro jam’iyyu da dama, amma gwamnati ta amince da yi wa
jam’iyyu biyar rijista. Jam’iyyun da aka ba da sanarwar an yi wa rijista a
ranar 30,
ga watan Satumba 1996 su ne: Jam’iyyar N.C.P.N., da U.N.C.P., da
D.P.N., da G.D.M., da kuma C.N.C. Mr Chief Sumnner Dagogo-Jack shi ne ya
ba da wannan sanarwa a matsayinsa na shugaban hukumar zave ta qasa [NECON].
Gurin Janar Sani Abacha shi ne, ya tuve kakin soja ya tsaya takarar
kujerar shugaban qasa a qarqashin jam’iyyar U.N.C.P. An gudanar da zavuka
daban-daban kafin a gudanar da na shugaban qasa. Manufar janar Sani Abacha ita
ce ya cire kakin soja ya sa rigar farar hula, amma gurinsa
bai cika ba. Abacha ya
rasu a ranar 8 ga watan Yuni, 1998, kafin a gudanar da babban zave na shugaban
qasa. Mawaqa kamar Garba Gwandu ya taka rawar gani wajen yi wa jam’iyyar
U.N.C.P. waqa don tallata ta ga jama’a ta hanyar yi wa wasu ‘yan
siyasa na wata
jam’iyya habaici. Ga abin
da yake cewa:
“ Patin duk da manyanshi ba su da
hanquri,
Ba su kashe wuta sai su hazguxa
tunzuri,
Kar ku shige shi malam Bala ka tsaya
wuri,
Xau patin da kwana kaxanna da hamzari,
Qasar ga ta zo ta bunqasa, zo ka bi
Garkuwa”.
Bayan
rasuwar janar Abacha, sai aka naxa Abdulsalam Abubakar ya gaje shi. Bayan rantsar da shi, sai shi ma ya
xauki alqawarin miqa mulki ga hannun farar hula. Abdulsalam ya himmantu wajen shirye-shiryen miqa mulki ga
farar hula. An shirya kundin tsarin mulki a 1998, wanda ya fara aiki a 1999. Wannan ya kawo qarshen jamhuriya ta
uku da ba ta yi nasara ba.
2.5.5 Jamhuriya Ta Huxu
Bayan
kammala dukkan shirye-shiryen kudin tsarin mulki, sai Abdulsalam ya xage takumkumin
siyasa.Ya buqaci ‘yan Nijeriya
su qirqiro jam’iyyun da suke so. A wannan karo jam’iyyu uku kawai aka yi wa
rijista daga cikin jam’iyyu da yawa da aka qirqiro. Jam’iyyun su ne, jam’iyyar
A.D da A.P.P da kuma P.D.P., waxanda Hukumar zave mai zaman kanta ce ta yi wa
waxannan jam’iyyu rijista. An
gudanar da zave a matakai daban-daban
a faxin tarayyar qasar nan domin tabbatar da mulkin dimokuraxiyya
ya samu zama da gindinsa a Nijeriya. Jam’iyyar P.D.P. ce ta lashe
zaven kujerar shugaban qasa,
wadda Chief Olusegun
Obasanjo ya zama zavavven shugaban qasa na farko a jamhuriya ta huxu. Sauran
jam’iyyun, A.P.P da A.D., kowacensu ta sami wakilai a majalisun tarayya da na
jahohi da kuma ƙananan hukumomi daban-daban. Bayan kammala zave, sai
shugaban qasa na soja, wato Abdulsalam Abubakar ya miqa ragamar mulki ga
zavavven shugaban qasa na farar hula da ‘yan majalisar tarayya a ranar Asabar
29, ga watan Mayu,1999. Rantsar da zavavven shugaban qasa Olusegun Obasanjo shi
ya kawo qarshen mulkin soja da kuma jamhuriyya ta uku da ba ta yi nasara ba.
Sannan ya zama farkon jumhuriya ta huɗu zango na farko. Shugaban ƙasa Olusegun Obasanjo ya share shekara takwas
(8) yana mulki, wato daga 1999- 2007. Umar Musa ‘Yar aduwa ya yi shugaban ƙasa na tsawon
shekara uku, Allah ya karɓi ransa.Sai
goodluck Johnethan ya gaje shi ya cika wa’adi mulkin ‘Yar aduwa, kafin a sake
zaɓen sa ya yi shekara huɗu a karagar mulki, 2010-2015. Muhammadu Buhari ya yi
nasarar lashe zaɓen 2015, wanda ya
tabbatar masa zama shugaban ƙasar da al’ummar Nijeriya suke ɗoki a kai. Mawaƙan Buhari sun taka muhimmiyar rawa wajen tallata shi ga
jama’a har ya sami karɓuwa aka zaɓe shi a matsayin shugaban ƙasa a 2015.
Wannan aiki zai
ci gaba daga inda manazarta suka tsaya ko kuma inda ba su ce komi kai tsaye
ba.Wato ɓangaren nazarin zuga da habaici da marubuta waqoqin
siyasar zamani suka yi amfani da su cikin waqoqinsu da suka rera ma Muhammadu
Buhari, musamman a wannan jamhuriya ta huxu da muke ciki, domin su jawo
hankalin jama’a su yarda da zaɓen Buhari a
matsayin shugaban ƙasa a 2015.
2.6. Zuga
Hausawa sun aro wannan kalma ta zuga daga waɗannan zuga-zugi, suka riƙa amafni da ita a wurin zabrar da mutum
ko ingiza shimutum ya aikata wani abin bajinta, ko wani aikin alheri da zai
amfani al’umma.Masana sun yi cece-ku-ce wajen bayyana abin da ake nufi da zuga.
Yahya (1997:131), ya ce, ana amfani da kalmomin yabo ga wanda ake yi wa zuga ta
hanyar ambaton wasu kyawawan ɗabi’u ko halaye da
iyaye da kakanninsa suka taɓa yi a lokacin
rayuwarsu, sai a danganta su da shi wanda ake zugawa. Bargery (1934, p: 1144),
ya bayyana zuga da cewa, “kambamawa ce, wadda ake tura wanda ake yi wa waƙa domin ya aikata
wani aiki wanda idan yana cikin hankalinsa ba zai yi ba”. A cikin zuga ana
ambaton wani abu mai kyau ko mai nagarta ko na bajinta da iyaye da kakannin
wanda ake zugawa suka taɓa aikatawa a
lokacin rayuwarsu.Wato akan danganta wanda ake yi wa zuga da bajintar da na
gaba da shi suka taɓa aikatawa, don
shi ma, a tura shi ko a zuga shi ya koyi kyawawan ɗabi’u ko bajinta da iyayensa da kakanninsa suka yi.
Bunza (2009, p: 147), ya ce, ‘’zuga da kirari ɗan juma ne da ɗan jumai wajen taka muhimmiyar rawa a fagen isar da saƙo’’. Wato
dukkansu bori guda suke yi wa tsafi a matsayinsu na manyan jigogi a waƙoƙin Hausa. Ita dai zuga wani salo ne da mawaƙan Hausa ke amfani da shi domin su jawo hankalin masu
sauraro su fahimci saƙon da waƙarsu take ɗauke da shi.
Sannan kuma jigo ne a cikin waƙa da ake amfani da shi don a wayar wa masu sauraro
kawunansu cikin nishaɗi su fahimci saƙon da ake isarwagare
su. A tunaninsa, koyaushe kirari ya haɗu
sosai, ba za a rasa zuga a cikinsa ba. Wato, zuga wani babban jigo ne da ke da alaƙa da kirari ta hanyar kambama wanda ake
yi wa shi ya ji cewa ba tamkar shi a fagen bajinta. Ana amfani da shi wajen
isar da muhimmin saƙo ga jama’a.
Malamin ya ƙara da cewa, “ita zuga wata dabara ce ko salon isar da saƙo da mawaƙa ke amfani da shi
ta hanyar yin amfani da kalmomi masu nuna siffa ko kamanceceniya da wani abu
mai rai ko maras rai; domin su ɗaukaka darajar
mutum sama, su ingiza shi, ko kambama shi ya aikata wani abun bajinta ko akasin
haka. Wato, a ce, ya yi wani abu, ko ya saba yin wani
abu, ko zai iya yin gani ko karo da wani mawuyacin abu”. Mawaƙan Hausa sukan yi amfani da zuga,
musamman na sarauta,
da na maza,
da kuma na siyasa domin
su ingiza ko harzuƙa wanda
suke yi wa waƙa
ya aikata wani abu da hankali bai ɗauka. Wato ya aikata abin da ba zai iya
aikatawa ba idan yana cikin hankalinsa. Irin
wannan salo na amfani da zuga a matsayin dabarar isar da saƙo, shi ne mawaƙan siyasa suke
amfani da shi a cikin waƙoƙinsu domin su isar da saƙo ga al’umma cikin gaggawa.
Oxford Dictionary (9th edition: ), ya bayyana
cewa, zuga kambamawa ce ta hanyar amfani da kalmomin ƙarfafa zuciya ga wanda ake yi wa, ya ji
ba kamarsa, musamman a fagen yaƙi ko wani aiki na nuna bajinta. A nan, zuga tana a
matsayin wani jigo da mawaƙa ke isar da saƙon waƙarsu ga masu sauraro. Sannan ana
amfani da kalmomin da suka dace idan ana son a zuga mutum ta fuskar yaƙi. Wato, zuga tana taka rawa a matsayinsa na salon sarrafa
harshe da mawaƙa ke amfani da kalmomi masu ƙunshe da hikima da kuma ƙa’idojin harshe. Misali
kalmomi irin su mai bindigar yaƙi, ko takobi, ko garkuwa da mashi, kalmomi ne na siffanta
wanda ake yi wa waƙa da wasu siffofi na tsoratar da abokan hamayyarsa. Haka
kuma akwai kalmomina zuga, irin su maƙetaci, mugu ko mugunta, gwarzo ko gwarzaye, bahago, ko shago,
ko ɗibgau, ko wandara da sauransu. Mawaƙa suna amfani da
dabarar kawo irin waɗannan kalmomi na
zuga cikin waƙoƙinsu domin su bayyana wa jama’a cewa, wanda suke
zugawa buwayayye ne a fagen yaƙi ko wani abu mai kama da haka.
Mawaƙan Hausa, musamman na siyasa suna amfani da wasu zaɓaɓɓun kalmomi, su tsara
su, sannan su sassarƙa su cikin ɗiya ko baitocin waƙoƙinsu domin su isar
da saƙo zuwa ga jama’a. Zuga
yana daga cikin dabarun jawo hankalin masu sauraren waƙoƙi da mawaƙan Hausa ke amfani da su,musamman mawaƙan siyasar zamani
domin su wayar wa jama’arsu kai ga wani abu da ake so su sani ko su aikata.
A taƙaice zuga tana nufin zaburar da wani mutum, ko ingiza shi
ya aikata wani abu da ba zai iya yin sa ba, idan yana cikin hankalinsa. Mawaƙan siyasa suna
amfani da wannan dabara ko salo domin su kambama ɗan siyasa ya ji ƙarfin guiwar karawa ko gogayya da abokan adawarsa. Ko
kuma ya yi wata kyautar ƙasaita
ga mawaƙinsa, ko ga wasu mutane da aka jingina su
gare shi. Wato, baya ga
kasancewar zuga a matsayinsa na
babban jigo a cikin waƙoƙin Hausa, haka kuma wata dabara ce ta
jawo hankalin wanda ake harzuƙawa ya ji cewa,
ba kamarsa a fagen yaƙi
ko kyauta ko bajinta ko wani abu da mutane ke aikatawa. Saboda haka, zuga wani jigo ne a cikin waƙoƙin Hausa, musamman
na siyasa da ke isar da saƙo ga masu sauraro. Har wa yau, zuga salon sarrafa harshe
ne da mawaƙa ke amfani da shi
domin su nuna ƙwarewarsu ga harshen da suke rera waƙa a cikinsa. Wato, harshen Hausa wanda
suke sarrafa kalmomi cikin ƙa’idojin nahawun Hausa da dokokin da waƙa ta tanada na
zubi da tsari.
Mawaƙan siyasar zamani a jumhuriya ta huɗu; musamman waɗanda suka yi wa Muhammadu Buhari waƙa, sun taka rawar gani wajen amfani da
zuga su isar da saƙon waƙoƙinsu cikin harshe mai armashi. Ta hanyar yin amfani da
zuga da mawaƙan zamani suka yi
cikin waƙoƙin siyasar da suka
yi wa Muhammadu Buhari; ya ƙara fito da kwarjininsa da kyawawan ɗabi’unsa ga jama’a da su kansu mawaƙan siyasar da suka zuga shi.
Zuga wata magana ce, wadda mawaƙan Hausa na baka ko rubutacciya ke
amfani da ita domin su ingiza ko su zabura mutum ya aikata wani abu wanda idan
yana cikin hankalinsa ba zai iya aikatawa ba. A wata hira da aka yi da sarkin
maƙeran Bagega, Malam
Salisu Zakari Bagega, (ɗan shekara 57),
ranar 23/09/2022, ya ce, zuga ya samo asali ne daga zuga-zugi da maƙeran gargajiya
suke amfani da su wajen hura wuta; domin su gasa ƙarfe ya yi laushi kafin su sarrafa shi
zuwa wani abin amfani; kamar kwashe ko galma ko laushe ko makafci ko wuƙa da sauransu. Zuga-zugi
wasu fatun awaki ne da ake ɗinkawa a yi masu
baki tare da kwarkwaro na ƙarfe, wanda ake liƙawa a bakin zuga-zugin domin ya ba da iska kai tsaye ga
gawai da aka saka a ramin maƙera don a gasa ƙarfe. Wannana bayani ya fito daga Salisu
Zakari Bagega, Sarkin Maƙera ɗan shekara 57, a
wata hira da aka yi da shi ranar 23/09/2022.
Ana riƙe zuga-zugin da yatsun hannuwa biyu, ana ɗaga
su sama su ja iska sannan a hura iskar ga ramin maƙera domin ta hura wuta.Wannan zuga, wato hura
wuta tana gasa ƙarfe
sai ya yi ja, sannan a ciro shi da wani almakashi da ake kira ‘awartaki’, sai a ɗora
a uwar maƙera a riƙa dukar sa har sai ya zama abin amfani da ake buƙata.
Domin tantancewa da tsettsefe bayanai a kan matsayin zuga
a waƙoƙin Hausa, musamman
na siyasa an nazarci matsayin zuga kamar haka:
2.6.1.Nau’o’in Zuga
Masana da masu nazarin adabin Hausa, musamman a kan
nazarin waƙar baka ko
rubutatta sun yi ƙoƙarin binciko wasu hanyoyi da ake iya yin amfani da zuga
domin a cimma nasarar isar da saƙon a ake nufin isarwa ga jama’a. Misali,
Dumfawa, (2004, P.223-231), ya karkasa zuga zuwa gida uku kamar haka:
2.6.2. Zuga kumburau
Zuga kumburau shi ne wanda mawaƙan Hausa musamman na siyasa ke amfani da shi domin su kumbura wanda suke yi
ma waƙa har ya ji yana cika yana cika yana batsewa
tamkar dai ana hura shi da zuga-zugi. Duk wanda ake yi ma irin wannan zuga zai
ji zuciyarsa na kumbura, ya ji ya kai wani matsayi na daraja ko ɗaukaka, har
zuciyarsa ta riƙa yi masa wasu saƙe-saƙe, (Dunfawa, 2004). A wannan hali, masu
sauraren waƙar sun san ba haka abin yake ba.
Misali:
Ga Buhari Uba
babba,
Jarumi Gwarzo
babba,
Janar Buhari mazan
fama,
Kin ji gaskiya
dokin ƙarfe.
(Yala: Waƙar APC.
A nan mawaƙin ya yi amfani da
zuga kumburau domin ya zaburar da Buhari, inda ya danganta darajarsa da ta Babban
uba. Ya kuma nuna cewa duk wanda ke da uba babba kai tsaye yake isa ya gan shi
ba sai an yi masa iso ba.Haka kuma ya kamanta Buhari a jarumi gwarzo, wana
baubu wani mutum da zai iya fuskantar sa sai ya shirya. Wannan zuga ne kumburau
mawaƙin ya yi amfani da shi domin ya ƙara bayyana wa al’umma irin martabar da Muhammadu Buhari yake da ita a idon mutane. Don haka
mawaƙin ya zuga Buhari domin ya nuna ‘yan
siyasa cewa darajarsa ta zarce sauran ‘yan siyasar Nijeriya.
2.6.3. Zuga kambamau ko Kariyau
Shi kuwa zuga kariyau wata irin zuga ce da mawaƙan fada, har da na siyasa ke amfani da ita don su kambama
da kuma kare martabar wanda suke yi wa waƙa daga hawan ƙawarar abokan hamayya (Dunfawa, 2004). A wani lokaci kuma
don a kare wanda ake yi wa waƙar daga waɗanda yake wa
shugabanci a kan ka da su kuskura su yi wata jayayya da shi. A cikin irin
wannan zuga mawaƙa kan riƙa bayar da tsoro game da shi ta hanyar nuna wa ‘yan adawa cewa wanda suke yi wa waƙar gagarau ne wandara. Sukan nuna a cikin waƙar tasu cewa, duk wanda ya yi jayayya da gwarzonsu, to zai sha wahala,
domin duk wanda ya ja da shi, to shi ne ƙasa.Wani lokaci
mawaƙan kan riƙa ambaton wasu nasarori da ɗan siyasa ko shugaba ya taɓa samu a kan wasu
abokan hamayyarsa. Misali:
Ga zakaran da Rabbana Sarki yan nufa,
Dole a ƙyale maigida koko
a rankwafa,
Don haka gar ku ja da shi balle ku zurfafa,
Yau Allah yana a bayan mai gaskiya.
(Ibrahim Yala: Yau
Nijeriya riƙo sai mai gaskiya).
A wannan baiti da ke sama, mawaƙin yana tsorata mutane ko ‘yan adawa game da Muhammadu Buhari, wanda yake zugawa. Wannan nau’i na zuga
rawa biyu yake takawa. Na farko yana tunatar da wanda ake yi wa waƙa cewa yanzu fa ya kai wani matsayi da ba a iya jayayya
da shi. Wannan zuga ce kambamau. Na biyu kuma yana shaida ma mutane yana kuma
ba su tsoro game da wanda yake yi wa waƙar a kan ka da
wani ya kuskura ya faɗa masa ko jayayya da shi domin ya wuce
a buge shi ko a tsananta jayayya da shi domin Allah yana bayansa saboda
gaskiyarsa, wannan kuwa kariya ce yake yi wa Buhari domin ka da ‘yan adawa su
ga damar faɗa masa. Waɗannan abubuwa biyu da aka bayyana su ne suka bai wa wannan zugar suna zuga
mai kariya, saboda akwai zuga tare da kariya a cikinta.
2.6.4. Zuga Ingizau
Zuga ingizau shi ne wanda mawaƙa ke amfani da shi domin su tunkuɗa ko su ingiza wanda suke yi wa waƙa ya aikata wani abu, wanda da ba don
zugar ba, da ba zai aikata shi ba. Wannan abun yana iya zama wata babbar kyauta
ce ko kuma wani abu daban, (Dunfawa, 2004) . Haka kuma ta wajen irin wannan
zugar ana iya ingiza ɗan siyasa ko
shugaba ya ƙi yin wani abu da
kafin zugar ya yarda zai aikata shi. Wani lokaci ana danganta irin wannan zuga
da wani abun tarihi, sai ta zama kamar an fama wa wanda aka yi wa ita wani rauni
da ya yi baya ya kusa warkewa. Misali,
Ba batu na zuga
ba, mai son karo ya zo ga rago a kara,
Ka ji giwa bukkar
daji, kin wuce harbi koko tokara,
Sannu maliya ba ki
ƙafewa dukkan ruwa
a cikin ya tattara,
Jam’iyar talakawa
APC mun amince ‘yan Nijriya.
(Murtala Mamsa:
Gaskiya ta zo,APC).
A cikin wannan baiti da ke sama, mawaƙin ya zuga jam’iyyar
APC ce, cewa, ta ƙara shirin faɗa ka da ta ji tsoro domin ta riga ta mamaye dukkan sassan
Nijeriy. Saboda haka ta fito kai tsaye ta mulki Nijeriya domin talkawa suna
goya mata baya. Mawaƙin ya zuga jam’iyar APC da masu mara mata baya su jajirce
wajen yaƙin neman mulkin ƙasa domin dukkan
jam’iyyun da ke nema babu wadda ta kai ta yawan jama’a. Duk da yake ba
yaƙi ake yi ba a
wannan zamani, jam’iyyar za ta ji tana ciccika (‘yan siyasa) kamar dai a tafi
yaƙin domin kowane
lokaci a shirye suke.
An samo waɗannan rabe-raben zuga ne a cikin muƙalar da Dumfawa ya gabatar a cikin
ALGAITA, (2004), a cibiyar Nazarin Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero, Kano
Malamin ya yi bayaninsa ne a kan zuga a cikin waƙoƙin sarakuna ko
fada, inda ya kawo misalai domin ya kare kansa. Amma wannan aikin ya kalli
kashe-kashen zuga a waƙoƙin siyasar Muhammadu Buhari domin fito da rawar da zuga take
takawa wajen faɗakarwa da ilmantar
da al’ulmma game da muhimmancin zaɓen shugaba nagari
a mulkin siyasa.
Zuga da Kirari suna da alaƙa da juna ta ƙud-da-ƙud domin dukkansu suna ƙunshe da kalmomin
yabo. Zarruƙ da Alhassan
(1976, P. 1) sun bayyana cewa kirari wasu kalmomi ne da ake furtawa domin a koɗa wani mutum ko wani abu, a yi masa washi ko talla ko
zuga. Kuma akan yi nuni ta hanyar kirari, a yi wa mutane hannunka-mai-sanda.
Sun ƙara da cewa, kirari
ba ya inganta sai da azancin magana domin zance ne ginanne wanda ake ɗebowa daga rumbum adabi da ake kuma ƙawata adabin da shi. Gusau (1988:38),
ya ce, kirari shi ne faɗin wasu kalmomi ga
kai ko ga wani wanda za su iya sa a jidaɗi ko cim ma wani girma a idon jama’a. Kamar yadda Ibrahim
(1985:228) ya ce kirari wasu kalmomi ne na azanci waɗanda Hausawa suke amfani da su domin yabo ko zuga ko ba’a
ko kuma yabon wata kyakkyawar al’ada ko kuma sukar wata mummuna.
Bisa ga waɗannan
bambance-bambancen ra’ayoyi dangane da kirari, za a iya cewa, akwai kyakkyawar
dangantaka tsakanin zuga da kirari kamar yadda Bunza (2009, P.147) ya ce, zuga
da kirari ɗan juma ne da ɗan jumai, wato dukkansu bori guda suke yi wa tsafi. Ya ƙara da cewa, ‘idan zuga ya haɗu ba za a rasa jin amon kirari a cikinsa ba. Shi zuga
wata dabara ce ta ɗaukaka darajar abu
sama, a iza shi ko a tura shi, a ce ya yi wani abu, ko ya saba aikata wani abu,
ko zai iya yin karo ko ganin wani mawuyacin abu. Shi kuma Yahya (1997, P. 67), ya
bayyana zuga da cewa, magana ce mai ƙunshe da kalmomin ingiza mutum ya ji cewa yana iya
fuskantar kowace irin barazana ta abokan hamayya ko gaba ko ‘yan adawa.
Mawaƙan siyasa da sauran mawaƙan Hausa suna amfani da waɗannan kalaman azanci a cikin waƙoƙinsu domin su kambama wanda suke yi wa waƙa ya aikata wani
abu da ba zai iya aikata shi ba muddin yana cikin hankalinsa.Saboda haka amfani
da waɗannan kalmomi na
yabon wasu kyawawan ɗabi’u da iyaye da
kakanni suka aikata a lokacin rayuwarsu, wata dabara ce da ake amfani da ita
wajen jawo hankalin mutane su harzuƙa su aikata wani abin alheri ko akasin haka. Da wannan
dalili ne ake ganin cewa zuga da kirari tawayen kalmomi ne da mawaƙan Hausa, musamman
na siyasa suke amfani da su domin su kambama wanda suke yi wa waƙa ya ji a ransa
cewa ya fi kowa a fagen siyasa. Misali, Murtala Mamsa yana cewa:
Ba batu na zuga
ba, mai son karo ya zo ga rago a kara,
Ka ji giwa bukkar
daji, kin wuce harbi koko tokara,
Sannu maliya ba ki
ƙafewa dukkan ruwa
a cikinki ya tattara,
Jam’iyyar talakawa
APC nmu mu amince ‘yan Nijeriya.
(Murtala Mamsa:
Gaskiya ta zo, APC)
Wannan zuga yana ƙunshe da kalmomin kirari a cikinsa. ‘sannu maliya ba ki ƙafewa’ da ‘ka ji giwa bukkar
daji’ kin wuce harbi koko tokara’. Dukansu kalmomi ne na kirari da mawaƙin ya yi amfani da
su domin ya zuga wanda yake yi wa waƙa. Wannan ita ce dangantakar zuga da kirari ta fuskar
kambama mutum ya aikata abin bajinta cikin farin ciki da annashuwa. Yayin da
mahassadansa ko ‘yan adawa suke cikin damuwa da ɓacin rai.
2.7. Habaici
Bergery (1993) da Ɗangambo (1984) da Ɗangulbi
(1996), sun ce, “habaici magana ce mai ɓoyayyar manufa”. Akan yi magana ce gajeruwa da
nufin isar da wani saƙo ko wani abu ga wanda aka yi maganar dominsa.Wato
akan yi habaici a cikin sigar karin magana don a gargaɗi
wani mutum ko a yi masa hannunk- mai- sanda ko shaguɓe ga
wani abu maras kyau da yake aikatawa domin ya ji, ya daina.
Calvin (1990), ya bayyana cewa, habaici
magana ce a kaikaice zuwa ga wani ba tare da fitowa fili an ambaci sunansa ba. Ya ce, an fi amfani
da siffar wanda ake yi wa habaici ko ɗabi’unsa; saboda a ɓoye sirinsa a idon mutane. Amma shi
wanda ake yi da shi ko ya
ji, ya san da shi ake.Saboda haka,
sai ya yi ƙoƙarin
gyara ɗabi’unsa da ake zarginsa da su.
Malumfashi da wasu, (2014, Pp. 24), sun bayyana cewa, habaici kan faru a lokacin da abu biyu
ko fiye suka nuna ƙaunarsu
a kan abu ɗaya. Wato bisa ga al’ada irin ta ɗan adam, baya son ya haɗa, ko ya yi tarayya da wani a kan abu ɗaya
da wani. Wannan ne ya sa
Bahaushe yake amfani da kalmar
habaici don ya nuna rashin amincewarsa ga tarayya ga abin da yake so da wani
mutum. Umar (1987) ya ce “an fi samun habaici a tsakanin mata masu kishin juna,
wato, a tsakanin mata masu kishi da juna aka fi samun habaici. Kamar yadda Koko
(1989) ta ce, habaici tsoro ne kuma yakan zo cikin sifar takala da kuma ramuwa a fakaice.
Koyaushe habaici yana tafiya tare da arashi da ke nuna shakku ko razana ta mai magana zuwa ga wanda yake yi wa maganar
a cikin sigar karin
magana. Misali; “wanda ya gani shi ka faɗi”.
Swift ed (2023) Encyclopaedia Britannica, ya bayyana cewa habaici wata magana ce
a fakaice ta shaguɓe da ake yi wa wani don a zolaye shi ko a yi masa hannunka- mai sanda. Ya bayyana cewa waɗanda ake yi wa habaici su ne ‘yan adawa ko abokan
hamayyar siyasa ko sarautar gargajiya.
Habaici wata magana ce da ake furtawa zuwa ga wani mutumko
wasu mutane a matsayin hannunka- mai –sanda ko shaguɓe ko gugar-zanadon wanda aka yi wa, ya ji ya gyara
halayensa ba tare da an ambaci sunansa ba. Masana da manazarta sun yi bayanai
daban-daban dangane da ma’anar habaici.
Habaici wani babban jigo ne a cikin waƙoƙin Hausa, musamman
na siyasa, sannan kuma salon jawo hankalin mutane ne su fahimci saƙon da ake isarwa
gare su cikin sauri da mawaƙan Hausa ke amfani da shi cikin waƙoƙinsu na Hausa. Mawaƙa na amfani da habaici cikin waƙoƙinsu domin su isar da wani muhimmin saƙo ga jama’a. Haka kuma yakan
zamo salon sarrafa harshe da dabarar jawo hankalin masu saurare su fahimci saƙon da ake son
isarwa zuwa gare su. Wannan bincike ya yi ƙoƙarin ƙirƙiro wasu nau’o’in habaici dangane da bayanai da ya ci karo da su waɗanda masana suka kawo na ma’anonin habaici daban-aban.
Misali; gargaɗau, daga gargadi wanda
ake amfani da karin magana. Haka shaguɓau daga shaguɓe, da sakayau daga sakaya da sauransu. An ciro kalmomin
lamiri da Dauda Bagari (1986) da Junju (1980) suka yi amfani da su a cikin
littattafansu na Rayayyen Nahawu da Bayanin Hausa. Haka kuma binciken ya duba
aikin Bashir Abdullahi (2012) wanda a cikinsa aka ciro kalmomin tsigalau. Duba
da yadda aka yi amfani da kalmomi daban-daban wajen gina habaici ya sa wannan
bincike ya yi ƙoƙarin karkasa nau’o’in habaici guda tara da kuma yadda ake
sarrafa su a cikin waƙoƙin siyasa da aka yi wa Muhammadu Buhari.
2. 8.Nau’o’in Habaici
An karkasa habaic har zuwa nau’o’i guda
tara, kamar haka: Habaici- Gargaɗau da Habaici-Shaguɓau da
Habaici-Nunau da Habaici-Sakayau da Habaici- Miƙau da Habaici-Ƙasƙantau da Habaici-Gama-gari da Habaici-Keɓantau da kuma Habaici-
Kaikaitau. Misali:-
2.8.1.Habaici-Gargaɗau
Habaici-Gargɗau shi ne wanda
ake amfani da karin maganganu da suka ƙushi nasiha ko wa’azi domin a gargaɗi mutum ya bar aikata wasu miyagun
halaye ko ɗabi’u da yake yi; domin ya samu karɓuwa a cikin al’ummarsa. A cikin habaici
gargaɗau an fi yin amfani da karin magana, domin Bahaushe ya ɗauki karin magana
a matsayin wata hanya da yake gargaɗin ‘ya’yansa ko mutane wajen kange ko
hana su aikata duk wani aiki da zai iya kawar musu da mutunci a idon mutane.
Mawaƙan siyasa suna amfani da wannan nau’in habaici domin su gargaɗi ɗan takara ko ‘yan
siyasa ko shugabanni su gyara ɗabi’unsu da halayensu domin su samu karɓuwa ga jama’a. A ɓangaren sauran
jama’a kuma ana gargaɗin masu saurare ko magoya bayan wasu
‘yan siyasa ko jam’iyyu su kauce wa zaɓen mutanen da ba su cancanta ba saboda
rashin kyawawan ɗabi’u ko halaye nasu da suka bayyana a fili. Misali, Aminu Alan waƙa yana cewa:
A yau ‘kan mage ya waye’,
Talaka ka san matakanka.
(Aminu Ala:A.P.C. guguwar sauyi).
Wannan baiti na waƙar Aminu Ala, habaici ne mawaƙin ya yi wa wasu ‘yan siyasa da ke amfani da kuɗi wajen saye ƙuri’un talakawa domin su cimma gurinsu na lashe zaɓe, amma daga baya
idan suka sami nasarar lashe zaɓe sai su yi watsi da talakawan. Saboda
haka ne ya sa mawaƙin yake gargaɗin talakawa tare
da nuna wa ‘yan siyasa cewa, yanzu kan mage ya waye, don haka ba za su sake
yaudarar su da kuɗi ba domin su jefa musu ƙuri’u ba. Saboda haka a ba su ‘yan kuɗi ƙalilan don su sayar da ‘yancinsu na zaɓen mutumen da bai dace ba ya ƙaura. Wani misalin habaici gargaɗau shi ne, inda
Yusuf Fasaha yake cewa:
Mai son tsira ya taki gaskiya,
In ka ƙi kai za ka sha
wuya.
(Yusuf Fasaha:mu bi A.P.C.al’ummar ƙasa).
Shi ma wannan ɗan waƙa yana ɗauke da karin magana wadda ke nuna wa
al’umma cewa ana gargaɗin ‘yan siyasa da su kasance masu
gaskiya domin ita ce ke sa mutum ya samu tsira da kariyar mutuncinsa a nan
duniya da kuma gobe ƙiyama. Sai mawaƙin ya yi habaici ga duk wanda ya ƙi gaskiya cewa,
shi zai sha wuya domin kuwa tun a nan duniya zai tozarta, kuma gobe lahira ya
sha azaba. Wannan habaici ne gargaɗau zuwa ga ‘yan siyasa don su kasance
masu gaskiya a cikin tafiyarsu ta siyasa, wanda yin haka shi zai kuɓutar da su daga
tozarta a nan duniya da lahira. Ya ce duk wanda ya ƙi gaskiya shi zai sha wuya domin mutane ba za su aminta da takararsa ba.
Wajibi ne ga kowane mutum ya kasance mai sassauci da tausayi ga dabbobi da
tsirrai, balle ma ga ɗan Adam domin ya tabbatar da gaskiyarsa
mutum nagari mai riƙon amana ga duk mu’amular da ke tsakaninsa da abokan mu’amularsa (Abdulahi 1987:11-12).
2.8.2. Habaici -shaguɓau
Habaici shaguɓau yana nufin ɓaci da ake yi wa
wni a fakaice ta fuskar tsokana. Wato, ana amfani da kalmomin lamiran
dangantaka kamar, wanda, wadda, waɗanda,(Bagari:1986:114) domin a gina
habaici shaguɓau. Mawaƙan siyasa suna amfani da waɗannan lamiran
dangantaka su gina habaici domin su yi wa wasu mutane ko ‘yan siyasa da ke da
alaƙa ko kusanci da siyasa ko jam’iyyar da ake yi wa waƙa. Akan fara kawo kalmar lamirin dangantaka kafin a faɗi maganar da ake
son a faɗa ga wanda ake yi wa habaici. A tsarin nahawun Hausa, ana amfani da kalmar
‘wanda ko wadda domin a danganta mai aiki da irin aikin da ya yi. Misali, Musa,
wanda ya shigo yanzu ya fita a guje. A tsarin waƙa duk inda wannan kalma ta ‘wanda’ ko ‘wadda’ ta fito za ka taras ana yin habaici ne ga wani ko wata domin a yi masa ko
mata shaguɓe ga aikin da tyake ko take aikatawa maras kyau tare da tunatar da shi ko
ita su gyara. Misali, Dauda Adamu Kahutu Rarara yana cewa:
Wanda duk ke haushinka
Bai halin ‘yan sunnah ba.
(Rarara: Baba tsoho ya sauka A.P.C.).
Mafi yawan habaice-habaicen da mawaƙan Hausa ke yi, musamman na siyasa sukan yi ƙoƙari su yi wa wanda suke yi wa habaici
shaguɓe domin su kaucewa zargin masu saurare cewa sun ci wa mutumen da suke yi wa
habaici fuska.Saboda a fito fili a bayyana sunan wanda ya aikata wani abu da
bai dace ba. Hakan yana iya kawo rashin zaman lafiya da tayar da fitina
tsakanin magoya bayan ɗan siyasar da aka yi wa habaici da wasu
‘yan adawa ko magoya bayan wata jam’iyya da ba tasu ba.Wani misali na habaici
shaguɓau shi ne inda Ibrahim Yala yake cewa:
Wanda ya ja da kai Buhari zai sha wuya,
Domin ka fi wane mai halin ‘yan giya,
Mai fuska kamar ana murjin taliya,
Kai hango shi ba ya ƙaunar Nijeriya.
(Ibrahim Yala: Waƙar A.P.P. 2003)
A wannan misali da mawaƙin ya kawo dangane da ɗabi’un wani ɗan takara ya yi
amfani da habaici-shaguɓau ne a layi na farko, inda ya kawo
lamirin ‘wanda’, domin ya yi wa wannan ɗan takara shaguɓe. Haka kuma a
layi na biyu mawaƙin ya yi amfani da habaici miƙau, inda ya yi amafani da lamirin ‘ka’ domin ya ɓoye sunan mutumin da yake magana a kansa; kuma ya sifanta wanda yake yi wa
habaicin da habaici-ƙasƙantau ta hanyar amfani da kalmar ƙasƙanci ta ‘yan giya’. A layi na uku, mawaƙin ya kawo habaici keɓantau don ya
bayyana wata sifa ta wanda yake yi wa habaici a idon mutane. Faɗar kalmar ‘mai’ a
wannan layi ta nuna cewa a keɓance akwai wanda ake yi wa habaicin
wanda da zarar mutane sun ga ko ji haka za su iya tunanin cewa ga wanda ake yi
wa habaicin kai tsaye. A ƙarshe ya jawo
hankalin mutane da su kalli wanda yake yi wa habaicin wanda ya ce yana da
fuskar ‘yan giya, wanda mutane za su yi saurin
gane da wanda yake yi w`a habaici. Haka kuma Murtala Mamsa Jos yana cew:
Kuma
duk haɗamar mai haɗama,
Wallah
bai iya ɗaukar duniya,
Mai
yawan bacci in ya sha hura ku duba
Kar
ku yi tambaya,
Wadda
ya yi biyayya haƙƙin uwa, uba ya zauna lafiya
Akasin
haka illa ce ‘yan ƙasa ku duba ‘yan Nijeriya.
(Murtala
Mamsa: sabuwa ta zo)
2.8.3. Habaici –Nunau
Habaici nunau yana nufin ɓaci da za a yi wa
wani a fakaice ta hanyar ishara ga wani abu ko wasu abubuwa da yake aikatawa. Shi
wannan nau’in habaici ana amfani da lamiran nuni ne domin a bayyana zahirin
abin da yake faruwa ga wanda ake yi wa habaicin da lokacin da ake yin habaicin
ko wurin da ake yin habaicin. Wato, ana amfani da kalmomin lamirin nuni na
kusanta ne domin a gina habaici nunau. Kalmomin da ake amfani da su sun haɗa da: Wannan,
wancan, wanga, wagga, waɗannan da waɗancan. Misali,
Kamilu ɗan almajirin mawaƙa yana cewa:
Wanga fati kun yi batun banza,
Don kun ce kun ga ɗiyan ƙarya.
(Kamilu :Waƙar APC).
A nan mawaƙin yana nuna wa
jama’a a zahiri cewa, abu ne mai wuya a ce
bishiyar ƙarya ta yi ‘ya’ya. Gaskiyar karin maganar Hausawa da suke cewa, ƙarya fure take yi, ba ta ‘ya’ya. Amma sai ga wasu ‘ya‘yan wata jam’iyya sun ce, sun ga ɗiyan ƙarya.To, yaya gaskiyar waccan karin magana da ke cewa ‘ƙarya fure take yi
,ba ta ƙarya’? Wannan habaici da Kamilu ya jefi ‘yan jam’iyyar PDP da shi ya nuna wa masu saurare cewa har abada itaciyar ƙarya ba za ta taɓa yin ‘ya’ya ba. Saboda haka mawaƙin ya yi amfani da wannan habaici domin ya tozarta ‘ya’yan jam’iyyar PDP, dangane da furicin da suke
yi na cewa jam’iyyarsu kaɗai ce ta fi
cancanta ta ci gaba da mulkin ƙasa. Don haka
wannan magana da suka faɗa, maganar banza ce, domin sabuwar
jam’iyyar APC ita ce wadda ta fi sauran jam’iyyu cancanta ta mulki Nijeriya.
Ibrahim Yala hayin banki ya yi wa azzaluman shugabanni
habaici waɗanda suka yi ɓarna ta hanyar sace dukiyar al’ummar ƙasa domin ya nuna
wa Buhari cewa, idan ya hau mulki dole ne ya hukunta azzaluman ‘yan siyasa da suka
sace dukiyar al’umma bisa ga ha’inci da zalunci. Misali yana cewa:
Wancan lokacin farar hula sun gudu,
Domin sun yi ɓarna dole su zan gudu,
Yanzu idan ka hau dole wancan na gudu,
Zai tsere ya bar ƙasar don bai gaskiya.
(Ibrahim Yala: Yau Nijeriya riƙo sai mai gaskiya).
Mawaƙin yana jawo hankalin Muhammadu Buhari ne tare da faɗakar da shi cewa, a wancan lokacin baya da farar hula
suka yi mulki an sami azzaluman shugabanni sun yi facaka da dukiyar ƙasa ba bisa ƙa’ida ba; saboda
haka yana kira ga Buhari ya sa ido ga irin mutanen da zai yi tafiya tare da su
a cikin gwamnatinsa; domin ka da ya maimaita abin da wasu shugabanni da suka
gabata suka yi na tafiya tare da azzaluman mutane a gwamnatinsu. Wato ya ɗauki mutane masu gaskiya da riƙon amana waɗanda za su taimaka masa ya cimma gurinsa na farfaɗo da tattalin arzikin ƙasa da hana cin hanci da rashawa da
satar dukiyar al’umma da samar da zaman lafiya da tsaro a cikin ƙasa.Ya yi wannan
habaici ne ga gwamnatocin farar hula da suka gabata suka yi amfani da ƙarfin mulkinsu
suka saci dukiyar ƙasa, suka shaƙata da ita, alhali sauran talakawan ƙasa suna cikin mawuyacin halin rashin
abinci da rashin tsaro da sauransu.
Har wa yau Ibrahim Yala ya ƙara kawo wani misali na habaici-nunau yana
cewa:
Allah wadaranku masu
halin salmaniya,
Wannan ɗan baƙin da ƙira ta ‘yan giya,
Tun da ya hawo
yake halin danniya,
Mugun in ka gan
shi ka san bai gaskiya,
(Ibrahim Yala: Yau
Nijeriya riƙo sai mai gaskiya)
2.8.4.Habaici -Sakayau
Habaici sakayau yana nufin habaicin da
ake sakaya ko ɓoye sunan wanda ake y wa habaicin. A wannan habaici-sakayau ana amfani da
kalmomin sakaya ko ɓoye sunan wanda ake yi wa habaici, a
bar mutane su yanke ma kansu hukunci wajen ƙoƙarin gano wanda ake yi wa habaicin da
kansu. Dukkan habaici a ake yi ana ɓoye suna ne domin a isr da saƙo a fakaice, sai wanda ya san dalilin da ya sa aka yi
habaici kaɗai zai fahimci wanda ake yi wa. Ana amfani da kalmomi kamar haka: Wani,
wata, wasu, ko waɗansu domin a gina habaici zuwa ga ‘yan siyasa ko jam’iyyar siyasa ko ɗan adawa, wanda ba
a son a ambaci sunansa ƙarara. Siyasa abu ce mai tafiya da ra’ayi da kuma zamani, saboda haka kowane ɗan siyasa yana ƙoƙari ya ga cewa tafiyarsa ta yi daidai
da zamanin da ake ciki ta hanyar yin abubuwan da zamani da mutanen zamani ke buƙata. Habaici kan iya sa masoyan ɗan takara ko ɗan siyasa su ƙaurace wa zaɓen wanda ɗabi’unsa da
halayensa suka saɓa wa aƙida da manufar jam’iyyarsu ko al’ummarsu. Sannan sukan dubi matsayin shugaba ko ɗan siyasa da ya
kasa aiwatar da mulki daidai da tafiyar zamani saboda rashin ilimi ko ƙwarewa ga hulɗa da jama’a su jefe shi da habaici da
ya yi daidai da abin da yake aikatawa a bayyane. Misali, Kamilu ɗan almajirin mawaƙa yana cewa:
Wani ya hau mulki ba ilimi,
Ya ruɗe an mashi Turanci.
(Kamilu: Runhu an furen banza).
Rashin ilimi matsalace mai girma ga
wanda yake neman matsayi na jagorancin jama’a.Domin duk mutumin da ba shi da ilimi ba
zai san abin da mutane ke so ba, balle ya yi masu abin da ya dace. Ilimi shi ne tushen
samar da kyakkyawar hulɗa tsakanin shugaba da waɗanda yake
shugabanta, ko waɗanda suka zo domin su yi hulɗa da shi ko da ƙasarsa da yake shugabanta. A baitin da ke sama mawaƙin ya bayyana irin illar da rashin ilimi take da shi ga shugaba domin yakan
kasa gudanar da kyakkyawar hulɗa tsakaninsa da waɗanda yake shugabanta,
ko wata hulɗa ta siyasa, ko ta cinikayya ko makamantan haka da su. Yin magana da wani
harshe na daban da ya banbanta da harshen ƙasa, dole sai an koye shi, sannan a iya magana da masu jin wannan
harshe.Wannan dalili ne, ya sa mawaƙin ya yi wa wani
shugaba habaici domin ya yi ƙoƙari ya koyi harshen Turanci don ya taimaka masa wajen
gudanar da hulɗa tsakaninsa da ƙasashen Turawa da kuma waɗan da ke jin
Turanci. Rashin jin
harshen Turanci babbar illa ce ga shugaba domin ba zai iya jawo hankalin mutane
su fahimci abin da gwamnatinsa ke so ba. Saboda haka, wannan illar zaɓen mutumen da ba
shi da ilimi a kowane irin muƙamin gwamnati, ta
jawo hankalin mawaƙan siyasa su riƙa amfani da habaici wajen ƙasƙanta shugabanni ko ‘yan siyasa a idon jama’a. Mulkin siyasa da yake buƙatar mutum mai
ilimi da ƙwarewa a harshen Turanci da sha’anin mulki. Misali, Ibrahim Yala yana cewa:
Duk wani wanda ba ya jin tsoran Rabbana,
To mun daina girmama shi ya cuta mana,
Mai rawani da jiniya Allah isar mana,
Za mu buga da ku bana faɗin Nijeriya.
(Ibrahim Yala: Waƙar APP/ANPP 2003).
Shi ma da yake jefa habaici ga wata
jam’iyya Murtala Mamsa yana cewa;
Wani fati ya mutu mun gano,
An je zaɓen duka gwamnoni.
(Murtala Momsa:Waƙar A.P.C.).
A ɗan waƙa na farko mawaƙin ya yi amfani da
habaici shaguɓau don ya muzanta ‘ya’yan jam’iyyar adawa bisa ƙaryar da suka yi wa al’umma na taimaka masu ga samun abubuwan more rayuwa da ayyukan cigaban ƙasa, amma suka kasa.Ya nuna cewa saboda ƙarya da suka yi wa jama’a shi ya sa fatin ya mutu, sannan ya ɓace su da cewa sun
yi ƙarya da suka ce sun ga ɗiyan ƙarya. Kowa yasan Hausawa na cewa ƙarya fure take yi ba ta ‘ya’ya, saboda haka,wannan habaici ya yi wa
‘yan jam’iyya mai mulki shaguɓe domin su sauya
salon tafiyarsu ga al’amarin siyasa wal’alla ko za su samu fatinsu ko
jam’iyyarsu ta dawo da darajarta.
Shi ma da yake ba da misali na
habaici-sakayu, Kamilu ɗan almajirin mawaƙa yana cewa:
An yi gwaba don mu sha zaƙi,
Wata ga ta da ɗan karen tsami
(Kamilu:Karen bana maganin zomo A.P.C.)
Wannan ɗan waƙa yana yi wa mulkin soja habaici ne domin ya bayyana wa
mutane muhimmancin mulkin farar hula wajen bai wa talakawa ‘yanci da walwala da
kuma samar masu da abubuwan more rayuwa. Sabda haka mawaƙin ya yi wa mulkin soja haaici cewa, mulki ana yin sa domin amfanin jama’a,
to, amma sai ga shi mulkin soja ba ya bai wa talakawa damar walwal balle su faɗi albarkacin
bakinsu idan sun ga ba a yi daidai ba.Wannan dalili ne ya sa mawaƙin ya yi wa mulkin soja habaici domin ya soki wannan
salon mulki irin na kama karya. To a nan mawakin ya yi wa jam’iyyar APC ta
Muhammadu Buhari waƙa domin ya tallata ta ga jama’a su goya mata baya da kuma shi kanhi ɗan takararta.
2.8.5. Habaici -Miƙau
Habaici-miƙau yana nufin habaicin da ake jifar wani ko wasu ta hanyar amfani da
lamirin suna miƙau.Wannan nau’in habaici yana ɗauke da kalmomin
lamirin miƙau wanda galibi yana aikin miƙau ne ga abokin magana ‘ka/kai, ke’ ‘ku’ ‘su’ ‘mu’(Bagari, 1986: p:113), waɗanda ke nuna
maganar da ake yi, shi ko su ake faɗa wa, ta fi shiga jikinsa bisa ga ya
zam labari ake ba shi ta hanyar amfani da lamirin ga’ibi, wato wanda ba ya nan.
Misali, ’ya’. Rarara yana cewa:
Ku kuka hau hanyar bori,
Ya kyautu ku nemo mai gurmi.
(Rarara: Maraba da tsoho oyoyo).
Mawaƙin ya yi wannan habaici ne don ya soki ‘yan siyasar da ke da aƙidar biyar bokaye da matsafa ko matsibbata domin neman biyan bukatarsu ta
siyasa.Wannana ɗan waƙar ya bayyana wa masu saurare irin
miyagun ɗabi’u da ‘yan siyasa marasa dogaro ga Allah suke yi wajen biyar gidajen bokaye
suna neman sihiri don su ci zaɓe. Duk masu irin wannan ɗabi’a ta amfani da
bokaye wajen neman biyan buƙata, su ne suka
mayar da mulki, ‘a mutu ko a yi rai’. Haka kuma da zarar sun kai ga mulkin, sai
rashin tausayi da jinƙai ya fice daga zukatansu. Hakan kan
sa, su riƙa yin abin da suke so da dukiyar al’umma a satar kuɗi suna arzita kansu. Hakan kan kawo su
wawashe dukiyar ƙasa domin su saka talakawa cikin halin ƙaƙa-ni-ka-yi, da fatara da yunwa da
rashin aikin yi ga matasa. Ibrahim Yala ya dubi haka, sai ya soke su da habaici
yana cewa:
Kun ga halinsu ya sa mu mun koma bara,
Don haka nik kiram mutane kui hattara,
Kan zancen da nai walla ba na ƙirƙira,
Sai mu zage mu zaɓi mai kishin gaskiya.
(Ibrahim Yala: A.P.P 2003).
Kamar yadda mawaƙin ya bayyana a ɗa na farko,ya yi amfani da habaici miƙau ne domin ya faɗakar da al’umma cewa waɗannan mutane da
yake maganar da su ,su ne suka sace dukiyar ƙasa, suka jefa mutanen Nijeriya cikin halin talauci da yunwa. Yanayin da
shugabannin jam’iyyar P.D.P suka jefa ‘yan Nijeriya ya kai su ga faɗawa barace-barace
a titunan ƙasar nan, da kuma yawon raraka da maula
a gidajen ‘yan siyasa da masu hannu-da-shuni, da
kuma yawon tallace-tallace barkatai da ‘yan mata da sauransu ke yi a Titunan ƙasar nan don neman
abin saka wa bakin salati..Mawaƙin ya ƙara ba da wani misali dangane da halayen shugabannin da
suka gabata na jam’iyyar P.D.P a kan
wawashe dukiyar ƙasa da suka yi, wanda ya jefa ‘yan Nijeriya cikin mawuyacin halin da suke ciki na taɓarɓarewar tattalin
arziki da rashin aikin yi da tsaro a ƙasa baki ɗaya. Ibrahim Yala
yana cewa:
Ku da kuke ta sukar Buhari uban ƙasa,
Ku ne kun ka kwashe Fetur da kuɗin ƙasa,
Don tsabar rashin mutuncinku cikin ƙasa,
Har ma dukiyar marayu kun murɗiya.
(Ibrahim Yala; Waƙar A.P.P. 2003).
Wato mawaƙin ya nuna wa jam’ar ƙasa cewa waɗannan ‘ya’yan jam’iyya mai mulki,wato,
jam’iyyar P.D.P su ne ummul haba’isin shiga duk wani mawuyacin halin da ‘yan
Nijeriya suke ciki. Saboda haka ne yake sukar tafiyar waccan jam’iyya tare da
kiran mutane su dawo rakiyar ta,su rngumi jam’iyyar A.P.P, wadda Muhammadu Buhari
ke takarar kujerar shugabancin Nijeriya a ƙarƙashin inuwarta.Har wa yau, malamin ya
ci gaba da yi wa shugabannin P.D.P habaici yana cewa:
Mun gano ku masu mulkin Nijeriya,
Kun maishe mu jahilai ba mu da tarbiya,
Ku kun tura ‘ya’yanku Turai gaba ɗaya,
Ku kun ba mu gariyo mui muku kariya,
(Ibrahim Yala: A.P.P 2003).
A wannan fagen mawaƙin yana yi wa shugabannin Jam’iyyar P.D.P. habaici dangane da halayyarsu ta tura ‘ya’yansu ƙasashen waje su yo ingantaccen karatu,
yayin da suke sayen miyaguun makamai suna bai wa ‘ya’yan talakawa, suna ba su kariya. Wato, sun mayar da ‘ya’yan talakawa ‘yan bangar siyasa, wanda suke kare su
daga duk wata fitina da ka iya tasowa ta same su ko ta halaka su.
Shi ma da yake yi wa ‘ya’yan jam’iyyar
P.D.P mai mulkin ƙasa habaici Dauda Rarara yana cewa :
Ku gaya wa ɓarayin can su
gudu,
Mun san kanwa ku ke da gami.
(Rarara: sai baba Buhari A.PC)
Da yake faɗar albarkacin
bakinsa wajen yi wa shugabannin jam’iyya mai mulki habaici dagangane da zalunci
da wawushe dukiyar al’umma da ha’intar dukiyar talakawa, Ibrahim Yalayana cewa:
Su suka sanya rasshawa yau tay yo yawa,
Su suka tsaida arzikin ‘yan Nijeriya,
Su ke kulle kamfani don har sun saya,
Sun raba tallaka da aiki ‘ya’yan tsiya.
(Ibrahim Yala; A.P.P. 2003)
Mawaƙin ya yi wa
shugabannin da ke kan gadon mulki habaici domin ya nakasa kwarjinin da suke da
shi a idon ‘yan Nijeriya. Wannan dalili ne ya sa ya
yi amfani da habaici miƙau inda ya ce, ‘su suka sanya rasshawa yau tay yo yawa’, domin ya faɗakar da jama’a game da taɓarɓarewar tattalin
arziki yake ciki a sanadiyar cin hanci da rashawa da shugabannin jam’iyya mai
mulki suka yi. Saboda haka, sai ya soke su da wannan ɗabi’a ta cin hanci
da rashawa domin mutane su guje wa sake zaɓen su a zaɓe na gaba.
2.8.6. Habaici-Ƙasƙantau
Habaici- ƙasƙantau nau’in habaici ne da ake yi wa wani domin a ƙasƙanta shi a idon
jama’a ta hanyar faɗar wata sifarsa ko
aasalinsa da sauransu. Shi irin wannan habaici ana amfani da kalmomin tsigalau
ne waɗanda suka haɗa da, ‘ɗan’ ‘yar’ da ‘yan da sauransu. Bashir, (2012, P.16) , Tsigalau wata kalma ce da ake amfani da ita a matsayin ‘ɗafa-goshi da za a iya haɗa ta da wata kalma
domin a gina wata kalma da za ta ba da suna, ko asali ko sifa. Misali, ɗan Nijeriya, ɗan sokoto, ɗan neja, ɗan Minna da
sauransu. Haka kuma akwai sifa, misali ɗan baƙi, ‘yar baƙa. ko ɗabi’a ta wani ko wasu mutane. Misali, ɗan caca, ɗan damfara, ‘yar
damfara da sauransu. Ana amfani da waɗannan kalmomi na tsigalau domin a
muzanta ‘yan adawa ko wasu shugabanni da suka kasa aiwatar da ayyukan raya ƙasa a lokacin da suke kan karagar mulki. Haka kuma ana
samar da kalmar aikatau ko suna-aikatu duk a cikin kalmar tsigalau,. Mawaƙan Hausa na zamani, musamman na siyasa da ake magana a
kansu suna amfani da kalmomin tsigalau ‘ɗan’, ‘yar’, da ‘yan da sauransu, domin
su gina habaici zuwa ga masu wata ɗabi’a ko sifa ko asali domin a yi masa
ko musu gyara ko gargaɗi su daina aikata wani abu mai muni da
ya saɓa wa ra’ayin al’umma ko shari’a. Haka kuma, a ƙasƙanta asali ko ɗabi’ar wanda ake
yi wa habaici a idon mutane, wnda yin haka ya zama al’adar mawaƙan siyasa na ƙasƙanta ‘yan siyasa da ba su ra’ayi da su.
Akan yi amfani da waɗannan kalmomin
tsigalau don a yi wa namiji ko mace ko jam’in mutane habaici dangane da wata ɗabi’a, ko asali,
ko halin rashin kunya da suke aikatawa da ya saɓa wa buƙata ko tunanen al’umma. Wannan dalili ne ya sanya aka kira wannan nau’in habaici da habaici ƙasƙantau; domin ana amfani da waɗannan kalmomi don
a bayyana mummunan halin wani mutum ko asali, ko sifa ta ƙasƙanci domin mutane su fahimci saƙon da ake son su sani game da wanda ake yi wa habaici.
Misali, ɗan iska, ɗan giya ɗan caca, da ‘yar iska, ‘yar tasha, ‘ya giya da sauransu. Akwai ɗan baƙi ‘yar baƙa, ɗan damfara,‘yan
damfara da sauransu (Junju, 1980, P. 15). Mawaƙa sukan haɗa waɗannan kalmomin tsigalau da suna, domin mutane ba za su iya gane wanda ake
yi wa habaicin ba, sai fa idan suna da tarihin taƙadadamar da ke tsakanin mai yin habaicin da wanda ake yi wa. Ko kuma sun
san sifar ko asalin wanda ake yi wa habaicin. Mawaƙan siyasa sukan riƙa amfani da waɗannan kalmomin
tsigalau a cikin waƙoƙinsu domin su gina
habaici ga abokan adawa ko jam’iyyun adawa don su muzanta wani ko wata ko wasu gungun mutane da suka zama ƙarfen-ƙafa a harkokin
siyasarsu. Misali, Murtala Mamsa yana cewa:
Riƙon amana ba ɗan kishiya,
Wanda yai haka sai ya kassara.
(Murtala: Sabuwa ta zo, A.P.C).
A ɗan waƙa na farko mawaƙin ya yi amfani da
kalmar ‘ɗan kishiya’ don ya
ƙasƙanta da ko ya muzanta wanda yake yi wa habaici a idon jama’a ko masu sauraron waƙarsa. Saboda a al’adar zamantakewar
Hausawa suna ƙarfafa ƙiyayya ga mutumen da ba uwarsu ɗaya ba, amma uba ɗaya, wato ɗan kishiya; wanda
wasu ke kira ‘ɗan uba’. A sanadiyar kasancewar ɗan kishiya ba ya biyar wanda ba su fito
ciki guda da shi ba da alheri, sai Hausawa su danganta wannan matsala da cewa
ba a bai wa ɗan kishiya amana. Duba da haka ne ya sa mawaƙin ya yi habaici ga wani ɗan jam’iyyar da ba A.P.C ba, cewa, duk
wanda ya ba shi (ɗan kishiya) amana, to sai ya kassara, wato sai ya kariya. Sannan ya kawo
habaici shaguɓau domin ya bayyana wa masu saurare cewa duk wanda ya bai wa ɗan kishiya amana
to, sai ya kassara.
A siyasance mutane sukan yi ƙoƙarin neman haƙƙoƙinsu da aka tauye, sai dai abin ban
takaici shi ne, shugabanni ba su kan kula da ƙorafe-ƙorafen talakawa.Yya bayyana cewa, har a
makarantu ana samun ha’inci ta ɓangaren malamai
idan suka ƙi shiga cikin aji su koyar, ko su karɓi kuɗi ga ɗalibai da iyayen
yara domin su gyara masu sakamakon jarabawarsu. Bugu da ƙari, su ma ɗalibai da ke satar jarabawa ko maguɗin jarabawa duk ɗabi’u ne na
ha’inci. Idan ‘yan siyasa ko ‘yan takara suka yi amfani da kuɗi a lokacin yaƙin neman zaɓe ko lokacin jefa ƙuri’a don a zaɓe su, ko da ba su
cancanta da a zaɓe su ba; yin haka ya zama ha’inci.
Da wannan dalili ne ya sa marubuta waƙoƙin siyasa da na sauran fannoni sukan duƙufa wajen yi wa shugabanni gargaɗi tare da jawo hankalinsu
da su daina yin amfani da kuɗi don mutane su zaɓe su. Domin yin
haka shi zai sa a sami shugabanni marasa adalci, masu ƙarfafa cin hanci da ha’intar dukiyar al’umma.Misali Ibrahim Yala ya yi irin
wannan habaici na ƙasƙantau zuwa ga tsohon shugaban ƙasa na mulkin
soja, wanda ya so ya cire kakin soja ya saka hula ta farar hula. Ya yi wa
gwamnatin Babangida da shi kansa habaici ƙasƙanta domin mutane su fahimci irin illar da ha’inci ya haifar wajen taɓarbarewar tarbiyar
al’’umma a Nijeriya lokacin da Babangida yake mulki. Mawaƙin ya kawo misali da zaɓen 1993 da aka yi, inda aka yi amfani
da kuɗi daƙarfin mulki aka ci zaɓe, amma Babangida
ya soke. Yin haka ya jawo tashin hankali da hasarar ɗinbin dukiyoyi da
rayukan mutane. Wannan mataki na soke zaɓen ‘June Twelve’ shi ne tushen
tashe-tashen hankula da yin ƙaura da mutanen
kudancin ƙasar nan suka yi. Sanadiyar haka ya an
yi hasarar dukiyoyi da rayuka ta hanyar haɗarukkan motoci da
ya yi ta faruwa saboda yawan zirga-zirgar mutane dag arewacin Nijeriya zuwa
kudancin Nijeriya. Mawakin ya yi wa Ibrahim Babangida habaici na ƙasƙanci, yala yana
cewa:
Duk wahalar da
muke ciki yau to ɗan Minna ya saka mu fama,
Wai burinsa ya wanke laifi na ‘june twowel’ a wurin na
yamma,
Yau son kanka ya
samu halin da za a daɗe babu warwarewa,
Dubi halin da ya
sa Arewa ya mance takara zai yo wa,
Wai Baba me ka bari haƙiƙa da za mu bari har kayo wucewa,
Koma ka ƙare yaƙin gidanka gwamnanka zai kai ka kushewa.
(Ibrahim Yala: Waƙar CPC Canji).
A irin yunkurin da
gwamnatin mulin soja ta wancan lokaci ta yi na neman zarcewa ga mulki ta hanyar
kafa jam’yyun siyasa, da ita kanta ta kafa su. An gudanar da zaɓuka daban-daban
har da na shugaban ƙasa. A zaɓen shugaban ƙasa da aka gudanar M. K.O. Abola shi ne ya ci zaɓe, amma saboda
zargin maguɗin zaɓe da aka yi, sai gwamnatin Babangida ta ba da sanarwar cewa ta soke wannan
zaɓe. An sami matsalolin hasarar dukiyoyi da rayukan jama’a da dama, wanda ya
sa mutane suke ƙora-ƙorafe a kan haka. Daga cikin mutanen da suke ganin abin da ya faru shi ne
ya haddasa abubuwan da suka wakana.Dalilin haka ya sa mawaƙin ya jefi Janar Ibrahim Babangida da habaici ƙasƙantau ta hanyar kiran sa da suna ‘ɗan Minna’.
Allah wadarannku masu halin salmaniya,
Wannan ɗan baƙin da ƙira ta ‘yan giya,
Tun da ya hawo yake halin danniya.
(Ibrahim Yala: A.P.P, yau Nijeriya riƙo sai mai gaskiya)
Mawaƙin ya yi amfani da kalmar ‘ɗan baƙi’ don ya bayyana wa mutane sifar
shugaban ƙasa da ya mayar da dukiyar ƙasa abir wasoso, ya hana kowa ya more sai dai shi da
mutanensa. Domin ya ƙara bayyana shi ga al’umma su gane wanda yake yi wa habaici,sai ya ƙara muzanta shi da wata ɗabi’a da sifa irin
ta ‘yan giya ta yadda masu saurare za su iya saurin fahimtar wanda yake
yi wa habaicin. Wato mutum ne mai ƙirar sifar ‘yan giya’.Ya nuna wa mutane cewa, shi wannan shugaba da yake yi wa habaici, koyaushe
cikin maye yake. Wato ya sifanta shi da ɗabi’a ta mashaya giya domin ya muzanta
shi a idon mutane da duniya baki ɗaya.Ya ce, tun lokacin da wannan
shugaba ya hau mulki bai yi wa talakawa akin komai ba, sai satar dukiyar ƙasa da danne haƙƙin jama’a da aka ba shi amana na kula da martaba da dukiya da
mutunci ko rayukan al’ummar ƙasa.
2.8.7.
Habaici -Gama-gari
Habaici gama-gari yana nufin ɓaci a kaikaice da
ake yi zuwa ga kowane jinsi na mutane Wannan nau’in habaici yana ɗauke da kalmomin
lamiri gama-gari da suka haɗa da kowa, kowane, kowace, kowaɗanne da sauransu.
Mawaƙan siyasa suna amfani da wannan habaici
domin su isar da saƙo kai tsaye ga ilahirin jama’a ko ‘yan adawa ko masu ƙulle-ƙullen sharri don ganin shugaba ko wanda ake yi wa waƙa ya samu matsala ga tafiyar siyasarsa. Mawaƙan Hausa, musamman na siyasa suna amfani da waɗannan lamiran gama-gari
domin su ƙulla habaici a cikin waƙoƙinsu da nufin su isar da saƙon ɓatanci ga ‘yan siyasa ko ‘yan adawa. Misali,Kamilu
ɗan almajirin mawaƙa yana cewa:
Mu bi Allah kar mu ɗau boka,
Mu yi shanawa kamar kowa
(Kamilu: Karen bana maganin zomo).
Wannan ɗan waƙa yana ɗauke da habaici kamar yadda ya bayyana
‘mu yi shanawa kamar kowa’ habaici ne da ke bayyana wa masu saurare cewa, yanzu
mutane sun bar biyar bokaye sun koma ga Allah wanda yake shi ke ba da mulki ga
wanda yake so. Idan mutum ya bi Allah ga dukkan al’amurransa, sai ya sami
walwala, wato, ya shana kamar yadda duk wanda ya dogara ga Allah yake yi.Wato duk
mutumin da ya bi Allah ga dukkan al’amarin rayuwarsa sai ya sakata ya wala,
babu wani abu da zai tayar masa da hankali. Ibrahim Yala yana cewa:
Kowa ya ƙi A.P.C. jama’a,
Gaskiya kam ya zuba ganganci,
(Ibrahim Yala: Waƙar Maja A.P.C.).
Wannan nau’in habaici gama-gari ya faɗakar da mutane
gaba ɗaya cewa babu keɓewa ga wani mutum, duk wanda ya yarda
ya ƙi biyar jam’iyyar A.P.C. maja, gaskiya ya yi babban kuskure. Wato ba ƙaramin ganganci ya yi ba, domin za a yi tafiyar nasara ba
da shi ba. Ya ƙara da cewa, ‘jiki magayi ne baba janar’wato idan Buhari ya hau mulki zai fatattaki masu ƙiriniya.
2.8.8.Habaici -Keɓantau
Habaici keɓantau shi ne ɓaci da ake yi zuwa
ga wni ko wasu masu wata ɗabi’a hali na musamman su kaɗai ke da irinsa. Wannan
nau’in habaici yana tafiya ne da kalmomi masu bayyana keɓabbar sifar wani abu
a aikace ko mutum, domin a jawo hankalin masu sauraro su yi ƙoƙarin gano wanda ake yi wa habaicin ta
hanyar abin da yake aikatawa. Kalmomin su ne ‘mai’ da ‘maras’‘masu’ ‘marasa', waɗanda ake liƙa su ga suna ko aiki ko sifa su ba da wani suna ko aiki
ko wani hali ko sifa ta mutum ko mutane da suke aikata wani abun assha. Mawaƙan siyasa suna amfani da wannan nau’i na habaici domin su soki ko tozarta wanda suke yi wa shi;
domin su faɗakar da shi game da halin da ake ganin sa yana aikatawa da ya saɓa wa ra’ayin
mutane ko shari’a ko al’ada. Misali Yusuf Fasaha yana cewa:
Mai son tsira ya taki gaskiya,
In ka ƙi kai za ka sha wuya.
( Yusuf Fasaha: Mu
bi A.P.C. al’ummar ƙasa).
Wannan ɗan waƙa ya keɓanta ne ga mutane ko mutumin da yake muradin
ya ga an yi rashin gaskiya ko maguɗi ga zaɓe. Mawaƙin ya yi wannan habaici domin ya jawo hankalin ‘yan adawa su sa tsoron Allah a cikin ransu, musamman a
lokacin zaɓe saboda yin haka shi zai sa a yi zaɓe na gaskiya.Rashin gaskiya ga dukkan
al’amurra shi ne ke jefa mutane cikin mawuyacin hali, su ɗara faɗin da-sun-sani a
lokacin da suka tsinci kansu cikin wahala.
Mawaƙin ya yi amfani da wannan kalma ta ‘mai’domin ya sifanta duk mutumen da ke ƙin gaskiya cewa shi ka shan wuya. Saboda haka wanna
habaici sifatau yan bayyana mutane da ba su son gaskiya a harkokin siyasa cewa
kodayaushe ka gan su suna cikin wahala har ta kai su ga neman ceto idan ba su
samu ba sai neman wurin gudu kamar yadda Mudasiru Ƙasimu yake cewa:
Masu kashe Nijeriya za su kau,
Ko sun ƙi ko sun fuffuka.
(Mudassiru: Mu
amshi ruwa mu zaɓi Buhari).
Mawaƙin ya sifanta azzaluman shugabanni da cewa su ne masu kashe Nijeriya.Saboda
haka yake sukar su da cewa ko sun ƙi ko sun so sai
sun fuffuka sun bar Nijeriya da zarar Buhari ya sami nasarar lashe zaɓe.Harwa
yauMudassir ya ƙara da cewa:
Masu sace daloli EFCC,
Nai wa gidajensun gwanjo.
(Mudassir; Mu amshi kuɗi mu zaɓi Buhari).
Kalmar masu da mawaƙin ya yi amfani da ta a nan tana nufin ɓarayi waɗanda suke satar
dukiyar Nijeriya ta hanyar amfani da ƙarfin iko da suke
da shi na gwamnati.Mawaƙin ya yi wa shugabannin jam’iyyar P.D.P. masu mulki habaici domin ya mzanta su a idon
‘yan Nijeriya ta hanyar nuna wa talakawa
cewa su masu mulkin su ne suke sace kuɗin al’umma suna arzita kawunansu.
2.8.9.Habaici -Kaikaitau
Habaici kaikaitau wani nau’in habaici
ne da ake yi, wanda ke nuna ɓaci ko sukar wani mutum ko mutane a
kaikaice. A wannan nau’in habaici ana amfani da kalmar ‘a’ da ‘an’ ‘o’o’, da
kuma ‘in’, domin a gina habaici da ba ya nufin kowa sai wanda ya san ya aikata
laifi ko ya yi wani kuskure.Wato, habaicin bai ambaton suna ko sifar wanda ake
yi wa shi, sai dai kawai a bayyana ɓarna ko kuskuren da aka yi domin wanda
ya yi shi, ya ji, ya gyara. Mawaƙan siyasa suna
amfani da wannan nau’in habaici idan
suna son su jawo hankalin masu saurare su yi tunane mai zurfi kafin su gano waɗanda ake yi wa
habaicin. A ɓangaren masu saurare akwai yiwuwar su iya gano mutumin ko mutanen da ake yi
wa habaicin, idan sun san mattsalar da ta faru tsakanin mai yin habaicin da
wanda ake yi wa. Misali, Rarara yana cewa:
Ana ta hayagagar wofi,
Ana haka sai kuma ga baba.
(Rarara: Maraba da Tsoho A.P.C)
Mawaƙin ya yi wa ‘yan Nijeriya, musamman ‘yan adawa masu yaɗa jita-jita, cewa rashin lafiyar
Muhammadu Buhari ta yi tsanani. Wasu su ce ya mutu, wasu su ce ba zai dawo ba
mutuwa zai yi a can Ingila. Wannan labari da ake ta yaɗawa ya sa mawaƙin ya yi wa ‘yan adawa masu fatar kada Buhari ya dawo domin su maye gurbinsa na
shuabancin Nijeriya. Dawowar Buhari ta tayar wa masu adawa da masu neman su
haye kujerarsa hankali.Sai mawaƙin ya jefe su da
habaici cewa ‘ana ta hayagagar wofi’’,wato kowa na ta shaci-faɗi game da rashin
lafiyar Buhari cewa mutuwa zai yi.Saboda haka sai dawowarsa ta baƙanta wa ‘yan adawa da masu neman kujerarsa rai.
Shi kuma Ibrahim Yala hayin banki yana
yi wa ‘yan Nijeriya hannunk-mai- sanda ta hayar sanar da su halin da ƙasa take ciki na taɓarɓarewar tattalin
arziki da ya faru a sanadiyar satar kuɗin ƙasa da masu mulkin Nijeriya na wancan lokaci suke yi ba tare da shamaki
ba.Mawaƙin yana cewa:
Ana satar kuɗinmu a yau ba shamaki,
Ka ji halin da mu muke ciki Nijeriya.
(Ibrahim Yala: A.N.P.P 2007).
Mawaƙin ya soki masu mulkin Nijeriya na jam’iyyar P.D.P da cewa su ne ɓarayin da suke
amfani da kujerunsu suna satar dukiyar ƙasa ba shamaki.Ya
ce, ‘Ana satar kuɗinmu a yau ba
shamaki’,. Mawaƙin bai faɗi sunansu ba amma
ya yi amfni da habaici maras ƙaidi saboda
kaucewa faɗar sunansu ka iya jawo wata fitina daga magoyan bayansu.Wato bai ƙayyade masu satar ba,saboda haka habaicin yana iya faɗawa ga duk wani
shugaba ko ɗan siyasar da yake amfani da muƙaminsa ya saci
dukiyar al’umma.Saboda haka habaici maras ƙaidi, habaici ne da ke iya faɗawa a kan duk wani
ko wasu mytane da ke da irin ɗabi’ar sata da aka yi wa habaici namiji
ne ko mace ko kuma wasu gungun mutane.
Wani misali na habaici maras ƙaidi shi ne inda Aminu Abubakarr Alan waƙa yake yi wa ‘yan mulkin jari-hujja irin na kama-karya habaici domin ya faɗakar da mutane
muhimmancin zaɓen mutum nagari ya jagoranci al’umma.Yana cewa;
An zaɓu ruɓa-ruɓa namu,
Da sunan wai wakiltarka,
A ba su kuɗi su miƙa mu,
Hannu ƙwarya hannu baka,
Tunanensu iyalansu,
Su tara abin da ba tamka.
A mulkin nan na al’umma,
Na zaɓen ra’ayin kanka,
Mulki daga al’umma ake
Cikin zaɓe na son ranka,
Ana yi don mutane ne,
Misalin ba ka ‘yancinka.
(Aminu Alan Waƙa: Waƙar A.P.C.)
Aminu Alan waƙa ya yi amfani da habaici kaikaitau a ɗa na farko da kuma
ɗa na uku a baiti na sama da kuma ɗa na farko da na biyar a baiti na biyu
domin ya bayyana wa jama’a cewa mulkin siyasa yana buƙatar a bai wa kowane ɗan ƙasa damar ya zaɓi wanda yake so a ransa. Domin yin haka
zai ba shi ‘yancin ya faɗi albarkacin bakinsa idan ya ga
shugabanni sun yi abin da ba daidai ba domin su gyara.Shi ma Dauda Kahutu
Rarara yana cewa:
An
yi gaskiya an gyara ƙasa
Su
algaza sai ciwon baki.
(Rarara:
Maraba da tsoho oyoyo).
Saboda haka, a wannan fage, na nazarin habaici a cikin waƙoƙin siyasar Muhammadu Buhari wannan
bincike ya nazarci nau’ukan habaici guda tara da mawaƙan siyasa na Buhari suka yi amfani da su cikin waƙoƙinsu.
2. 10. Habaici a matsayin Turke.
Habaici wani turke gne a cikin waƙoƙi da mawaƙan Hausa, musamman na siyasa ke amfani da shi su isar da sakonsu
ga al’umma.Mawaƙa kan yi amfani da habaici a matsayin jigo domin su faɗakar da al’umma da kuma jawo hankalin masu saurare su
fahimci saƙon da ake isarwa
gare su kai tsaye. Haka kuma ana amfani da shi domin a gargaɗi mutane ko ‘yan siyasa da ake magana a kansu su gyara
wasu kurakurai da suke aikatawa, da kuma nuni ga wani abu da ake son su sani
game da abin da ya shafi wanda ake yi wa habaicin; wanda ya saɓa wa al’adu ko ɗabi’un al’ummar da yake zaune tare da su. Wato, ana
amfani da habaici ne a cikin waƙa domin a ƙaskanta abokan hamayya ko ‘yan adawa da nufin
a karya masu zucciya daga yunƙurin neman wani matsayi ko muƙami tare da wanda ake yi wa waƙa.
Habaici, inji masuiya magana, shi ne armashin waƙa, duk waƙar da babu habaici
a cikinta takan zama tamkar miya babu gishiri domin saƙon da ake nufin isarwa ga mutane ba zai
isa gare su ba, kamar yadda ake buƙata (Yahya 1997). Wato,ta hanyar amfani da habaici ake
isar da sako cikin nishaɗi da raha ga masu
saurare su fahimta da saƙo cikin hanzari ba tare da sun ƙosa ba ko nuna damuwa ba. Akwai jigon
nishaɗi a cikin habaici,
sai dai ba akan fahimci haka ba sai tafiya ta yi nisa, lokacin da masu sauraro
suka sami kansu cikinsa. Wato shi nishaɗi ba kai tsaye ake fitowa da shi a hahaici ba, sai dai
daga irin kalmomin da mawaƙi ya yi amfani da su ya gina habaicin za a sami ban
dariya ko al’ajabi ko makamancin haka. (Ɗangulbi 1996). Misali, Alan waƙa yana cewa:
Ku aje kube sauyi ya zo,
Ku aje kube sauyi ya zo,
\Ku aje kibau sauyi ya zo.
Baƙar malfa,baƙar jarfa,
Mai shanye jinin jikin talaka,
Allah kaɗa guguwar sauyi,
Buhari janar karab da gari.
(Alan waƙa: Guguwar sauyi ta zo).
Wannan ɗan waƙa yana ɗauke da habaici miƙau ne ‘ku’ da kuma habaici wanda ke ɗauke da jigon gargaɗi , yayin da saƙon yake ƙunshe da nishaɗi saboda mawaƙin ya yi amfani da kalmomin da ke nuna habaici ga masu
son ta da fitina saboda neman biyan buƙatar ‘yan siyasa.Ya yi amfani da kalmomin Baƙar malfa, baƙar jarfa, da mai
shanye jinin jikin talaka domin ya soki jam’iyyar PDP mai
mulkin ƙasa ko ya naƙasa ayyukan da
shugabannin jam’iyyar suke gudanarwa domin ya jawo hankalin ‘ya’yan jam’iyyar APC su
fahimci kasawar jam’iyyar PDP. Haka kuma ya ambaci sunayen miyagun makaman da
‘yan siyasa ke amfani da su domin su yi aikin ta’addancin bangar
siyasa.Misali, yin amfani da wuƙa da kibau da gariyo da sauran miyagun makamai a lokacin
yaƙin neman zaɓe wata hanya ce da ‘yan siyasa ke amfani da matasa
zauna-gari-banza, suna takura wa al’umma domin kawai su faranta wa ‘yan
jam’iyyarsu rai da kuma taimaka masu su cim ma biyan buƙatarsu da sauransu.
2.11. Habaici a matsayin Salon
sarrafa harshe.
Habaici a cikin waƙa wani salo ne da mawaƙa ke amfani da shi domin su nuna ƙwarewarsu ga
harshen Hausa.Ta hanyar yin amfani da habaici cikin waƙoƙin Hausa, musamman na siyasa mawaƙa kan nuna ƙwarewarsu wajen iya zaɓe da tsara kalmomi tare da sarrafa su kamar yadda dokar
harshen Hausa ta tanada.Kalmomin za su jawo hankalin masu sauraro su amfana da
saƙon da ake isarwa
gare su. Mawaƙa kan so su riƙa amfani da kalmomin karin magana da salon magana da adon
magana a cikin waƙoƙinsu domin su nuna ƙwarewarsu ga harshe tare da bin ƙa’idoji da dokokin harshe da tsarin da waƙa ta tanadar. Sai
dai mafi yawan lokuta mawaƙan Hausa sukan saɓa wa ƙa’idar nahawun harshe, idan wata lalurar waƙa ta taso, misali
yanke gaɓar kalma ko cire
wani abu a yankin suna ko yankin aikatau a cikin jumla, ko kuma cire wasali
daga baya a saka shi tsakiya ko ma a jefar da shi. Yin haka wani salo ne da
mawaƙan zamani ke
amfani da shi na sarrafa harshe domin su sami damar isar da saƙonsu ga jama’a daidai, ba tare
da ya gurɓata saƙo ba. Haka kuma,
ya jawo hankalin masu saurare, su fahimci abin da ake son su sani. Misali sukan
yi amfani da kalmomin lamiri kamar; wani, ko wata, ko wasu, su wane, wane,
wanda, waɗanda, ‘yar, ɗan, mutum, mai, masu da sauransu. Idan mawaƙi ya yi amfani da
irin waɗannnan kalmomin
lamiri, wato kalmomin da ba su bayyana sunan wanda ake yi wa habaici ba, shi ke
sa masu sauraro su fahimci cewa mawaƙin ya san harshen da yake magana da shi. Wannan salo shi
ke jefa mutane cikin tunanin sai sun gano wanda ake yi wa habaici; domin ba a
ambaci sunansa ba. Rashin ambatar sunan shi ne ya sa maganar ta zama habaici
domin a ɓaci ko a musguna
ma wanda ake yi wa shi. Misali, Rarara yana cewa:
Wanda duk ke haushinka’
Bai ruwan ‘yan sunnah ba.
(Rarara: Baba
Tsoho ya sauka)
Mawaƙin ya nuna ƙwarewarsa ga harshe inda ya yi amfani da kalmar ‘wanda’
domin ya yi shaguɓe ga wanda yake yi
wa habaicin. Wannan shi ake kira habaici shaguɓau kamar yadda bayani zai zo daga baya a cikin babi na huɗu. Bugu da ƙari ya yi amfani da salon kamancen kasawa ga mutumen da
yake yi wa habaici. Ya kamanta mai hassada da ɗan bidi’a, wato hassada ke sa a ji haushin wanda Allah ya
yi wa wata baiwa. Saboda haka, mai jin haushin Muhammadu Buhari, to, bai yi
kama da ‘yan sunnah ba. Wato, ɗan al’ada ne ko ɗan gargajiya. Domin duk mutumin da ya san cewa, Allah shi
ke ba da mulki ga wanda ya so, kuma ya hana ma wanda ya so, to, ba zai yi
hassadar mai mulki ba. Mawaƙin ya yi amfani da kalmar ‘Haushi’’ a maimakon
hassada domin ya nuna cewa harshen Hausa yana da yalwar kalmomi, kuma ya yi
amfani da kalmar domin ya musguna ma wanda yake yi wa habaici. Wannan dabarar
isar da saƙo wata ƙwarewa ce ya nuna ga
harshen Hausa.
Haka kuma mawaƙa suna amfani da habaici a matsayin wata dabara ta isar
da saƙo ga masu sauraren
waƙoƙinsu ta hanyar
jawo hankalinsu wajen sa ido ga wanda ake jifa da habaicin don su fahimci
gaskiyar abin da aka faɗa a kansa. Wannan
dabarar amfani da habaici a matsayin hanyar isar da saƙo ga masu sauraren waƙa, ta taimaka wa ‘yan
siyasa wajen zurfafa tunaninsu kafin su zaɓi mutum a muƙamin siyasa. MasanaSun ƙara da cewa, ba kasafai ake gane wanda
ake yi wa habaici ba, domin ba a ambaton suna,sai dai a ambaci wasu ɗabi’u ko sifofi na wanda ake yi wa habaicin.(Ɗangambo 1984).
Mafi yawan habaice-habaice ana yin su
idan wata matsala ta faru a tsakanin wanda ake yi wa, da mai yin habaicin. Wani lokaci kuma
sai idan mutane sun san abin daya faru tsakanin mutanen biyu, saisu ce, ai wane ake yi wa habaicin (Yahya 1997).Wato, ana yin habaici ga abokan adawar sarki, ko shugaba, ko wani ɗan siyasa da yake gwagwarmayar neman matsayi guda da
wanda ake yi wa waƙa. Saboda haka, habaici bai faruwa a tsakanin mai yin sa
da wanda ake yi wa, sai idan akwai wata buƙata ko hamayya da ta haɗa su.Wannan ne ya sa aka fi samun habaici a tsakanin mata
kishiyoyin juna a zamantakewar Hausawa (Koko :2014). Irin wannan hamayya ta
neman muƙami ko matsayi
tsakanin mutum biyu take zama musabbabin faruwar amfani da habaici domin a ƙasƙanta abokin
hamayya.
Dalilin haka ya sa mawaƙa ke jefa mutane cikin kogin tunani
wajen gano mutumin da ake yi wa habaici. Wannan wata dabara ce da mawaƙan Hausa, musamman
na siyasa ke amfani da ita su isar da saƙon waƙarsu ga al’umma. Misali, Dauda Rarara yana cewa:
Masu murnar mutuwarka,
Yanzu haushi ya ƙaru.
(Dauda Rarara: Waƙar A.P.C.).
Kalmomin masu,da yanzu kalmomi ne da ke nuna wa mai
sauraren waƙa cewa mawaƙin yana da wayon
amfani da kalmomi masu jan hankali a wajen isar da saƙonsa ga al’umma. A wannan
baiti mawaƙin ya yi amfani da
habaici a matsayin dabarar isar da saƙo ga al’umma ta hanyar sakaya sunayen waɗanda yake yi wa habaici. Hakan na iya zama wata dabara ce
da mawaƙin ya yi amfani da
ita domin ya jawo hankalin masu saurare su yanke wa kansu hukuncin gano waɗanda yake yi wa habaicin.A maimakon ya faɗi sunayen waɗanda yake yi wa
habaici, sai ya ce, ‘masu’ domin ya baddalar da masu saurare. Wannan dabarar
isar da saƙo ce,domin idan an
faɗi sunaye; mutane za su gane da waɗanda ake yi wa habaici. Koyaushe shi habaici ana yin sa
zuwa ga wanda aka yi tarayyar neman wani abu tare da shi, ko ɗan adawa. Saboda haka, ga ƙa’idar habaici ba a ambaton suna, sai dai
sifa ko ɗabi’a ta wanda ake
yi wa shi. Sai a bar mutane da tunani, su yi ta shaci-faɗi a kan wanda ake yi wa habaicin. Saboda haka habaici a
cikin waƙa, wata dabara ce
ta isar da saƙo ga al’umma. Shi ma da yake amfani da habaici a matsayin dabarar
isar da saƙo, Ibrahim Yala
Hayin Banki cewa ya yi:
Eh! Mun gaji mu da ku a mulkin
Nijeriya,
Zaluncinku ya ƙure mu a Nijeriya,
Cin zarafin da cin amanarku gaba ɗaya,
Ya sa ba mu tsoron ku yau Nijeriya.
(Ibrahim Yala: Yau Nijeriya riƙo sai mai
gaskiya).
Mawaƙin ya yi amfani da kalmomin ‘mu da ku’ zaluncinku da
sauransu domin ya soki masu mulkin Nijeriya da suka handame kuɗin ƙasa suna shagalinsu ba tare da sun damu da halin da
sauran al’ummar ƙasa suke ciki ba.
2. 12. Tasirin Habaici a Zukatan Al’umma
Kowace al’umma tana alfahari ta samu abin da zai faranta
mata rai ko na wani ɗan ƙanƙanen lokaci ne.
Wannan dalili ne ya sa al’ummar Hausawa suke alfahari da mawaƙan Hausa, musamman na siyasa saboda
saka su cikin nishaɗi a duk lokacin da
suka saurari waƙoƙinsu. Habaici yakan zo a cikin sigar karin magana ko adon
magana mai ɗauke da nishaɗi a cikinsa. Saboda haka ne, ya sa al’umma suke sha’awar
su saurari waƙoƙin Hausa daga mawaƙa daban-daban domin su faranta masu zukata, ko gusar masu
da wata damuwa da ke cikin ransu.. Mutane suna kallon habaici a matsayin wani
gimshiƙin da ke ƙara kare martabar
harshen Hausa da mawaƙan Hausa. Haka kuma da ƙara ɗaukaka martabar mawaƙan Hausa a zukatan masu sauraro. Mawaƙan saurata da na
siyasa su ne suka faye yin amfani da habaici a cikin waƙoƙinsu; domin su tozarta ko ƙasƙanta abokan hamayyar sarakuna ko
shugabanni ko ‘yan adawar ‘yan siyasa. Wannan ya sa mutane da dama suka fi mayar da
hankalinsu ga sauraren waƙoƙin da ke ɗauke da habaici a
cikinsu fiye da waɗanda ba su da
habaici. Ta hanyar sauraren habaici da mutane ke yi ya sa suke dawowa cikin
hankalinsu su kalli maganganun da mawaƙa ke yi a kan ‘yan adawa su binciki gaskiyar abin da
suke faɗa a kan
shugabanni. Hakan na taimakawa talakawa su bayyana wa shugabanni wuraren da
mulkinsu ya samu tangarɗa ko naƙasu domin su ji su
gyara kurakuransu. Har wa yau habaici ya yi tasirin gaske a zukatan al’umma, musamman
wajen wayar masu da kai ta hanyar ba su dama su faɗa wa shugabanni gaskiya ba tare da wani shakku ba. Wato
habaici ya yi tasiri wajen cire wa talakawa tsoron faɗa wa shugabanni gaskiya ko nuna masu kurakuransu kai
tsaye.
2.12. Waƙa
Masana da manazarta daban-daban sun yi bayanai masu gamsarwa game da ma’anar kalmar
“Waƙa” bisa ga fahimtarsu. Yahya (1997) da Gusau (1983) da Ɗangambo (2007) da Gusau (2011) da
Birniwa (1987), sun bayyana waƙa
da cewa, wani zance ne da ake shiryawa, cikin zaɓaɓɓun
kalmomi da ake ƙulla
batutuwa a samar da gangar jikinta cikin azanci da dabara da naƙaltar harshe, tare da rerawa da zaƙin murya waɗanda
suka bambanta waƙa
da maganar yau da kullum.
Bunza (2009) ya ta’allaƙa waƙa da hanya ce da al’umma ke sanin asalinsu da kuma
al’adunsu. Hisket (1975) da Ɗangambo
(2007),da Furniss (1996)da Sa’id (1981) da Gusau (2001) da Yahaya (2001) dukkansu
sun danganta waƙa
da salo da ake gina shi kan tsararriyar ƙa’ida
ta baiti,ɗango,
rerawa, kari (Bahari), amsa amo da sauran ƙa’idojin da suka shafi daidaita kalmomi, zaɓen
su da amfani da su cikin sigogin da ba lallai ne haka suke a Rubutacciyar waƙa ba.
Shi kuwa Mukhtar (2006) ya ce “Rubutacciyar
Waƙa wata hanya ceta gabatar da wani saƙo a cikin ƙayadaddun kalmomi da aka zaɓa,
waɗanda ake rerawa a kan kari da ƙafiya a cikin baitoci. Yahaya (1985) ya bayyana waƙa da cewa ƙololuwar hikima ce da tunanin ɗan’Adam,
ta yin amfani da ƙwayoyin
muryoyi sanannu, cikin kalmomi zaɓaɓɓu waɗanda
ake jerantawa cikin tsari fitacce ƙayyadadde,
rattaɓaɓɓe ta yadda za ta
fa’idantar da abin nufi a taƙaice,
akasin zance ko hira, ko labari ko magana wadda take kara zube. Koko (2009) ta
ce waƙa wani azanci ne mai ƙunshe da salon saƙa kalmomin hikima domin jawo hankalin mai sauraro ya fahimci
saƙon da ake son ya sani, kamar yadda
Bunguɗu da wani (2006) suke ganin cewa waƙa azanci ne na hikima da ake shiryawa a
baka ko a rubuce, a rera ta cikin sautin murya mai armashi domin a isar da wani
muhimmin saƙo. Saboda haka ana iya cewa waƙa wani saƙo ne da aka gina shi a kan tsararriyar ƙa’ida ta baiti, ɗango, rerawa, kari,
amsa-amo (ko siga) da sauran ƙa’idojin
da suka shafi daidaita kalmomi, zaɓen su da amfani da su cikin sigogi da
suka banbanta ta da maganar yau da kullum.
A taƙaice, idan aka yi la’akari da ra’ayoyin masana da
manazarta daban-daban da hannuna ya kai gare su, ina mai ra’ayin cewa waƙa wata ƙololuwar hikima ce
da ake amfani da ita wajen isar da saƙonni zuwa ga jama’a ta hanyar amfani da zaɓavɓɓun kalmomi da ake
tsarawa a rera cikin sautin murya mai rauji da salon jawo hankalin mai sauraro
ko karatu.
2.13. Tasirin Waƙa ga Isar da Saƙo ga Al’umma.
Waƙa tana da muhimmancin gaske ga al’ummar Hausawa da
ma sauran al’ummomi na duniya suna amfani da waƙa a matsayin hanyar isar da saƙo.Domin babu wata
al’umma da ba ta amfani da waƙa a matsayin hanyar isar da saƙo tsakaninta da sauran al’ummomi. Babban
muhimmancin waƙa ga al’umma shi ne faɗakarwa tare da wa’azantarwa ga al’umma.Abu-Ubaida Sani da
wasu (2016:10) et Yahya (1987) Ba za a taɓa mantawa da gagarumar gudummawar da rubutattun waƙoƙi suka bayar ba a
lokacin jihadin jaddada addinin Musulunci a ƙarkashin jagorancin Shehu Usmanu Ɗanfodiyo.
Waƙoki masu ɗauke da jigon
wa’azi da gargaɗi da tauhidi, sun yi
shura a ƙasar Hausa wajen
koyar da al’ummar Hausawa sanin Mahalicci da yadda ya kamata a bauta
masa, da kuma neman ilimin addinin shi kansa. Koyaushe aka yi maganar isar da
saƙo ga al’umma, Bahaushe
yakan dubi hanya mafi sauƙi da saurin isar da saƙo ga al’umma. A dalilin
haka ya sa ya ƙirƙiro hanyar waƙa domin ya isar da saƙonsa cikin sauƙi. Abdulkadir, (1979), ya ce, ‘Ta
hanyar waƙa za a iya gane
halayen mutane da al’adunsu da ɗabi’unsu na da da
na yanzu. Har ma wani lokaci takan bayyana yanayin wuri da tarihinsa, da
abincin mutanen wurin da arzikinsu, da sana’o’insu, da koguna, da ma’adinai. Saboda
haka waƙa ta zama madubin
da ake lekawa a ga abubuwan da suka faru, ko ma waɗanda suke faruwa a cikin al’umma.
Bugu da ƙari,waƙa tana taimakawa wajen bunƙasa harshe da raya shi, saboda sauƙin shiga kai da
faranta zuciyar mai sauraron ta. Har wa yau, waƙa tana kare harshe daga gurɓacewa. Hanyar waƙa ne zalaƙa da fasaha da hikimar Hausa suke bayyana.Kuma ta nan ne
ake koyon ingantacciya tatattar Hausa;domin yawancin mawaƙa gwanaye ne wajen sarrafa harshen
Hausa, musamman sai sun zaɓi kalmomin da za
su yi amfani da su.Ta hanyar lura da waɗannan abubuwa ne za a iya tabbatar da cewa, tabbas
amfanin waƙa ya fi gaban a ce
don rerawa kawai aka tsara ta.’’(Abdulkadir 1979:10).
Ɓangaren isar da
sako kuma, kowane nau’in mutane a cikin al’umma kama daga maza da mata, samari
da ‘yan mata, yara da manya masu mulki da talakawa, da ‘yan siyasa kan buƙaci waƙoƙi iri daban-daban
domin su ɗebe masu kewa, ko
su samar masu da nishaɗi idan suka
saurare su. A lokacin siyasa akan sami walwalar jama’a, musamman idan ana yawon
kamfe na neman zaɓen ‘yan takara. Saboda
haka, waƙa ta taka rawar
gani ga isar da saƙo ga al’umma.,
Har wa yau a lokacin da addinin musulunci ya shigo ƙasar Hausa. Shehu
Usmanu Ɗanfodiyo da
almajiransa sun yi rubuce-rubucen waƙoƙi da dama domin isar da saƙon Allah(S. W. A.), ga jama’a.Idan aka
dubi yadda waƙar ‘’Tabban haƙiƙan,’’ ta Shehu Usmanu Ɗanfodiyo ta yi tasiri wajen faɗakar da al’umma game da tsarin mulkin Musulunci da yadda
shugabanni ya kamata su riƙi talakawansu da adalci; da kuma yadda su talakawan ya
kamata su yi biyayya ga shugabanni.Sai a ga cewa, waƙa ta taka rawar gani wajen ilmantarwa
da faɗakarwa da kum
gargaɗi. Misali Shehu Ɗanfodiyo, a cikin
rubutacciyar waƙar Tabban Haƙiƙan yana cewa;
In daɗa ka zamo imamun mutane ,
To tsare alhakinsu balle ubanne,
Ka jikyauta daɗa fa don kar ka kone,
Wanda yaz zam imamu don cin mutane,
Shi wuta kan ci gobe tabban hakikan.
(Shehu Ɗanfodiyo: Tabban hakiƙan)
Haka kuma akwai waƙoƙida Shehu da almajiransa suka rubuta masu ɗauke da jigon addini, irin waƙar Lalura ta Nana Asma’u da sauransu.
Duk waɗannan waƙoƙi suna karantar da
al’umma sanin Allah da kuma abin da ya shafi makoma a Lahira.Idan aka duba, sai
mu ga cewa waƙa ta yi mutuƙar tasiri wajen faɗakarwa da ilmantarwa da isar da saƙo ga al’umma, (Hiskett
1975). Misali a cikin waƙar,’Tabban haƙiƙan’’,Shehu ya yi kakkausan suka da gargaɗi ga masu cin dukiyar riba da ha’inci, a kasuwanci, da
aikata sauran zunubai cewa, idan ba su tuba ba suka mutu;tabbas wuta ce
makomarsu a gobe kiyoma. Yana cewa;
Masu cin kura
kasuwa duk akwai su,
Wansu keri su kai su samo bukinsu,
Wansu na nan ina faɗa ma kamassu,
Masu cin dukiya ta baital wasunsu,
Su wuta kan ci gobe tabban haƙiƙan.
(Shehu Ɗanfodiyo: Tabban haƙiƙan).
Da Turawan mulkin mallaka suka zo ƙasar Hausa, suka buɗa makarantun boko, sai Hausawa suka koyi karatu da
rubutu.Wannan ilimi na zamani da suka koya ya kawo sauyin salon isar da saƙo ta hanyoyi
daban-daban. Wato, sai Hausawa suka fara rubuce-rubuce na kagaggun labarai da
sauransu, don su isar da saƙo. Amma hakan bai yi wani tasiri ba kamar yadda waƙa ta yi.Misali
mawaƙa sun taka rawa
wajen faɗakar da al’umma a
lokacin da siyasa ta kunno kai a ƙasar Hausa.
A jamhuriya ta farko, mawaƙa irin su, Lawal Maiturare da Mudi
Sipikin da Sa’adu Zungur da Gambo Hawaja da Aminu Kano sun rera waƙoƙin siyasa domin su
wayar wa al’umma kawunansu.Misali Gambo Hawaja ya yi wa jam’iyyar adawa ta
NEPU waƙa don ya tallata
manufofinta ga al’umma. Yana cewa:
Albarkacin Manzonka zan yabi jam’iyya,
Mai son ta turbuɗe zaluman Nijeriya.
Ita jam’iyyar nan NEPU ta ɗau anniya,
Sai ta ga bayan zaluman ga masha giya.
(Gambo Hawaja: Waƙar NEPU, 1954).
Shi ma Aƙilu Aliyu ya yi wa NEPU waƙa , don ya faɗakar da al’umma saƙon jam’iyyar NEPU na kawar da mulkin zalunci a Nijeriya.a
cikin waƙar yana cewa:
Haba jama’a ku ƙi zaɓenta,
Saboda mu taru mu kashe ta,
Ta faɗi da bayan
bayanta,
Mu yarda da NEPU mu zabe ta,
Mu huta masifar NPC.
Fa ku talakawa duk taku,
Muna magana ne dominku,
Muna kuma yaƙi dominku,
Saboda mu tabbata girmanku,
Mu tsere azabar NPC.
(Akilu Aliyu: Baƙi uku sharrin NPC).
Waƙa ta yi matuƙar tasiri ga al’umma musamman a lokacin yaƙin neman zaɓe,mawaƙa suna amfani da wannan dama su baje kolin hajar
tunanensu wajen amfani da basirarsu su rera sabbin wakoki ga tsofin jam’iyyun siyasa da
kuma sabbi domin su wayar wa jama’a kai (Ɗantumɓishi:2007:201). A
wannan lokacin siyasa ne ake amfani da motoci masu ɗauke da lasifikoki suna zagaye cikin birane da ƙauyuka dauke da Waƙoƙin jam’iyyun siyasa
daban-daban.
2.14. Bambancin waƙa da Sauran
Kafofin Isar da Saƙo
Idan aka koma wajen bambancin waƙa da sauran kafofi ko hanyoyin isar da
saƙo na yau da
kullum, sai a ga cewa, waƙa ita ce hanya mafi sauki da kuma sauri wajen isar da saƙo ga al’umma (Yahya: 1997).
Haka ya kasance, idan aka yi la’akari da farkon shigowar addinin musulunci a ƙasar Hausa,
malamai sun yi amfani da waƙa wajen koyar da mutane ilimin Tauhidi da wa’azi da Gargaɗi da sauran hukunce-hukuncen addini.A wancan lokaci
malamai ba sukan mai da hankali ga ƙirƙira labari ba, domin suna jin kunya su faɗi abin da ba na gaskiya ba (Yahaya :1988).Don haka, sai
suka fi mai da hankali ga amfani da waƙa wajen koyarwar addini bisaga ba da labarin da ba na
gaskiya ba. Wannan ba ƙaramar rawa waƙa ta taka ba, saboda mutane ko yara sun fi sha’awar
sauraren waƙa bisa ga duk wata
hanya ko wani abin da za a faɗa masu cikin wata
magana da ba waƙa ba. Mutane ko yara sun fi saurin fahimtar abun da aka
koyar da su cikin sauri, idan har cikin waƙa aka koyar da shi. Sannan kuma waƙa ta fi sauƙin a hardace ta domin
sautin murya mai rauji yakan jawo hankalin zukatan masu sauraro.Idan aka faɗi magana cikin maganar yau da kullum, ba akan mai da
hankali ga abin da saƙon yake ɗauke da shi ba,kamar
yadda akeisar da shi cikin waƙa. (Yahya 1997).
Da Turawan mulkin mallaka suka zo ƙasar Hausa, suka ci ta da yaƙi, sai suka kawo
ilimin zamani wanda ya zo da sabon salon rubuta ƙagaggun labarai da waƙoƙi, musamman masu ɗauke da jigogi daban-daban na rayuwar yau da kullum. A
sanadiyar haka ne, aka samu mawaƙa suna rera waƙoƙi a baka ko a rubuce domin su faɗakar da al’umma gameda wani sabon abu da ya ɓullo wa jama’a. Haka kuma aka samar da wasu hanyoyin
sadarwa na zamani da ake amfani da su ana isar da saƙo. Daga cikin sauye –sauyen jigo da aka
samu akwai abubuwa da suka haɗa da rayuwar yau
da kullum da kuma siyasa, wadda a kanta ne wannan binciken keƙoƙaringano tasirin
da waƙa ta yi wajen faɗakar da al’umma da kuma wayar masu da kai game da
muhimmancin mulkin siyasa.
2.15. Naɗewa
A wannan babi an duba ayyukan da masana da manazarta suka
yi game da adabin Hausa, musamman ɓangaren waƙa.Domin masu nazari
ko bincike su ƙara fahimtar muhimman abubuwan da suke shige masu duhu a
fagen bincike. An nazarci littattafai da muƙaloli da kundayen digiri na uku da na
biyu da na farko daga jami’o’in da muke da su.An kuma ziyarci wasu cibiyoyin
bincike da ɗakunan karatu
daban-daban; domin kafa hujja ga cigaban wannan aiki. Kamar yadda aka tsakuro
waɗannan bayanai dukkansu suna da alaƙa makusanciya ko
ta nesa da wannan bincike. Da farko an yi bayanin salon zuga da habaici da saƙonnin da ke ƙunshe a cikinsu,da jawo hankalin mutane da dabarun isar
da soƙo da suke ɗauke da shi. Haka kuma an yi bayanin fahimtar
masana daban-daban a kan zuga da habaici da
yadda suka yi tasiri a waƙoƙin
siyasa dangane da samun nasarar kafa mulkin jumhuriya ta huɗu
da ake ciki.An
bayyana ma’anar waƙa
da asalin samuwar waƙa,
da kuma samuwar waƙoƙin siyasar gargajiya da ta zamani.Haka kuma an yi bitar Tarihin Muhammadu Buhari da taƙaitaccen tarihin
mawakan da aka yi nazarin waƙoƙinsu. Wannan bincike ya mayar da hankali ne ga nazarinzuga
da habaicicikin waƙoƙin siyasar zamani waɗanda mawaƙan siyasa na Muhammadu Buhari a jumhuriya ta huɗu suka rera masa. An kuma yi bitar ma’anar waƙa da tasirin waƙa ga isar da saƙo ga al’umma da bambancin
waƙa da sauran
kafofin sadarwa da sauransu.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.