Cite this as: Ɗangulbi, A. R. (2024). Zuga Da Habaicia Wakokin Zamani: Nazari a kan wasu waƙoƙin siyasa na Muhammadu Buhari a Jumhuriya ta huɗu [Kundin digiri na uku wanda ba a wallafa ba]. Ahmadu Bello University, Zaria, Nigeria.
ZUGA DA HABAICI A WAƘOƘIN ZAMANI: NAZARI A
KAN WASU WAƘOƘIN SIYASA NA MUHAMMADU BUHARI A JUMHURIYA TA HUƊU
NA
ALIYU RABI’U ƊANGULBI
A THESIS SUBMITTED TO THE SCHOOL OF POST GRADUATE STUDIES, AHMADU BELLO UNIVERSITY, ZARIA IN PARTIAL FULFILMENT OF THE REQUIREMENTS FOR THE AWARD OF DOCTORATE DEGREE IN AFRICAN LITERATURE (HAUSA) DEPARTMENT OF AFRICAN LANGUAGES AND CULTURES, FACULTY OF ARTS AHMADU BELLO UNIVERSITY, ZARIA, NIGERIA
SATUMBA, 2024
BABI NA ƊAYA
SHIMFIƊA
1.1 Gabatarwa
Waƙa tana da muhimmancin gaske a fagen isar da saƙo cikin sauri ga al’umma.Ana amfani da ita wajen yaɗa
manufofi na addini da siyasa da sauran al’amurran da suka shafi harkokin yau da
kullum.Marubuta da Makaɗan Hausa, suna taka muhimmiyar rawa
wajen amfani da zuga da habaici cikin waƙoƙinsu domin su ilmantar da jama’a, da kuma
faɗakar da su
cikin nishaɗi a kan wani muhimmin abu da ya ɓullo
wa al’umma.Waƙoƙin siyasa waƙoƙi
ne da mawaƙanzamani suke amfani da su wajen tallata
manufofin jam’iyyun siyasa da ‘yan takara ga jama’ar ƙasa.Wato, mawaƙa suna amfani da
zuga da habaicia cikin waƙoƙinsu domin su faɗakar da al’umma ko wayar masu da kai ga wani baƙon abu da ba su
fahimci yadda yake ba.
Habaici abu ne mai muhimmanci a cikin waƙoƙin Hausa na baka
da rubutattu, musamman na siyasa da ake amfani da shi domin a jawo hankalin jama’a
su fahimci saƙon da ake son su sani.Wato, habaici wata magana ce da a ke
yi a kaikaice ta hanyar ambaton sifa ko halaye ko ɗabi’un wanda ake nufi da shi domin a ƙasƙanta shi ko
tozarta shi a idon mutane,(Ɗangambo, 1984, Pp.47). Wato, habaici ɓaci ne a fakaice ta hanyar hannunka- mai- sanda ko
gugar-zana dangane da wasu ɗabi’u ko halaye
marasa kyau da wani ke aikatawa; domin mai wannan hali ya ji, ya gyara
kurakuransa.
Ita kuwa zuga da mawaƙa ke amfani da kalmomin yaboko kirari ta
hanyar faɗar wasu kyawawan
halaye da ɗabi’u nagari ga
wanda suke yi wa waƙa domin su ingiza shi ko harzuƙa shi ya aikata wani abu da ba zai iya
yin sa ba idan yana cikin hankalinsa (Bunza, 2009, P. 147).Ana dangantawanda
ake yi wa waƙar da iyaye da
kakanni ko wasu magabata da suka taɓa aikata irin waɗannan halaye na jaruntaka ko na kyautatawa a lokacin
rayuwarsu. Ana gudanar da wannan nazari domin bincikowa, tare da gano irin
muhimmiyar rawar da zuga da habaici suke takawa wajen ilmantarwa da faɗakarwa da gargaɗi da kuma nishaɗantarwa a zukatan al’umma domin jawo hankalin jama’a ko
masu sauraren waƙoƙinsu, su aminta da zaɓen mutum nagari a mulkin siyasa. Haka kuma da binciko
tasirin da zuga da habaici suka yi a zukatan al’umma ko masu sauraren waƙoƙin siyasa dangane
da soyayyar da suke yi wa Muhammadu Buhari. Har wa yau wannan bincike ya yi ƙoƙarin gano irin nau’in da zuga da
habaici suke da su domin amfanin jama’a da masu binciken ƙwaƙwaf a kan adabin
Hausa, musamman waƙoƙin siyasa don su ƙara faɗaɗa wannan fanni na adabin Hausa.
1.2. Manufar Bincike
Manufar gudanar da wannan bincike ita ce, a nazarci yadda
zuga da habaici da mawaƙan siyasa suke amfani da su cikin waƙoƙinsu na siyasa wajen jawo hankalin mutane. Saboda haka, ƙudurorin gudanar
da wannan bincike sun haɗa da:
i.
Fito da gudummawar da zuga da habaici suka bayarwa wajen faɗakar da mutane tare da jawo hankalinsu su amince wa zaɓen
mutum nagari, wanda zai
gudanar da mulki cikin adalci don cigaban al’umma da ƙasa baki ɗaya.
ii.
Yadda zuga da habaici a cikin waƙoƙin
siyasar zamani suka taimaka wajen tallata manufofi da aƙidojin Muhammadu Buhari ga jama’a har ya sami gagarumar karɓuwa aka zaɓe shi ya zama
shugaban ƙasa.
iii.
Fito da nau’o’in zuga da habaici da yadda suka yi tasiri
ga ƙara cusa soyayyar Muhammadu
Buhari a cikin zukatan ‘yan Nijeriya ta hanyar ambaton kyawawan ɗabi’u da halayensaa cikin waƙoƙinsu da suka yi masa da kuma nazarin saƙo da dabarun jawo
hankalin al’umma da mawaƙan siyasa suka yi amfani da su suka gamsar da masu saurare
suka fahimci saƙon da ake son su sani.
iv.
Fito da kwatanci da ke tsakanin Zuga da habaici a cikin
waƙoƙin da aka yi wa Muhammadu
Buhari tare da nazarin saƙo da salon jawo hankali da ke ƙunshe a cikinsu.
v.
Fito da tasirin da zuga da habaici suka yi a zukatan
al’umma musamman wajen amfana da roman mulkin siyasa ko akasin haka a
sanadiyyar zaɓen Muhammadu
Buhari da suka yi a matsayin shugaban ƙasa.
1.3. Dalilin
Bincike
Masana da manazarta da dama sun yi
rubuce-rubuce a kan abin da ya shafi waƙoƙin siyasar zamani. Adamu, (2014: ) da Adamu (2012: ),Wasu sun yi
nazarin jigon zuga da zambo, wasu kuma a kan zuga da yabo, wasu a kan zambo da
kirari, wasu a kan zambo da yabo a cikin waƙoƙin siyasa. Wasu kuma jigon habaici,
musamman abin da ya shafi waƙoƙin siyasar Muhammadu Buhari. Wasu sun
yi nazarin jigon zuga, wasu kuma sun yi a kan zuga da zambo, wasu kuma a kan
zambo da yabo a cikin waƙoƙin siyasa. Sai dai, kaɗan
daga cikin manazarta suka taɓo jigon zuga da habaici a waƙoƙin
siyasar Muhammadu Buhari da mawaƙan
zamani suka rera masa. sun yi magana a kan salon tallata ‘yan takara a waƙoƙin
siyasa a jamhuriya ta huɗu da salo da sarrafa harshe a cikin waƙoƙin
jam’iyyun ANPP da PDP. Dukkansu sun yi tsokaci ne a kan salo kai tsaye a cikin bincikensu. Birniwa (2015: ) ya yi nazari
a kan matsayin karin magana a cikin rubutattun waƙoƙin siyasa. Shi ma Sani (2012), ya yi nazari a kan salon sarrafa
harshe a waƙoƙin jam’iyyar CPC, da
Suleman (2013), ya yi nazari a kan salon sarrafa harshe a waƙoƙin Sadi Sidi
Sharifai. Idris (2016:) ya yi nazari a kan jigon Bijirewa a rubutattun waƙoƙin siyasa a Ƙasar Hausa
1903-2015. Abdulƙadir (2008 ), ya kwatanta rubutattun waƙoƙin siyasa na Hausa
daga 1804 -1966, Ɗiso (1997) ya yi aikinsa a kan ‘Zambo da Yabo a
matsayin dabarun jawo hankali a cikin rubutattun waƙoƙin siyasa na Hausa. Bambancin aikinsa da wannan bincike
shi ne,ya yi a kan zambo da yabo, shi kuwa wannan aiki an gudanar da shi a kan
zuga da habaici a matsayin dabarun jawo hankalin al’umma su fahimci muhimmancin
zaɓen mutumin kirki a mulkin siyasa, wanda
zai yi mulki cikin gaskiya da riƙon amana da kuma adalci ga waɗanda ake mulka.
Garba (1998) ya yi aikinsa a kan maganar azanci a
cikin waƙoƙin makaɗan baka na Hausa: Nazarin zambo da habaici da ire-irensu.
A aikin nasa ya nazarci saƙonnin da ke ƙunshe ne a ckin zambo da habaici .Wannan bincike yana da
kama da nasa domin binciken ya duba salon zuga da habaici wajen jan hankalin
al’umma su fahimci saƙon da mawaƙan zamani suke isaewa gare su.’Kaɗan daga cikin ayyukan manazarta da masana da wannan
bincike ya samu damar dubawa suka yi magana a kan saƙonnin da salon zuga da habaici suke
isarwa ga al’umma kai tsaye.
Mawaƙan zamani su ne waɗanda suke shirya waƙoƙinsu a rubuce ko kuma a baka, su riƙa rerawa tare da amafani da kayan kiɗa kamar su, jita da fiyano da sauran kayan kiɗa masu ba da sauti na zamani. Mawaƙan zamani suna amfani da kayan kiɗa a cikin waƙoƙinsu domin sun fahimci cewa, mutane, musamman matasa sun
fi mai da hankalinsu ga sauraren waƙe-waƙe da ke ɗauke da kiɗe-kiɗe a cikinsu domin
samun nishaɗi. Wannan yana
daga cikin dalilan da ya sa aka ɗauki waƙoƙin zamani na
siyasar Muhammadu Buhari domin a fito da tasirin da zuga da habaici suka yi
wajen jawo hankalin al’umma su fahimci saƙon da ake isarwa gare su.Haka kuma an zaɓi Muhammadu Buhari daga cikin mutanen da ake alfahari da
su, masu gaskiya da riƙon amana; domin a yi nazarin waƙoƙin da aka rera masa dangane da gwagwarmayarsa a cikin
harkokin siyasa da nufin kawo sauyi a tafiyar mulkin siyasa a Nijeriya.
An zaɓi mawaƙan zamani irinsu
Rarara, da Ibrahim Yala da Murtala Mamsa Jos, da Mudassir Ƙasimu Kano da Yusuf Fasaha da Aminu
Abubakar Alan waƙa da sauransu.Waɗannan mawaƙa su ne suka fi sauran mawaƙan zamani ɗaukar Muhammadu Buhari a matsayin Karen-gwadin- dafi a
cikin ‘yan siyasa. Saboda haka binciken ya yi ƙoƙarin fito da tasirin zuga da habaici da mawaƙan siyasar
Muhammadu Buhari suka yi amfani da su cikin waƙoƙinsu domin su jawo hankalin masu saurare da ‘yan siyasa su
fahimci kyawawan ɗabi’u da halayensa
nagari a fagen mulki.
An ware kaɗan daga cikin ɗinbin waƙoƙin da mawaƙan zamaninsuka rera wa Muhammadu Buhari domin binciken ya
sami damar tantance irin basirar da Allah ya yi wa waɗannan mawaƙan.Haka kuma ya nazarci salon zuga da habaici da mawaƙan suka yi amfani
dasu cikin waƙoƙinsu.
Bugu da ƙari, an zaɓi a yi nazarin
salon zuga da habaici da mawaƙan siyasar Muhammadu Buhari suka yi amfani dasu domin fito
da gudummuwar da sukabayar wajen faɗakarwa da jawo hankakin mutane da masu sauraren waƙoƙin siyasar zamani su
fahimci kyawawan ɗabi’u da halaye
nagari na wanda suke yi wa waƙa cikin raha da nishaɗi.Wani dalilin daya sa wannan bincike ya zaɓi siyasar zamani, shi ne, a cikin tsarin siyasar zamani ne
ake ba kowane mutum damar zaɓen kowace jam’iyya
da yake ra’ayi ba tare da an tilasta masa ba. Wannan shi ke ba wa kowaneɗan ƙasa dama ya zaɓi mutumin da yake zato, shi zai taimaka masa, ya samu
nasarar cimma biyan buƙatunsa da samar masa da ayyukan yi don bunƙasa tattalin
arzikin ƙasa da samar da
zaman lafiya da tsaro.Dalilin kafuwar jam’iyyu daban-daban ya sa ake samun
adawa, wanda hakan yake kawo samuwar waƙoƙin siyasa da dama har wasu mawaƙan suna amfani da zuga da habaici domin
su soki wata jam’iyya da ba tasu ba ko wani ɗan takara na jam’iyyarsu ko ta adawa. Wato jam’iyyar
adawa wadda ke da manufofi da suka saɓa wa buƙatun ‘yan Nijeriya.Wannan tsari na siyasar zamani ya ba mawaƙa dama su garzaya jam’iyyar
da suke so, ta yadda jama’a za su amince da ita. Ko, su soki waɗanda ba su ra’ayi ta yadda jama’a za su ƙyamace ta. Manufar
siyasar zamani ta kafa jam’iyya,ita ce, taɗora mutane ga neman abin duniya da biyayya ga manufofi ko
buƙatun waɗanda suka kawo ta a ƙasarmu. Dalilin wannan bincike ya yi ƙoƙarin cike giɓin da masana da manazarta suka bari a fagen nazarin zuga
da habaici a waƙoƙin siyasar Muhammadu Buhari a jumhuriya ta huɗu.
1.4.Tambayoyin Bincike
A tsarin bincike, ana
tsara tambayoyi ne domin su yi wa mai
zanari jagora ga samun nasarar kammala bincikensa da
ya sa a gaba. Wato, hakan zai taimaka wa mai bincike ya cimma
manufar bincike da fito da sakamakonsa tare da ba da shawarwari masu amfani. Daga
cikin tambayoyin binciken akwai:
i.
Wace gudummuwa zuga
da habaici suke bayarwa wajen jawo hankalin mutane su amince wa
zaɓen mutum?
ii.
Ta yaya zuga da habaici suka ba da gudummuwa wajen tallata manufofi da aƙidojin
Muhammadu Buhari ga
al’ummar Nijeriya?
iii.
Ta yaya nau’o’in zuga da habaici da mawaƙan siyasar zamani suka yi amfani da su
suka ƙara cusa soyayyar
Muhammadu Buhari a cikin zukatan ‘yan Nijeriya?
iv.
Wane tasiri zuga da habaici da mawaƙan siyasar Muhammadu Buhari suka yi amfani da su ya yi a cikin zukatan al’umma dangane da zaɓen 2015?
v.
Wace dangantaka zuga take da kirari da mawaƙan siyasar zamani suka
yi amfani da su wajen jawo hankalin al’umma su aminta da zaɓen Muhammadu Buhari?
A taƙaice
wannan bincike ya ƙoƙarta amsa waɗannan tambayoyi a kan zuga da habaici da mawaƙan
siyasar zamani suka yi amfani da su a cikin waƙoƙinsu
da suka yi wa Muhammadu Buhari a jamhuriya ta huɗu a cikin bayanan da za su biyo baya.
1.5. Farfajiyar Bincike
Wannan bincike ya taƙaita ne a kan nazarin zuga da habaici
cikin waƙoƙin siyasar zamani;
waɗanda aka yi wa Muhammadu Buharitun lokacin
da ya fara gwagwarmayar siyasa a 2003-2022.An ɗauki waƙoƙin zamani ne, domin akwai waƙoƙi daga cikinsu da suke kan tsari na rubutattun waƙoƙi, amma sai aka
biyo su da kiɗa domin a jawo
hankalin masu sauraro. Mafi yawan mawaƙan da aka zaɓo sun shahara a
fagen amfani da zuga da habaici a cikin waƙoƙinsu da suka yi wa Muhammadu Buhari domin su ƙara kambama
gwarzonsu a fagen siyasa. Haka kuma suna naƙasa abokan adawar Muhammadu Buhari bisa
ga sauran mawaƙan da suka rera masa waƙa.Gusau (2014:2), ya bayyana cewa,
Hausawa suna rubuta waƙar baka, su rera a sitidiyo tare da amfani da kayan kiɗa da amshi irin yadda Larabawan sudan suke yi wa waƙokinsu na Ugniya. Wannan
salon amfani da kayan kiɗa da amshi, shi
ne, ya sa ake kiran waƙokin da na zamani, kuma mawaƙan siyasa da aka zaɓo suke amfani da wannan salon a cikin waƙoƙin da suka rera ma
Muhammadu Buhari a wannan jumhuriya ta huɗu.
An taskace waƙoƙi 40, saboda buƙatar wannan aikin bisa ga fahimtar cewa, duk waƙar da ta fuskanci
shugabanci ko tsarin mulki ta zama waƙar siyasa. Muhimman abubuwan da binciken ya ƙunsa sun tsaya ne a kan:
Nazarin zuga da habaici a waƙoƙin
siyasar zamani da mawaƙan
suka yi wa Muhammadu Buhari; waɗanda binciken ya yi amfani da su domin cimma nasarar kammala wannan aiki. An keɓance waƙoƙi goma sha hudu domin gudanar da wannan bincike kamar
haka: Mawaƙan da waƙoƙinsu sun haɗa da Ibrahim Yala Hayin Banki, waƙoƙi biyu; “Yau Nijeriya riƙo sai mai gaskiya, ta APP/ANPP 2003-2007,
da CPC/APC 2011-2015. Dauda Kahutu Rarara ya wallafa waƙoƙin
“Sai baba Buhari” A.P.C. 2015. Da “Baba Tsoho Ya Sauka”2021-2022. Akwai kuma Murtala Mamsa Jos, da waƙarsa mai suna, “Da na je taron Jari, na
gano abin mamaki al’umma” APC 2014-2015, da
Sabuwa ta zo’ APC. Akwai, Karen bana maganin zomo da “Runhu an yi Furen Banza”
ta Kamilu ɗan almajirin mawaƙa, APC: 2015, da Aminu
Alan waƙa,” waƙar guguwar sauyi
ta zo APC”2015, da “In ba ka san gari ba saurari daka”APC 2015. Akwai kuma
Yusif Fasaha Kano,”Mu bi APC al’ummar Ƙasa” 2015, da ?. da Mudassiru Ƙasimu Kano “Mu amshi ruwa mu zaɓi Buhari, 2015 ?.” An zaɓi waɗannan waƙoƙi da mawaƙansu ne saboda
mawaƙa ne da suke da
ilimin addini da na zamaniwanda ya sa suka shahara wajen tsara waƙoƙinsu cikin tsari
irin na salon waƙokin Larabci; domin su jawo hankalin masu sauraro cikin
raha da nishaɗantarwa da sauransu.
Wannan shi ne ya bambanta waɗannan mawaƙa da sauran mawaƙan da ba su da
cikakken ilimin addini ko na zamai.
1.6 Muhimmancin Bincike
Duk wani aiki da ake aiwatarwa, ko za a aiwatar a harkokin rayuwar ɗan’Adam, ba zai rasa wani muhimanci ba ga waɗanda
aka yi dominsu. Kowane bincike da ake aiwatarwa, akan yi shi ne domin a zaƙulo wasu muhimman abubuwa da ka iya kasancewa ba a san su ba
tun farko, kuma idan an sani wata ƙila
ba a fahimce su ba sosai da sosai. Saboda
haka muhimmancin wannan bincike shi ne ya taimaka wa ɗalibai da masu nazarin harshen Hausa wajen iya naƙaltar harshe, da
kuma yadda mawaƙan siyasar zamani ke sassaƙa kalmomin zuga da habaici cikin baitocin
waƙoƙinsu domin su jawo
hankalin masu saurare su fahimci saƙon da suke isarwa gare su. Haka kuma, wannan bincike zai
taimaka wa manazarta tarihi, da adabi wajen adana muhimman abubuwa da suka
shafi zuga da habaici cikin waƙoƙin siyasar zamani da yadda suka yi tasiri wajen faɗakarwa da ilmantarwa da gargaɗi, da nishaɗantarwa da kuma jawo
hankalin mutane cikin sauƙi su fahimci saƙon da ake son su sani.
Haka kuma, binciken zai taimakawa mawaƙa wajenƙara mayar da himma
su iya sarrafa harshe a cikin waƙoƙi domin suburge masu saurare, tare da samar da nishaɗi da raha a zukatan masu saurare.Bugu da ƙari,zai taimaka wa
masu nazarin siyasa su fahimci yadda ake amfani da wasu kalmomin hikima cikin
waƙoƙiwajen tallata
jam’iyyu da ‘yan takaraa idon jama’a har su gamsu da abubuwan da aka faɗa a kan wanda ake yi wa waƙa.Sannan,gidajenradiyo da talabijanda
sauran kafafen yada labarai za su amfana da hikimar zaɓen kalmomi a lokacin da suke hulɗa da jama’a, da kuma kiyayewa da kame bakinsu wajen isar
da saƙonninsu ga ‘yan
siyasa da sauran al’umma.
1.7. Hujjar cigaba da Bincike
An samu gagarumar gudummawa a kan adabin Hausa, musamman
a fagen waƙoƙin siyasa a ƙasar Hausa. Duk da
kasancewa masana da manazarta sun taka rawar gani wajen aiwatar da
bincike-bincike a kan waƙa, ba a zurfafa bincike ba a kan nazarin salon zuga da
habaici a matsayin dabarun jawo hankalin al’umma ba a cikin waƙoƙin siyasar zamani.
Muhammad (1977) da Ɗangambo (1980) da Birniwa (1987) da Yahaya (1987) da Sa’id (2002) da Abdulƙadir (2008) da
Usman (2008) da Auta (2008) da Halifa (2012) da Yakasai (2014) da Funtuwa
(2015) da Lawal (2016) da Alkali (1989) da Diso (1997) da Tsoho (2014) Idris
(2016) da Bunguɗu (2016) da Bunguɗu (2017) da Dunfawa (2002).Dukkansu sun yi bayani a kan
abin da ya shafi waƙoƙi kama daga na addini da na zamantakewar al’umma, har zuwa na
siyasa. Waɗannan ayyuka da
masana da manazarta suka aiwatar daban-daban sun yi magana ne a kan jigogi da
salo da zubi da tsari na waƙoƙin Hausa don bunƙasa adabi. Amma daga cikin ayyukan da suka gabata ba a
samu waɗanda suka yi
bayani kan salon zuga da habaici da mawaƙan siyasar zamani suka yi wa Muhammadu Buhari ba kai
tsaye. Wannan dalili ne ya sa wannan aiki ya yi ƙoƙarin nazarin zuga da habaici a matsayin jigo, da salon
sarrafa harshe da tasirinsu a zukatan al’umma, da kasancewarsu tubalan gina waƙa da ayyukan
fasaha da dabarun isar da saƙo na waƙoƙin siyasa da mawaƙan zamani suka yi wa Muhammadu Buhari a jamhuriya ta huɗu.
1.8. Hanyoyin Gudanar da Bincike
A duk lokacin da aka ƙudiri yin wani bincike na ilimi, dole
ne a yi tunanin hanyoyin da za a bi domin a samo muhimman bayanai da za su
taimaka wajen ganin aikin ya samu nasara.Saboda haka, wannan bincike ya bi
hanyoyi da dama wajen tattara bayanai masu mahimmanci domin aiwatar da shi
domin a tantance rawar da zuga da habaici suke takawa a fagen isar da saƙo ga masu sauraro.
An yi amfani da waɗannan hanyoyi
kamar haka:
1.8.1.Hanyoyin Tattara Bayanai
i. Ziyarar ɗakunan karatu na jami’o’i da cibiyoyin bincike daban-daban
domin samun bugaggun litttattafai da kundayen bincike da muƙalu da sauran
takardu da za su taimaka wajen gudanar da wannan bincike.
ii.Tattaunawa tare da masu ruwa-da-tsaki da suka ƙunshi masu sha’awar waƙoƙin siyasa da ‘yansiyasa kansu,
da saraun mawaƙa a kan tasirin zuga da habaici da mawaƙan siyasa na zamani
suke amfani da su wajen jawo hankalin al’umma su fahimci alfanun zaɓen mutum nagari a mulkin siyasa domin gina siyasa mai ɗorewa da za a sami zaman lafiya da cigaban tattalin
arzikin ƙasa.
1.8.2 Ginshiƙan Hanyoyi
Binciken ya duƙufa ne a kan fito da rawar da zuga da habaici suke takawa
wajen faɗakarwa da
ilmantarwa da kuma nishaɗantawa; domin jawo
hankalin ‘yan siyasa da sauran al’umma su fahimci muhimmancin kyawawan ɗabi’u da halaye nagari kafin su zaɓi wanda zai jagorance su a mulkin siyasa. Kamar yadda
mawaƙan siyasa na
Muhammad Buhari suka yi ƙoƙarin jawo hankalin mutane su fahimci kyawawan ɗabi’unsa da halayensa nagari domin su kambama shi, sannan
suka ƙasƙantar da ‘yan adawarsa waɗanda mawaƙan suke suka da rashin kyawawan ɗabi’u domin su cusa ƙiyayyar waɗannan ‘yan siyasa a zukatan jama’a.
1.8.3.Sauran Hanyoyi
Binciken zai fito da hanyoyin da mawaƙan siyasar
Muhammadu Buhari suka yi amfani da su a cikin waƙoƙinsu; ta amfani da nau’o’in zuga da habaici domin su
taimaka wajen isar da saƙonni ga jama’a cikin hanzari.
Binciken ya dogara ne a kan ra’in da ya dace domin ƙoƙarin fito da saƙon da ake so a
fahimta a fagen nazari. An ɗora wannan aiki kan
ra’in yabo da kushewa (Epideitic Theory), ra’i ne da yake yaba kyawawan ɗabi’un ɗan Adam domin ya
kambama shi a idon jama’a, sannan ya kushe munanan halaye ko ɗabi’u na abokan hamayyar wanda ake yabawa. Ra’i ne da ya
samo asali daga makarantar da Aristotle, mutumin ƙasar Girka ya samar a wajajen (350 BCE),
wanda Leech (1968) da Nicole Loraux da Poulakos (20th century) da Nancy Fraser
(1990) da Muktar (2005) da Lawal (1997), da Abdurrahaman Ado suka yi
rubuce-rubuce domin nuna goyon bayansu ga wannan mazahabar.
1.8.4. Hanyar Ƙwanƙwance Bayanai
An ƙwanƙwance bayanai ne a wannan bincike ta hanyar zaƙulo nau’o’in zuga da habaici
a fili tare da kafa hujja da misalai daga waƙoƙin siyasa da aka yi wa Muhammadu Buhari daban-daban domin
daidaita bayaninsu.
1.8.5 Hanyoyin da aka bi aka samo waƙoƙi
An sami wasu waƙoƙi daga kaset-kaset da kuma memori, waɗanda aka saurara domin tsakuro muhimman abubuwa da aka yi
nazarin su.Bugu da ƙari, binciken ya yi ƙoƙarin shiga kafar sadarwa ta intaneti da kafar sada
zumunta ta WhatsApp, domin samun bayanai masu alaƙa da wannan aiki. An ziyarci studiyo na
Musa Nasale a Kantin Kwari, Kano; inda aka naɗi waƙoƙi kusan 45 da aka yi wa Muhammadu Buhari dangane da
gwagwarmayarsa ta siyasa a Nijeriya. Daga cikin waƙoƙin da aka samu kuma aka yi nazarin su akwai:’’Guguwar
sauyi ta zo’’, ta Aminu Abubakar Alan waƙa, da ‘’Yau Nijeriya riƙo sai mai gaskiya’,’ta Ibrahim Yala Hayin Banki da
‘’Runhu an yi furen banza, akuya ba ta je dawa dan shi ba’’, ta Kamilu ɗan almajirin mawaƙa Yobe, da kuma ‘’Da na je taron APC’’ ta Murtala Mamsa
Jos ,da ‘’Sai baba Buhari da Baba Tsoho’’ na Dauda Kahutu Rarara, da sauransu.
An sami waƙoƙin Mudassir Yusuf
Kano da na Yusuf Fasaha da Murtala Mamsa Jos, da dai sauransu.
1.8.6. Lokacin da aka
aiwatar da waƙoƙin
Bincike ya nuna cewa an sami waƙoƙin siyasa da aka yi wa Muhammadu Buhari na siyasa tun
farkon shigarsa cikin gwagwarmayr harkokin siyasa a shekarar 2003. Mawaƙan Hausa da dama
sun yi rubuce-rubucen waƙoƙi domin su tallata manufofin Muhammadu Buhari da aƙidojinsa na
gaskiya da riƙon amana a idon jama’a. Haka ya sa aka
sami mawaƙa daban-daban da suka
tsara waƙoƙi domin kwarzanta Buhari
tare da jawo hankalin jama’a su karɓe shi ya shugabanci Nijeriya a matsayin shugaban ƙasa na farar hula.
Kafin Buhari ya fara gwagwarmayar siyasa, mawaƙan Hausa da dama sun
yi masa waƙa tun lokacin da
ya yi mulkin soja. Wannan lokaci ya kasance shugaban ƙasa da ya yi ƙoƙarin daidaita al’amurran mulkin ƙasa. Alhaji Mamman Shata na daga cikin
mawaƙan da suka rera
masa waƙa domin nuna farin
cikinsa ga ƙwace mulki da ya
yi daga Gwamnatin Siyasa ta Shehu Shagari. Ga sunan waƙar kamar haka:
Ku tafi ku huta
farar hulla,
Tun da soja sun ƙwace mulkinsu.
(Mamman Shata: Waƙar Ƙwace Mulki da Buhari ya yi a 1984).
Bayan shekaru da soja suka yi mulkin Nijeriya na kusan
shekara 16, sai aka sake buga gangar siyasa wadda tun farko aka zawarci Buhari
ya shiga a dama da shi. A shekarar 2003 Buhari ya tsunduma kacokam cikin
gwagwarmayar siyasa, inda mawaƙa suka duƙufa wajen wake shi domin su tallata manufofinsa da aƙidunsa ga ‘yan Nijeriya. Tun
daga wannan lokaci ne a shekarar 2003, mawaƙan Hausa da dama suka ci gaba da rera
masa waƙa. Mawaƙi na farko da ake
zaton ya fara rera masa waƙa shi ne, Ibrahim Yala Hayin Banki, Kaduna wanda ya waƙe shi kamar haka:
Yau
Nijeriya riƙo sai mai gaskiya,
Sannu
Buhari kai muke so Nijeriya.
(Ibrahim Yala: Waƙar ANPP 2003).
Daga baya sauran mawaƙa irinsu Dauda Kahutu Rarara da Aminu
Abubakar Ladan ALAN Waƙa da sauransu suka biyo sahun kwarzanta Muhammadu Buhari
a idon duniya har jama’a suka aminta da shi suka zaɓe shi a matsayin shugaban ƙasa na farar hula a shekarar 2015.
1.9. Taƙaitaccen Tarihin Mawaƙan da Aka Zaɓo
Ya dace a fahimci taƙaitaccen tarihin mawaƙan da ake nazarin
waƙoƙinsu domin mai
karatu ko sauraren waƙoƙin siyasa ya iya gano irin hikima da fasahar da Allah
(S.W.A.) ya yi wa waɗannan mawaƙa wajen sarrafa
harshe domin su jawo hankalin mutane su gamsu da saƙonnin da suke isarwa gare su cikin sauƙi da nishaɗi. Misali:
1.9.1 Ibrahim Yala Hayin Banki Kaduna
An haifi Ibrahim Sale Yala Hayin Banki a 1973, a garin
Kawo da ke ƙaramar hukumar
mulki ta Kaduna ta Arewa, jihar Kaduna. Wato, ya zuwa yanzu yana da shekara 51
a duniya. Sunan mahaifinsa malam Sale, Mahaifinsa malam Sale ya rasu a shekarar
2002, amma mahaifiyarsa na nan a raye.
1.9.2 Ƙurciyarsa da Ilminsa
Ibrahim Yala Hayin Banki ya soma karatun allo tun yana ɗan shekara shidda a wurin mahaifinsa malam Sale. Har wa
yau, malamin ya yi karatun addini daidai gwargwado inda har ya zama malamin
Islamiya da na Zaure, a unguwar da yake zaune a Kaduna.
1.9.3 Karatun Boko
Ya fara karatun
Firamare a Kawo a shekarar 1980, har ya kai aji uku (3), sai aka mai da shi
Baptis Firamare Hayin Banki, inda ya soma karatunsa daga Firamare aji biyu (2).
Wato aka mayar da shi baya daga aji uku ya dawo aji biyu har ya gama aji shida
a 1989. Ya shiga makarantar Horon malamai (Kaduna Teacher’s College) ta Kaduna
a shekarar, 1990 -1996. Ibrahim Yala ya cigaba da karatunsa na Difloma a fannin
gudanar da sha’anin mulki a makarantar Fasaha da Ƙere-ƙere ta Nuhu Bamalli da ke Zariya a
2013, inda ya yi difloma a fannin mulki.
1.9.4 Fara Waƙarsa da Shahararsa
Ya fara waƙa tun shekarar 1993/1994. Ya rubuta waƙoƙi akan yabo da
begen Manzon Allah (S.A.W.) da dama, wato, waƙoƙin madahu. Ya kuma fara waƙar siyasa a shekarar 1999, inda ya yi
wa ɗan takarar Sanata na wancan lokaci Dr.
Bashir Balarabe na jam’iyyar APP waƙa. Haka kuma a shekarar 2003 ya rera wa Janar Muhammadu
Buhari waƙa lokacin da ya
fito takarar kujerar shugabancin ƙasa a ƙarƙashin inuwar jam’iyyar APP/ANPP, waƙar da ta jawo hankalin ‘yan Nijeriya da
dama suka aminta da goya wa Muhammadu Buhari baya don ya kafa gwamnati. Waƙarsa ta farko da
ya rera wa Buhari ita ce,
’Yau Nijeriya riƙo sai mai gaskiya,
Sannu Buhari kai mu ke so Nijeriya’.
Mawaƙin ya wallafa waƙoƙin siyasa a ƙalla sun fi 200 ya zuwa wannan lokaci da Buhari ya sauka
kan mulki.
1.9.5 Gwagwarmayarsa
Mawaƙi, kuma Jarumi a
masana’antar Fina-finan Hausa ta kannywood ta kano. Yana taka rawa a fin ɗin ‘Gidan Badamasi, inda yake ɗaya daga cikin ‘ya’yan Badamasi da ake kira Sha’arani’.
Sannan kuma malamin islamiya ne a unguwar da yake zaune a kaduna. Mutum ne mai
sa’awar kallon ƙawallo, kuma yana goyan bayan ƙungiyar ƙwallo ta Real Madaril.
1.9.6 Iyalansa
Ibrahim Yala yana da mata uku da ‘ya’ya goma sha uku (13)
da jika ɗaya. Kuma yanzu
haka yana zaune a Kaduna, sai a duk lokacin da ake shirya Fin ɗin gidana Badamasi yakan bar duk abin a yake yi har sai
an gama shirya gidan Badamasi ɗin. (An sami
rubutattacen bayanin tarihinsa wanda ya aiko a rubuce ta hanyar Whatsapp a
ranar 16, ga Fabuware, 2023)
1.10 Dauda Adamu Kahutu Rararar
An haifi Dauda Adamu Kahutu Rarara a garin Kahutu Ƙaramar Hukumar Ɗanja ta jihar
Katsina a 13/09/1986. Sunan mahaifinsa Adamu, wanda ke zaune a garin Kahutu ta ƙaramar hukumar Ɗanja ta jihar
Katsina.
1.10.1 Iliminsa na Addini
Ɗan shekara 38, Rarara ya fara karatun boko
a garinsu Ɗanja, inda daga
bisani aka cire shi boko aka kai shi Kano wajen karatun allo (ƙolanta) inda ya ci
gaba da karatun allo da almajiranci, wato, karatun Tsangaya.Ya yi rayuwar ƙurciyarsa a garin
Kano. Bayan ya sauka Alƙur’ani mai girma, sai ya karanci littattafan Fiqhu kamar su ƙawa’idi, da Ahdari da
Ishimawi da sauransu. Rarara bai yi karatun boko ba saboda a lokacin da yake
tsangaya ba ya samun damar zuwa makarantar boko. Amma daga baya ya shiga
makarantar koyar da karatun manya, inda ya yaƙi jahilci har ya koyi karatu da rubutu
da kuma magana da Turanci.
1.10.2 Fara Waƙarsa da shahararsa
Rarara ya fara sana’ar waƙa tun lokacin da ya shiga masana’antar
Kannywood, inda yake rera waƙoƙin fina-finai. Ya cigaba da rayuwarsa a Kano har ya kai
matsayin da yake yanzu. a masana’antar fina-finai ta kannywood a Kano. Dauda
Adamu Kahutu mawaƙin ‘yan siyasa ne a Nijeriya, mawaƙi a fannin rera waƙokin ‘yan siyasa kuma
marubucin waƙoƙi. Ya fi kowa taka
muhimmiyar rawa wajen rera wa Muhammadu Buhari waƙa, wadda ta sa mutane suka ɗauka cewa, babu kamarsa a fagen ƙara fito da kwarjin Buhari a idon al’ummar Nijeriya. Ya
yi waƙoƙin ‘yan siyasa na jam’iyyar APC (All
Progressive Congress) da dama baya ga na Muhammadu Buhari a shekarar 2015. Ya
yi wa shugaban ƙasa Muhammadu Buhari da gwamnan jihar Katsina Aminu Bello
Masari da gwamna Ganduje da sauran jigajigan ‘ya’yan jam’iyyar APC waƙa.Ya zama shugaban
ƙungiyar mawaƙan Hausa mai suna
13x13. Ya rera waƙoƙin siyasa da dama kimanin waƙa 66, daga cikinsu har da waƙoƙin da ya yi wa
Muhammadu Buhari na masu gudu su gudu, da ga Buhari ya dawo da sai baba Buhari
da baba tsoho ya sauka da sauransu.
1.10.3 Gwagwarmayarsa
Bayan da Rarara ya kai wani mataki na rayuwa, sai ya
shiga gwagwarmayar neman abinci ba tare da ya dogara ga kowa ba. Sana’ar da ya
fara yi ita ce, ta okada da bunburutu da zaman shago da sauran sana’o’i, kafin
ya fara sana’ar waƙa ta siyasa.A cikin waƙoƙin da ya rera na siyasa akwai,’ masu gudu su gudu’, da ‘Buhari ya dawo’ da ‘Buhari ɗoɗar’ da jihata
jihata ce, da saraki sai Allah da kuma baƙuwar Rarara da sauransu. Kawo ya zuwa yanzu Rarara yana
daga cikin mashahuran mawaƙa a masana’antar Kannywood, kuma shi ne shugaban wata ƙungiya ta matasan
mawaƙa da ‘yan fim mai
suna, ‘ 13x13.
Shi mutum ne mai sha’awar ƙwallon ƙafa da kasuwanci. Haka kuma yana da ƙungiyar ƙwallon ƙafa ta ‘’Rarara Academy’, wadda shi ne ke ɗauke da nauyinta. Yanzu haka ana hasashen Rarara ya mallaki
sama da gidaje dubu a Kano da Kaduna da kuma a babban birnin Tarayya Abuja.
1.10.4 Iyalansa
Dauda Adamu Kahutu Rarara yana da matan aure da ‘ya’ya (An
sami cikakken bayani daga wata hira da aka yi da shi a Gabon Room TV. YOU TUBE
SOCIAL MEDIA
1.11 Amin Ladan Abubakar ALAN WAƘA
An haifi Aminu Ladan ALAN waƙa ranar Talata 2 ga watan 10 shekara ta
1973.Wannan na nuni da cewa,ya zuwa wannan lokaci shekarar 2024 ALA yana da
shekaru 51 a duniya. An haife shi ne a garin Kano, a ƙaramar hukumar Birni da Kewaye, unguwar
da ake kira Yakasai. Sai dai kuma an yaye shi ne a wata unguwa da ake kira Ƙofar Wambai, a
hannun kakanninsa. Daga baya kuwa, sai iyayensa suka tashi suka koma ƙaramar hukumar
Nasarawa, suka zauna a unguwar Tudun Murtala da ke cikin Kano
1.11.1 Mahaifansa
Sunanan mahaifin ALA shi ne, malam Sani Abubakar ɗan ƙaramar hukumar Jega ta jihar Kebbi. Karatun addini ya
kawo mahaifin Ala Kano, inda ya zauna na tsawon shekaru, har ma ya zama ɗan gida. Mahaifin Ala ya yi auren farko a garin Kano
Mutane da dama sukan yi tambaya game da asalin laƙabin ALA. Amsar a
nan ita ce, laƙabin ALA ya samo asali daga cikakken sunansa da ake
kiransa, wato, Aminu Ladan Abubakar. ALA taƙaitawa ce ta sunan, Aminu Ladan
Abubakar. Wannan na nuni da cewa, ambaton wannan laƙabi ‘ALA’, daidai yake da
kiran cikakken sunansa Aminu Ladan Abubakar. Asalin mahaifinsa ɗan ƙaramar hukumar Jega ne ta jihar Kebbi. Sai dai karatun
addini ya kai shi Kano, inda ya zauna tsawon shekaru, har ma ya zama ɗan gida, kuma ya yi aurensa a garin Kano. Sunan
mahaifinsa na ainihi kuwa shi ne Malam Sani Abubakar. Malam Sani ya gina
masallaci a unguwar Tudun Murtala da ke ƙaramar hukumar Nasarawa a garin Kano. Sannan ya kasance
shi ne ladanin wannan masallaci. Wannan ne ya sanya ake yi masa laƙabi da Ladan. Daga
karshe wannan laƙabi ya ɓatar masa da
sunansa na yanka, wato, Sani. A maimakon malam Sani, sai aka riƙa kiransa da
Ladan. Mahaifin na ALA ya rasu a shekarar 1992.
Mahaifiyar ALA kuwa ‘yar asalin Kano ce. An haife ta a
unguwar Rijiyar Lemu, cikakken sunanta shi ne, Hajiya Bilkisu Umma ‘Yar Sharu
Adamu mai Doki na Rijiyar Lemu.Ta ɓangaren kakanninsa
na wajen Uba kuwa, ya samo asali daga tsatson sarkin Gobir Gwanki. Sarkin Gobir
Gwanki shi ya haifi sarkin Gobir Bawa da kuma sarkin Gobir Danbuwa.Tsatson ALA
ya ci gaba ƙarƙashin sarki
Dambuwa, wanda ya haifi sarkin Gobir Tambulki da kuma mijinyawa. Daga wannan gaɓa ne ta tarihi mulki ya kufce wa gidansu ALA, inda gidan
sarkin Gobir Tambulki suka ci gaba da riƙa ragamar mulkin Gobir. Bisa ga wannan dalili ne ya sa
aka baiwa ALA sarautar sarkin Gobir na Kano.
1.11.2 Karatunsa na Addini
Alan waƙa ya soma karatunsa na addini a ƙarƙashin malam Muhammadu Sani wanda aka fi
sani da laƙabi malam Ɗan-Sakkwato. A
wurin wannan malami ne ALA ya haddace izifi biyar. Bayan haka Aminu Ladan
Abubakar ya yi karatun islamiya a wata makarantar smai suna, Zaharaddin Islamiya.Ya yi wannan karatu
ne a karƙashin kulawar
malami mai suna malam Usman Tudun Wada. Ya fara wannan Islamiya ne tun daga
rabin aji, har ya kai aji shida. Daga ƙarshe kuma ya zama malami a wannan Islamiya.
1.11.3 Karatunsa na Boko
Hausawa suna cewa, ‘aikin magaji ba ya hana na magajiya’
Alan waƙa bai tsaya ga
karatun addini kaɗai ba, domin ya haɗa da karatun boko. Ya fara karatun boko ne a wata
makarantar Firamare mai suna, ‘Tudun Murtala Primary School’ a shekarar 1980
zuwa 1986. ALA bai yi wani dogon karatu ba saboda maraici, amma daga baya ya
samu dama ya ci gaba da karatunsa na boko, inda har ya yi karatu a makarantar
fasaha da sana’o;i da ƙere-ƙere a Kano.
1.11.4 Fara Wakarsa da Shahararsa
ALA ya fara waƙa ne tun lokacin da yake da shekara goma sha ɗaya (11) a duniya. A wancan lokaci malamansa na islamiya
ke tsara masa waƙoki na madahu wato na yabon Manzon Allah (S. A. W.), shi
kuwa ya rera. Ya rera irin waɗannan waƙoki da dama
musamman a wurin mauludi ko saukar karatu ko dai wasu tarurruka makamantan
haka. Waƙoƙinsa na wancan
lokaci suna ɗauke ne da jigon
addini, kamar faɗakarwa da
ilmantarwa da yabon Annabi (SAW). A lokuta da dama akan sanya ‘yan mata su yi
masa amshi. Hakan ne ya sanya karkashin waƙa ga Ala, wanda hakan ya kai shi ga
fara ƙoƙarin samar da waƙoƙi nasa na kansa,
mafi yawa waɗanda suka shafi
yabon Annabi (SAW).
Ala ya fahimci cewa waƙa ita ce hanya mafi saurin isar da saƙo ga jama’a. Saboda haka ne
ya sa ya kasance mai sha’awar waƙa, inda hakan ya sa ya fara samar da waƙoƙi masu tafiya da
zamani a shekara ta 2000. Bayan wannan sai Ala ya soma fitowa a kafafen yaɗa labarai a shekara ta 2003, inda aka fara jin amon waƙarsa ta ‘Uwa Ma Ba Da Mama’a gidan radiyon
Freedom da ke Kano. Sai dai kuma waƙarsa ta farko a studio ita ce, ‘Amarya Da Ango’, wadda ya buga a
shekarar 2002
Waƙar farko da ya fara a duniya ita ce, ‘’Raina Fansa Ga
Annabi Muhammadu Babba Ɗan Babba’’. Ya yi rubuce-rubucen waƙoƙi da dama na addini da na siyasa da na jama’a. Ya fara samar
da waƙoƙin siyasa wanda ya
sanya ya samu damar fara fitowa da kasusuwan waƙoƙinsa a kasuwanne.Yakan yi amfani da ‘yan amshi mata, a
mafi yawan waƙoƙinsa. ALA yakan rubuta waƙoƙinsa sannan ya rera su a studio ta hanyar amfani da kayan
kiɗa na zamani.
1.11.5 Iyalansa
Alan waƙa ya zuwa lokacin da aka sami wannan bayani, yana da mata
hudu da ‘ya’ya goma sha biyar maza huɗu, sauran goma sha ɗaya mata ne. Yana da sha’awar ƙwallon ƙafa da tafiye-tafiye da kasuwanci.
(Bayani daga Littafin da,( Yakasai da wasu, 2021) suka rubuta; Diwanin Aminu
Ladan Abubakar ALA
1.12. Murtala Abdullahi Mamsa Jos
An haifi Hon. Murtala Abdullahi (MAMSAR) a Samarun Zariya
jihar Kaduna a shekarar 1986. Sunan mahaifinsa Abdullahi tshon ma’aikaci a
Jami’ar Ahmadu Bello Zaria.
1.12.1 Karatunsa
Ya yi karatunsa na addini da na Firamare da Sakandare a
nan Samarun Zariya. Shi mahauci ne sana’arsa. Bayan ya kammala karatunsa na
Sakandare sai ya koma Jos da zama, inda ya ci gaba da rayuwarsa a can. Murtala
bai ci gaba a neman ilimi ba, sai ya ci gaba da sana’arsa ta fawa.
1.12.2 Gwagwarmayarsa
Murtala ya shiga gwagwarmayar rayuwa inda ya cigaba da
sana’arsa ta fawa da harkokin siyasa gadan-gadan. A cikin gwagwarmayarsa ta
siyasa aka zaɓe shi a matsayin
kansila mai wakiltar yankinsu a ƙaramar hukumar Jos ta arewa.
1.12.3 Fara waƙarsa da Shahararsa
Murtala ya fara waƙar siyasa a
shekarar 2003, lokacin da Janar Muhammadu Buhari ya fara siyasa har zuwa yau,
wato a halin yanzu ya shekara ashirin da tara da komawa Jos, inda har ya yi
takarar kujerar Kansila kuma ya samu nasarar cinye zaɓe.
Murtala Abdullahi Mamsar, ya yi wa Janar Muhammadu Buhari
waƙoƙin siyasa da dama
tun lokacin da ya fara gwagwarmayar siyasa a 2003. Ya yi masa waƙa a jam’iyyar APP/ANPP,
CPC har zuwa jam’iyyar da ya samu nasara aka zaɓe shi a matsayin shugaban ƙasa na jam’iyyar APC a 2015.
Misalin waƙoƙinsa akwai:- ‘CPC ta fito wata
sabuwa ta iso’, da ‘Nijeriya muna tare da baba mai gaskiy, ‘Janar Muhammadu
Buhari ka ceci Nijeriya’. Akwai, ‘Dawo Janar zo ka sake tsayawa’, Idan ka bar mu
wallahi za su kashe mu, Dan ba su da tawsai. Akwai kuma; ‘Sabuwa ta zo,
APCnmu mun amince ‘yan Nijeriya’ da sauransu.
1.12.4 Iyalinsa
Murtala Abdullahi
Mamsar yana da mata da ‘ya’ya biyar, ɗaya daga cikinsu Allah ya yi masa rasuwa. Daga cikin
‘ya’yansa akwai, Husna, da Zainab, da Buhari da Hafsat. A halin yanzu yana
zaune a garin Jos yana ci gaba da harkokin rayuwarsa da kasuwancinsa. An sami
wannan bayani a wata hira da aka yi da shi ta kafar Whatsapp a ranar 23/02/2024.
1.13. Mudassir Ƙasimu
An haifi Mudassir Ƙasimu Jibril a unguwar Kurnar Asabe, Kano a shekarar
1978. Ya tashi tare da mahaifinsa malam Ƙasimu, inda a wurinsa ne ya fara karatun addini a nan
unguwar Kurnar Asabe. Daga baya sai ya koma rijiyar Lemu ya cigaba da karatunsa
na addini a hannun malam Sharuf Abdulmjid da ke zaune a rijiyar Lemu. Ya karatu
tare da abokansa a wurin malam Ɗanborno da malam Mukhtar da kuma malam Adinga, wanda a
yanzu haka shi ne na’ibin limamin masallacin Abuja. Daga nan kuma sai suka
koma karatu a wurin malam Usman a Kurna sannan da malam Yahuza duk a Kurnar
Asabe kano. Mudassir ya yi karatun alƙu’ani da Tajawidi a hannun malam Ɗanlami Arze a kurnar Asabe.
1.13.1 Iliminsa na Boko
Mudassir ya shiga makarantar Firamare a 1985, inda ya
kammala a 1990. Ya yi Gurgurawa Spececial Primary School a unguwar kurna,
sannan ya shiga ƙaramar sakandare da ke a ƙofar ruwa inda ya shekara uku a nan. Ya
karanci harkokin addini saboda kasancewar makarantar ta addini ce da harshen
Larabci. Daga nan sai ya shiga makarantar S.A.S. ya shekara ɗaya,sannan ya canja salon karatunsa daga sashen addini da
Larabci ya koma sashen karatun boko. Daga wannan makaranta sai Mudassir ya koma
makarantar Gwamaja , inda ya kammala karatunsa na sakandare a 1997. Har wa yau
Mudassir ya ciga da karatu a kwalejin Ilimi ta Gwamnatin Tayya da ke Kano, inda
ya sami takardar shaidar karatu a fannin mulki da kula da ma’aikata. A shekarar
2008zuwa 2009 ya yi karatun aikin jarida a Jami’ar Bayero da ke Kano. Bayan
haka kuma ya shiga makarantar koyon harkokin shari’a Kano, a shekarar 2019 zuwa
2022.
1.13.2 Fara Waƙarsa da Shahararsa
Ya fara waƙa tun yana makarantar Firamare, inda yara da suke buga
masa tebiri yana rera waƙa a duk lokacin da babu alami a cikin ajinsu. Da haka ya
fara har ya cigaba da waƙoƙin gaɗa da ladabi da
tsafta da karatu. Daga nan kuma sai ya fara rera waƙoƙin madahu da suka haɗa da bege da yabon Manzon Allah (S.A.W.). Ya shiga ƙungiyoyin mawaƙa daban-daban
kamar babbar ƙungiyar Madinatul Ahbab da ke Kurnar Asabe. Ya kasance
yana ɗaya daga cikin
mawaƙan da sua shahara
a waƙoƙin yabo da na
mandiri a wancan lokaci. Ya zama malamin Islamiya a Nurul Adafali Islamiya da
ke Kurnar Asabe Kano.
A fannin waƙoƙin fin-finai kuwa, ya fara waƙa a kamfanin Sarauniya Fim a 1998, inda
da shi da yaransa suka fara waƙa mai suna, ‘Sannu-sannu halifa, jinjina muke maka, inda
rai da lafiya mulkin ga kai za ka riƙa’, da Ga mu cikin harka, manoma na shuka daminar ga da
albarka. Duk waɗannan waƙoƙi sun yi su ne a
Saraunya Fim a wancan lokaci. Daga nan sai suka fara waƙa a fina-finai inda suka rera waƙa a fim ɗin Allura da Zare mai suna, ‘Na fa duk aiki kuke’. Haka
kuma ya rera waƙar a Fim ɗin Zarge, da fim ɗin Sarauniya, inda ya yi waƙar; ‘Na amince, kai za ka zan
majibincin lamurina’. Sannan ya yi waƙar ‘Kamilalla Zubaina kyakkyawa ce, ya za a yi wai in samo’.
Ya cigaba da waƙoƙi kala-kala tun daga na fina-finai har zuwa na siyasa a
wannan lokaci. A halin da ake ciki ya wallafa waƙoƙin madahu da na fina-finai da siyasa sun tasamma 600-800.
Mudassir ya yi waƙoƙi a fannonin rayuwa daban-daban tun daga na nishaɗi da faɗakarwa da
ilmantarwa da gargaɗi da makamantansu.
Haka kuma ya ƙware a cikin harkokin waƙoƙin tallace-tallace a fina finai da sauran kafafen yaɗa labarai. Shi ne wanda ya fara fito da tsarin
tallace-tallacen hajoji da salon waƙoƙin fina-finan Kannywood. Haka kuma shi ne ya fara amfani
da kalangu da gurmi da kukuma a cikin salon waƙoƙin kannywood. Sannan shi ne, ya fara waƙoƙin da ake kira waƙoƙin haɗaka, (Remix). Ya yi waƙa a Kannywood wadda ake kira:
‘inda hankali da
tunani ɗan riƙo ba zai kashe
aure ba’,
inda lafiya a jikin kowa da arziki a gari
almajiri ba zai rasa loma ba’.
Wannan waƙa fitacciya ce a
masana’antar Kannywood. A wannan gaɓa kuma sai
Mudassir ya cigaba da waƙoƙin tallace-tallace, inda ya yi wa kamfanin jiragen sama
na I.R.S. da Max Air, da Kabo Air waka. Har wa yau, ya yi wa kamfanin Maggi da
kamfanin Ammasco da Boxcer da Kamfo da sauransu waƙoƙin tallata hajojinsu. Sannan ya yi aiki a gidan radiyon
Freedom da ke Kano daga 2003 zuwa 2009 inda ya gabatar da shiraruwan ‘Dandalin
fin-finai, amma daga baya ya canja shiri ya koma gabatar da Dandalin siyasa.
Mawaƙin ya yi aiki da ƙungiyoyi masu zaman kansu (NGO’S), yana rera masu
waƙa da wayar da kai
dangane da abin da ya shafi kiwon lafiya da haihuwa da sauransu. Mudassir ya
samu kyaututtukan yabo daga kamfanoni da ƙungiyoyi daban-daban da kuma manyan makarantu
daban-daban. Yana daga cikin mawakan da suka shahara wajen ƙara fito da
kwarjin Muhammadu Buhari a zukatan ‘yan Nijeriya. Bugu da ƙari yana cikin
manyan jagororin da suke tafiyar da ƙungiyoyin mawaƙan Hausa, inda yake jagorantar ƙungiyar Fasaha ta mawaƙan zamani. Yana
sana’o’i da suka haɗa da kafofin
sadarwa na zamani (Social Media) da aikin jarida.
1.13.3 Iyalansa
Yana da matan aure
biyu da ‘ya’ya shidda. Yana sha’awar harkokin siyasa da tafiye-tafiye da
wasanni.
1.14 Kamilu Hussaini Adamu (Ɗan almajirin Mawaƙa)
An haifi Kamilu Hussaini Adamu a gari Ɓeta ta ƙaramar hukumar
mulki ta Sumaila da ke jihar Kano a shekarar 1976. Ya yi karatun Firamare a
garin Ɓeta a shekarar 1982
zuwa 1988, amma bai cigaba da karatun boko ba. Domin mahaifinsa yana sana’ar
sayar da maganin gargajiya, saboda haka sai ya riƙa tafiya da shi garin Guru a jihar Yobe
yana taya shi sai da magani.
1.14.1 Karatunsa na Addini
A garin Guru ne
mahaifinsa ya saka shi makarantar allo, inda ya fara karatunsa na addini.Ya yi
karatu a makarantar malam Sani dogon Ƙwame inda ya sauki Alƙur’ani mai tsarki, ya
kuma ci gaba da karatunsa na littattafan Fiƙihu a can Yobe. Ya yi karatun
littattafai da dama, tun daga ƙawa’idi da Ahdhari da Ishmawi da Iziya da sauransu.
1.14.2 Karatunsa na Boko
Duk da kasancewar Kamilu bai yi karatun boko mai zurfi
ba, amma ya iya karatu da rubutun Hausa, da kuma magana da harshen Turanci da
rubuta shi. Bayan ya karanci littattafan addini da yawa sai ya ga cewa ya dace
ya koyi sana’a wadda zai iya dogaro da kansa.
1.14.3 Gwagwarmayarsa
Kamilu ya shiga
cikin gwagwarmayar rayuwa domin nema wa kansa sana’ar da zai kore wa bakinsa ƙuda.Sana’ar da ya
koya har ya ƙware a kanta ita
ce, sana’ar ɗinkin Tela. Yana
cikin wannan sana’a ce ,sai sha’awar waƙa ta zo masa a rai a dalilin sauraren rubutattun waƙoƙi da ake yi waɗanda ke ɗauke da kari mai
armashi da ƙafiya. Wannan kari
mai armashi da ƙafiya da yake ji a waƙoƙin Hausa ya sa masa tunanin shi ma ya fara rubuta waƙa ta ƙashin kansa domin
ya fito da basirar da Allah ya yi masa a fili..
1.14.4 Fara Waƙarsa da Shahararsa
Ya fara rubuta waƙarsa ta farko wadda ya yi wa wani malami na Ahlul sunnah
mai suna malam Sani Inuwa.Wannan waƙa ta samu ɗaukaka da karɓuwa a zukatan mutane, kuma ita ta fara fito da sunansa a
fili. Bayan wannan waƙa ya kuma wallafa waƙoki da dama cikinsu har da waƙar da ya yi wa
ministan ‘yan Sanda na yanzu, wato, tsohon Gwamnan Yobe, Alhaji
Ibrahim Gaidam, da wakar da ya yi wa Sumaila Bala Boni da Dila na Kamba, wani
masoyinsa. Ya yi waƙoƙin siyasa da dama, inda ya waƙe jam’iyyar APC da
shugaba Muhammadu Buhari. Waƙar da ya yi wa jama’iyyar APC ita ce, ‘Runhu an yi furen
banza akuya ba ta je dawa don shi ba, da kuma waƙar,’Gafara koko tun da
mun samu fura’ da sauransu.
1.14.5 Iyalamsa
Kamilu yana da
matan aure biyu da ‘ya’ya goma sha uku (13) maza bakwai(7) mata biyar (5).
1.15. Wane ne Muhammadu Buhari ?
An haifi Muhammadu Buhari a garin Daura ta jihar Katsina
a ranar 17, ga Disamba,1942.Muhammadu Buhari ya yi karance -karancensa na boko a
Katsina, sannan ya halarci kwasa-kwasan aikin soja a Kaduna Nijeriya da kuma ƙasar Burtaniya da
Indiya da kuma Amuruka. Yana daga cikin sojojin da suka yi wa
Yakubu Gowon juyin mulki a shekarar 1975, inda aka tura shi jihar Arewa maso Gabas (Borno) a matsayin Gwamna a
wannan shekara.An naɗa shi Ministan Albarkatun Man Fetur a
Gwamnatin Janar Olusegun Obasanjo. Wadda ya gada daga Janar Murtala Muhammad
bayan kashe
shi da aka yi a wani juyin mulkin da bai yi nasara ba a 13th ga watan Fabarairu na shekarar, 1976.
Buhari ya zama sakataren
majalisar ƙoli ta mulkin
soja a shekarar 1977. A watan Satunba 1979 ya sake komawa a aikinsa na soja,
inda ya shugabanci wani sashe (Division)
na sojojin Nijeriya
a Kaduna. A wannan shekara ceta 1979, aka zaɓi
Alhaji Shehu Aliyu Shagari
a matsayin Shugaban ƙasar
farar hula a jumhuriya ta biyu. An zargi
gwamnatin Shehu Shagari da cin hanci da
rashawa, wanda ya haddasa sojoji suka yi masa juyin mulki; sannan aka naɗa
Muhammadu Buhari a matsayin shugaban
ƙasa na mulkin soja ranar 31, ga
Disamba, 1983.
1.15.1 Shugaban Mulkin Soja
Gwamnatin soja ta MuhammaduBuhari ta
sami tsangwamar matsin lamba dangane da taɓarɓarewar
tattalin arziki
daya sa Buhari ya ɗauki matakin tsuke bakin aljihu. Ya ɗauki
ƙwaƙƙwaran matakin
hukunta ɗaruruwan ‘yan siyasa da ‘yan kasuwa da manyan jami’an gwamnati
da ke da hannu a almundahana da dukiyar al’umma. Gwamnatin Muhammadu Buhari ta ƙaddamar da kwamitin yaƙi da rashin ɗa’a, shirin da ya ƙuduri dawo da martabar al’umma da darajar Nijeriya a idon
duniya; ta hanyar amfani da dabarun gudanarwa a hukumance. Duk da ƙudurin daƙushe manufofinsa da wasu ‘yan Nijeriya suka yi, Buhari ya ɗauki
tsattsauran matakan hana ‘yan jaridu da ‘yancin ‘yan siyasa da wasu ƙungiyoyi masu zaman kansu yin
katsalandan ga daƙushe
shirin yaƙi da rashin tarbiya daya ƙirƙiro.
Yawancin ‘yan Nijeriya sun yi maraba da
wannan shiri na kawar da cin hanci da rashawa a tsakanin al’umma don farfaɗo
da martabar al’umma bisa ga tsauraran matakai da gwamnatinsa ta ɗauka
a kan taɓarɓarewar
tattalin arziki da ci gaban ƙasa,
wanda hakan ya haifar da gamsuwa da mulkin Buhari ga ‘yan Nijeriya. Buhari ya
ci gaba da mulki har zuwa 1985, kwatsam sai ranar 27 ga Agusta Janar Ibrahim
Babangida ya kifar da gwamnatin
Muhammadu Buhari
ya ci gaba da mulki. An tsare Muhammadu Buhari a kurkukun Benin, inda daga
bisani aka sake shi a ƙarshen shekarar 1988.
1.15.2. Shigarsa
Gwagwarmayar Siyasa
Muhammadu Buhari ya shiga harkokin
siyasa tun a shekarar 2003,
inda ya tsaya takarar kujerar shugabancin ƙasa aƙarƙashin inuwar jam’iyyar APP, amma bai sami nasarar cin zaɓe
ba.Ya sha kaye daga Olusegun Obasanjo na jam’iyyar PDP wanda ya sake haye kujerar mulki a karo na biyu.
A shekarar 2007, Muhammadu Buhari ya
sake tsayawa takara, a nan ma bai yi nasara ba, inda ɗan
takarar jam’iyyar PDP, Umar Musa ‘Yar aduwa ya ka da shi a zaɓen
da masu sa ido na ƙasa-da-ƙasa suka ce, an tabka maguɗi.
Har wa yau, Buhari, ya
sake tsayawa takara a 2011, nan ma ya sha kaye a hannun Goodluck Jonathan na
jam’iyyar PDP a zaɓen da aka ce an kamanta adalci. Duk gwagwarmayar da ya yi bai sami nasara ba, wannan bai
karya zuciyarsa ba ga ƙudurinsa na tsayawa takarar shugabancin ƙasa.
1.15.3 Laƙabin Gaskiya Dokin Ƙarfe.
Tsare gaskiya da riƙon amana da Muhammadu Buhari ya nuna a lokuta daban-daban
da ya riƙa muƙamai, (bai yi sata
ba ko ha’inci da dukiyar al’umma ba); ya sa ake yi masa laƙabi da “gaskiya dokin ƙarfe”.Wannan laƙabi ya ƙara wa Muhammadu
Buhari kwarjini da daraja ƙari ga wanda yake da shi na halitta a idon ‘yan Nijeriya,
har Jam’iyyar gamayya ta APC ta tsayar da shi, ya yi takarar kujerar shugaban ƙasa a 2015. Saboda
gaskiyarsa da riƙon amana da ya nuna a muƙamai daban- daban da ya taɓa riƙawa a lokacin da ya yi mulkin soja, da ministan man
fetur, da kuma shugaban asusun amintattu na rarar man fetur a 1995, (lokacin
mulkin Janar Sani Abacha); ya sa mutane suke ɗokin ya yi shugaban ƙasa don ya ceto Nijeriya daga mawuyacin
halin da aka jefa ta cikinsa. Wannan laƙabi na ‘gaskiya dokin ƙarfe ya sanya mawaƙa da dama suka yunƙara wajen tallata Muhammadu Buhari ga al’umma domin su
amince su zaɓe shi ya
shugabanci jama’a don ya kawar da azzaluman shugabannin Nijeriya, ya kafa
mulkin adalci. Duk da haka Buhari bai ci zaɓe ba saboda wasu manyan ‘yan siyasa da masu faɗa-a ji ba su ra;ayin ya kafa gwamnati. Domin idan ya kafa
gwamnati zai zaƙulo duk wani azzalumi da ya saci dukiyar al’ummar ƙasa ya hukunta
shi.
1.16 Ra’in Bincike
An gina wannan bincike a bisa mazhabar yabo da kushewa (‘Epedeitic
Theory’) ta masanin Falsafar nan ɗan ƙasar Girka,wato
Aristotle’ wadda ta yi daidai da zuga da habaici wajen yabon kyawawan halaye da
ɗabi’u na ɗan Adam domin a kwarzanta shi ya aikata abubuwan alheri, da
kuma kushe masu ɗabi’u da halaye
marasa kyau don a jawo hankalin masu saurare su fahimci saƙon da ake isarwa gare su.Leech (1968)
da Muktar (2005) da Lawal (1997) da Gusau () da Abdurrahman Ado (), sun yi
rubuce-rubuce da ke nuna goyon baya ga yi amfani mazahaba wajen ɗora kowane irin nazari da za a gudanar. Domin ta hanyar
salo ne ake isar da saƙo ya shiga jikin masu sauraro. Mawaƙan siyasa suna amfani da salon zuga da
habaici domin su jawo hankalin masu saurare su fahimci saƙon da ake isarwa gare su. Saboda haka
mawakan da suka yi wa Muhammadu Buhari waƙa sun yi amfani da wannan salon jawo hankali na zuga da
habaici domin su yaba kyawawan halaye da ɗabi’unsa tare da ƙara masa kwarjini bisa ga wanda yake da shi tun asali
domin mutane su ƙara son shi a zukatansu. Har wa yau, sun yi amfani da
habaici domin su naƙasa ko tozarta ‘yan adawa da maƙiyan Muhammadu Buhari a idon al’umma.
Idan aka koma wajen adabi kuwa, sai aka sami cewa,
abubuwan da ke ci ma al’umma tuwo-a ƙwarya su ne irin rikice-rikice dangane a yadda mahukunta
suke wawure arzikin ƙasa su mayar da nasu. Da yadda talakawa suke ɗanɗana azaba a hannun
waɗannan ‘yan tsirarun mutane. A irin
wannan adabin, marubuci zai yi amfani da falsafar yabo da kushewa domin ya nuna
yadda tlakawa suka jajirce wajen nema wa kansu ‘yanci daga ƙangin bautar da
mahukunta suka jefa su ciki. Wannan dalili ne ya sa mawaƙan siyasa na Muhammadu Buhari suka dage
wajen amfani da zuga da habaici domin su jawo hankalin al’umma su zaɓi wanda ke da manufofi da kyawwan ɗabi’u a lokacin zaɓe. A taƙaice dai Leech (1968), ya goyi bayan wannan ra’i, na yabo
da kushe ɗabi’u masu kyau da
marasa kyau, inda ya nuna cewa, amfani da salon yabo da kushewa a cikin waƙa kan sanya waƙa ta yi armashi
har ta iya jawo hankalin mai saurare ya fahimci saƙon da ake isarwa gare shi cikin sauƙi, kuma ta sanya
mawaƙi ya yi fice. Haka
kuma a ɓangaren talakawa
su fahimci cewa, tabbatuwar samun zaman lafiya da walwala da cigaban tattalin
arziki ya ta’allaƙa ne a kan zaɓen shugabanni masu gaskiya da riƙon amana. Muktar (2005), ya bayyana cewa,
salo shi ne waƙa; don haka ne ya yi nazarin rubutattun waƙoƙin Hausa na masu
jihadi a kan ra’in yabo da kushewa domin jawo hankalin masu saurare su
tuna da abubuwan da suka faru a baya da kuma waɗanda za su faru a gaba.
Da aka koma wajen adabi kuwa, sai aka sami cewa, abubuwan
da ke ci ma al’umma tuwo- a- ƙwaryi shi ne irin rikice-rikice dangane da yadda
mahukunta suke wawure arzikin ƙasa su mayar nasu. Da yadda
talakawa suke ɗanɗana
azaba a hannun waɗannan‘yan tsirarun mutane. A irin wannan adabin, marubuci zai yi
amfani da falsafar yabo da kushewa domin ya nuna yadda talakawa suka jajirce wajen
nema wa kansu ‘yanci daga ƙangin bautar da mahukunta suka jefa su ciki. Wannan
dalili ne ya sa mawaƙan siyasa na Muhammadu Buhari suka dage wajen amfani da
zuga da habaici domin su jawo hankalin al’umma su zaɓi wanda ke da manufofi da kyawawan ɗabi’u a lokacin zaɓe. A taƙaice dai, Leech (1968), yana
ganin dole adabi ya san yadda zai yi, ya sauya al’umma ko da ta hanyar farfaganda ce.
Masu wannan ra’in sun ƙara da cewa, sa-in-sa tsakanin masu
hali ko masu mulki (the bourgeois) da kuma talakawa ko marasa hali (feudal
overlords). Gwagwarmaya ce tsakanin
masu mulki ko masu hali saboda morewa da suke yi sakamakon matsayinsu, da kuma
marasa hali ko mulki saboda irin matsin da suke ciki sakamakon yanayin da suka
sami kansu a ciki. (Wilmot eds p 204) yana cewa, wanda yake
kan mulki a kullum yana ƙoƙarin ya ci gaba da zama a kan mulki. Shi kuma wanda ake mulka da yake ƙasa yana neman mafita a game da halin
matsi da ƙuntatawa da yake ciki a wurin masu
mulki. Irin wannan gwagwarmaya a hankali takan zama juyin-juya- hali (Wilmot
eds Pp 292).
Lee T. Lemon da Marion J. Reis (1965) suka ce, harshen fasaha a
cikin adabi ba kamar harshen maganar yau da kullum yake ba, harshe ne da yake ɗauke
da ƙa’idoji da manufofi masu tasiri wajen
isar da saƙo.Domin haka ne mawaƙan Hausa, musamman na siyasa suke amfani da salon zuga da
habaicin a cikin waƙoƙinsu domin su jawo hankalin masu saurare su canza
duniya ta koma tamkar sabuwa ga al’umma ta zama kamar
lokacin mutane suka fara rayuwa a cikinta ta hanyar zaɓen mutane masu
kyawawan halaye da ɗabi’u nagari.
1.17. Naɗewa
Babin ya yi bayani filla – filla, yadda binciken zai
kasance a sharar fage..An fito da manufar bincike da dalilin bincike da tambayoyin
bincike da muhimmancin bincike da farfajiyar bincike da hujjar ci gaba da
bincike da hanyoyin gudanar da bincike da kuma ra’in da aka ɗora binciken a kai.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.